آشتی با تنوین؛ تناقض تاریخی و ملاحظات شناختی

روزی در فروشگاه ظرف‎فروشی، فروشنده، که پسری بود بیست و یکی دوساله و گردنبندی از فروَهَر نقره‌‏ای به گردن داشت، در جواب یکی از سؤالات من گفت: «بیشتراً از این طرح لیوان می‌برند» و منظورش این بود که تناوب فروش این طرح لیوان از آن یکی بیشتر است. از فروشگاه که بیرون آمدم تا مدت‎ها درگیر این موضوع بودم که تنوین چه دارد که آن پسر جوان را واداشته به جای گفتن کلمۀ سادۀ «بیشتر» آن کلمۀ عجیب و کاملاً بی‎سابقه را بسازد. این یادداشت نتیجۀ تأمل به موضوع تنوین و چرایی فراگیری آن است.

موضوع تنوین، موضوع جالب توجهی است، از آن رو که یک تناقض تاریخی را در زبان و فرهنگ برجسته می‌‏کند. از سویی گفتمان غالب این است که فارسی را فارسی‎تر و کمتر عربی کنیم، از سویی فراوانی واژگان تنوین‎دار، نه تنها کمتر نشده، بلکه حتی این پسوند زایاتر شده است.

تنوین، همچون پسوندهای دیگر قیدساز مثل: وار –آسا –انه و… در فارسی یک پسوند قیدساز است. به کمک پسوندِ اً قید ساخته می‌شود. قیدهای تنوین‎‌دار از کلمات عربی و فارسی ساخته می‌شوند و کلماتی که آخرشان تنوین نصب است، تقربیاً همه قیدند: رسماً (فرشیدورد، ۱۳۸۶: ۲۰۹).  از دهۀ سی و چهل خورشیدی، بسیاری از نویسندگان و پژوهشگران و از آن بیشتر ادیبان، به درجات مختلف با استفاده از تنوین در فارسی مخالفت کرده‌اند و صدها یادداشت و مقاله دربارۀ آن نوشته‏‌اند. عدۀ زیادی به کل با تنوین در فارسی مخالف بوده‌‏اند. عدۀ دیگری از مخالفان، به خصوص در دهه‌های متأخرتر، تنها با افزودن تنوین به کلمات فارسی‌تبار و قیدساختن از آنها به قیاس قیدسازی عربی مخالف بوده‌اند و استفاده از تنوین با کلمات عربی را بی‌اشکال دانستند در کتاب‌های درسی دبیرستان هم، همچنان همین رویه آموزش داده می‌شود، یعنی استفاده از تنوین برای واژه‌هایی با تبار فارسی نادرست دانسته می‌شود.

این روند هنوز هم ادامه دارد و هنوز هم در مقالاتی که برای بهبود اوضاع خط و زبان فارسی نوشته می‌‏شود، بخشی به حذف تنوین اختصاص داده می‌شود. مثلاً در مقاله‎‌ای در نشریه زبان و ادبیات فارسی تنوین صرفاً علامتی زائد در حد و اندازۀ تشدید معرفی شده است، که به راحتی با جایگزین کردن آن می‌توان آن را به دور انداخت (شعاعی، ۱۳۹۱). [۱]

موضوع تنوین، موضوع جالب توجهی است، از آن رو که یک تناقض تاریخی را در زبان و فرهنگ برجسته می‌‏کند. از سویی گفتمان غالب این است که فارسی را فارسی‌تر و کمتر عربی کنیم، از سویی فراوانی واژگان تنوین‌دار، نه تنها کمتر نشده، بلکه این پسوند حتی زایاتر شده است. درحالیکه این امکان وجود داشت که با افزایش انگیزه‌های مخالف عربی در فارسی، این پسوند زایایی خود را از دست بدهد (مثلاً پسوندهای –وش و –شید پسوندهایی هستند که زایایی خود را در طول تاریخ از دست داده‌‏اند و کلمات جدید با آنها ساخته نمی‌‏شود).

تنوین و تفاخر زبانی

به نظر می‌رسد فراوانی استفاده از تنوین و به خصوص افزودن آن به کلمات فارسی محصول دوران عربی‌زدگیِ فرهنگی بعد از سده‌های هشت و نُه خورشیدی باشد. درست به مانند امروز که تحصیل‏‌کردگان و آنان که با زبان انگلیسی آشنا هستند، معتقدند بسیاری از مفاهیم را در فارسی نمی‌‏توانیم بیان کنیم و لاجرم دست به دامن انگلیسی می‌شوند، آن زمان نیز گویا قیدسازی با تنوین عربی حس برتری ادراک به گویش‌وران دوزبانه (عربی و فارسی) نسبت به آنان که فقط فارسی می‌‏دانستند می‌‏داده است. و اغلب از آنجایی که جامعۀ زبانی را باسوادان و نخبگان هدایت می‌‏کنند، زمانی که این جامعۀ زبانی به قرن دوازده و سیزده رسیده بود، کاتبان و نویسندگان و علما «زباناً» و بعدتر «تلگرافاً» با هم گفتگو می‏‌کردند و فارسی پر شده بود از واژگان تنوین‌دار که بسیاری از آنها در عربی هیچ معنایی نداشتند.

بنابراین قابل درک است که ببینیم آنان که زبان ساده‏ و بی‌‏پیرایه را به زبان آراسته با زیورآلات بدلی ترجیح می‌‏دادند، نسبت به تنوین و فراوانی آن در ساخت‌‌واژۀ فارسی خشم بگیرند.

اما دست روزگار ما را به آنجا رساند که قوم و فرهنگ عرب برای بزرگان ادب و اندیشه نه تنها ارج و قربش را از دست داد، بلکه مورد بیزاری و انزجار واقع شد. امروز دیگر استفاده از تنوین نه تنها فخر و مباهاتی ندارد که حتی نشانۀ واپس ماندگی است. پس چرا همچنان تنوین در فارسی، نه تنها استفاده می‌شود بلکه هر ده سال شاهد ظهور کلمۀ تازه‌ای با تنوین یا کاربرد تازه‌ای از واژگان تنوین‌دار هستیم؟ در دهۀ شصت شاهد ظهور کلماتی چون «خواهشاً» و «گاهاً» بودیم و دهه‌های هفتاد و هشتاد «عمراً» و «رسماً» (درمعنایی جدید) ساخته شدند یا رواج عمومی یافتند.

داریوش آشوری معتقد است به جای همۀ کلمات تنوین‌دار می‎توانیم معادل بی‌تنوین آن را بگوییم، مثلاً به ظاهر به جای ظاهراً.  ولی همو گفته است برای معمولاً و لطفاً راه حلی ندارد.

چه معادلی به جای عمراً می‌توان انتخاب کرد؟ چه معادلی به جای رسماً در عبارت «ملت رسماً دیوانه شدند»؟

وضعیت کنونی از آنچه آشوری در یادداشت داستان تنوین ذکر کرده است، وخیم‌‏تر است. چه معادلی به جای عمراً می‎توان انتخاب کرد؟ این کلمه خود جایگزین غیر رسمی قید هرگز است که به طور جالبی هم با فعل منفی و هم با فعل مثبت التزامی استفاده می‌‏شود. چه معادلی به جای رسماً در عبارت «ملت رسماً دیوانه شدند»؟

سؤال را یک بار دیگر با تأکید بیشتر بر وضعیت قدرت فرهنگی تکرار می‌‏کنیم؛ چرا با اینکه در دهه‏‌های ۷۰ تا ۹۰ خورشیدی اکراه نسبت به عربی و علاقه به سره‌‏نویسی و عربی‌زدایی از فارسی بیشتر و بیشتر شده و واژه‌های درود و بدرود و شادباش به جای سلام و خداحافظ و تبریک بیشتر و بیشتر استفاده می‌شوند، و با اینکه با هر جوان ایرانی تحصیل‎کرده دربارۀ زبان و فرهنگ مصاحبه کنیم به برتری فارسیِ کمتر عربی شده رأی می‌‏دهد، اما همچنان واژگان جدیدی با تنوین وارد زبان می‌‏شوند؟ و همچنان کاربردهای گفتمانی تازه‌ای برای واژگان تنوین‌دار در زبان ایجاد می‌شود؟ باید توجه داشت که بی‎سواد و کم‌سواد دانستن عامۀ مردم توجیه مناسبی برای تغییرات زبانی نیست. شاید برای موارد مربوط به خط و نوشتار، بی‎سوادی و کم‎سوادی دلیل مورد قبولی باشد، اما کمتر زبان‎شناسی به این عامل برای تحلیل‌های مربوط به دگرگونی زبان بسنده می‌کند.

پاسخ را شاید بتوان با نگاهی شناختی به زبان پیدا کرد. تنوین در فارسی از عربی‌بودگی خود آزاد شده است و مسیر دیگری را طی کرده و می‌‏کند. واژه‌های تنوین‌دار نقش‎های گفتمانی تازه‌ای در فارسی معاصر (یعنی در اذهان فارسی‌زبانان) پیدا کرده‌اند.

تنوین در خدمت مفهوم‌سازی فارسی

امروز به جز تحصیل‌‏کردگانِ حوزه‏‌های زبان و ادبیات، فارسی‌زبانانِ دیگر نمی‌‏دانند پسوندهای –چی و –باشی از ترکی به فارسی آمده‌اند. آنها با واژه‌هایی همچون تلفنچی، پستچی، تماشاچی، گاریچی، شکارچی، آبدارچی و آشپزباشی و حکیم‎باشی احساس غریبگی ندارند و تازه خود دست به ابداع واژگان دیگری با این پسوندها می‌زنند و مثلاً تبلیغات‎چی، بوقچی، تزریقاتچی و بی‌سیم‌چی می‌سازند. به نظر می‌رسد درمورد تنوین هم ذهن فارسی‌زبان دیگر احساس غریبگی ندارد و بی‌محابا مفاهیم جدید با آن می‏‌سازد.

البته باید یادآوری کرد که در مقام ویراستار، ناچاریم محافظه‌‏کاری زبانی را تا حد بیشتری حفظ کنیم و زبانی را در نوشتار تنظیم کنیم که جمعیت بیشتری از فارسی‌زبانان با آن احساس نزدیکی کنند. بنابراین نمی‌‏توان به ساخت‎های جدید که اغلب، حاصل کار جوانان است، به راحتی اجازۀ ورود به هر متنی را داد تا آن زمان که فراگیری آنها به حدی برسد که در سبک‎های رسمی‌تر هم نفوذ کنند. بنابراین در مقام ویراستار، اینکه خواهشاً را به خواهشمندم یا خواهشمند است عوض کنیم قابل قبول است. اما در مقام زبان‎شناس که باید پویایی زبان را به رسمیت بشناسیم و دلیل وجود این گونه‌ها را واکاوی کنیم، مجبوریم بپذیریم عمراً و رسماً و خواهشاً و گاهاً نقش‎هایی (گاه کوچک و کم اهمیت و گاه مهم) در زبان فارسی به عهده گرفته‌اند و هیچ ارتباط معاصری با زبان عربی ندارند.

و اما معنایی که تنوین می‌‏سازد چیست؟ چرا قیدهای تنوین‌دار را وقتی معادل‏‌سازی می‌‏کنیم بخشی از معنای خود را از دست می‌دهند؟ به مثال‌‏های زیر توجه کنید:

حتماً– حتماً این فیلم را ببین. به جای حتماً، به طور حتم، به یقین و  بدون شک پیشنهاد شده است. اما در این کاربرد حتماً مفهومی توصیه‌ای در خود دارد. توصیه‌ای که درجۀ بالایی دارد و جملۀ فوق را از جملۀ «پیشنهاد می‌کنم این فیلم را ببین»، متمایز می‌کند. هیچ کدام از معادل‎های فوق با فعل امر همخوانی ندارند. شاید «باید این فیلم را ببینی» نزدیک‌ترین معنا به جملۀ فوق را داشته باشد. اما دقت کنید که «باید» بارهای زیادی را در فارسی به دوش می‎کشد و اجبارهای قدرتمند دستوری را با آن بیان می‌‏کنیم. پس شاید یک دلیل آوردن «حتماً» به میدان همین بوده باشد که بار «باید» را کم کرده و بخشی را، یعنی توصیۀ شدید، و نه اجبار دستوری را به دوش «حتماً» بیندازیم و بدین ترتیب مفاهیم ریزتری از هم تفکیک شوند. حتی در جای دیگری که حتماً معنای توصیه‌ای ندارد و معنای «احتمال قوی» را می‌‏رساند، به راحتی نمی‏‌توان یکی از آن معادل‎ها را جاسازی کرد: «حتماَ روز سختی داشتی». (بدون شک روز سختی داشتی). در این کاربرد، حتماً معنایی کمتر از یقین کامل را می‌رساند. در واقع بخش تازه‌‏ای از طیف بیان احتمال در زبان را حتماً برعهده گرفته است که آن را از بدون شک و به یقین متمایز می‌کند. 

فعلاً–  فعلاً با شما کاری ندارم.  اگر بخواهیم به جای فعلاً کلمه‌ای بی‌تنوین قرار دهیم، نزدیک‌ترین کلمه حالا [۲] «حالا با شما کاری ندارم.» اما با عوض کردن فعلاً به حالا بخشی از معنا از دست می‌‏رود. فعلاً یعنی حالا اما به معنای موقت آن؛ پس باید بگوییم: «حالا با شما کاری ندارم تا یک ساعت دیگر، تا فردا، تا اطلاع ثانوی و… و بعد با شما کار خواهم داشت.» شاید «در حال حاضر» اینجا معادل بهتری باشد اما باز هم مفهوم زمانی فعلاً را نمی‌رساند. به همین قیاس و با این معنای ظریف و جدیدی که فعلاً به خود گرفته است، نوع تازه‌‏ای از خداحافظی رواج یافته است که در آن گوینده موقع خداحافظی تنها می‌‏گوید:«فعلاً» بدون هیچ کلمۀ اضافۀ دیگری. چه معادلی به جای آن مفهوم «خداحافظ تا دیدار بعدی به زودی» را می‌‏رساند؟

عمیقاً– آشوری ژرف را به جای عمیقاً پیشنهاد می‌‏دهد. ژرف صفت است و کاربرد قیدی بسیار محدودی دارد. درجملۀ «عمیقاً متأثر شدم» ژرف معادل مناسبی نیست. بسیار و خیلی قیدهای مناسب به جای عمیقاً هستند ولی باز می‌‏بینیم با این جایگذاری معنای استعاری عمق از کلام حذف می‏‌شود.

مثلاً– به جای مثلاً، به طور مثال پیشنهاد شده است. اما در کاربرد نسبتاَ جدیدی از مثلاً نمی‌‏توان «به طور مثال» را استفاده کرد: «علی می‌گفت نمی‌‏رسه بیاد، مثلاً می‌خواست بگه خیلی سرش شلوغه.» در این گونه کاربرد، مثلاً کارکرد استعاری جدیدی پیدا کرده و مفهوم تقلبی بودن و دروغین بودن رفتار و گفتار را می‌‏رساند و با به طور مثال تفاوت دارد.

ظاهراً– در جملۀ «ظاهراً امروز کلاس تشکیل نمی‎شود.»، اگر به جای ظاهراً به ظاهر بگذاریم، معنای متفاوتی به دست می‌آید که حد باور گوینده به گزاره را چندان دقیق مشخص نمی‌کند. در حالیکه منظور گوینده این است که گزارۀ «امروز کلاس تشکیل نمی‌‏شود» را از کس دیگری شنیده یا از ظواهر امر استنتاج کرده و با باور نسبی آن را بیان می‌کند. این معنای جدید با به‌ظاهر هرگز منتقل نمی‌‏شود. نزدیکترین قید در اینجا «گویا» است: گویا امروز کلاس تشکیل نمی‌شود. (گویا و ظاهرا هردو نقشهای استنادی دارند ولی منبع اطلاع در یکی با دیگری تفاوت ظریفی دارد: گویا از شنیده‌ها حکایت می‌کند و ظاهراً از دیده‌ها ولی به طور استعاری به جای هم استفاده می‌شوند)

دقیقاً-  آشوری در این مورد، به‌دقت را پیشنهاد کرده است. اما در فارسی امروز دقیقاً مسیر معنایی خود را از به‌دقت جدا کرده است. برای آزمودن این نکته، جای این دو واژه را در این دو جمله عوض کنید: «دانشمندان به‌دقت این موضوع را بررسی کردند» و «دانشمندان دقیقاً به همان نتایج قبلی دست یافتند». در این معنای دوم شاید «درست» معادل بهتری برای دقیقاً باشد، اما اینجا هم بار معناهای بر دوش واژۀ «درست» در فارسی زیادند و شاید دقیقاً بخشی از این بار را به عهده گرفته باشد.

اتفاقاً- در جواب کسی که همان حرفی را می‌زند که شما دقیقه‌ای پیش می‎خواستید بگویید، اغلب می‌گویید: «اتفاقاً من هم می‌خواستم همین را بگویم.» اینجا به جز اتفاقاً چه قید گفتمانی کاربرد دارد؟ شاید ازقضا این مفهوم را برساند که البته سبک زبان با گفتار روزمره یا از منظر زبانشناسی اجتماعی متفاوت می‌شود. 

تنوین در فارسی از عربی‌بودگی خود آزاد شده است و مسیر دیگری را طی کرده و می‌‏کند. واژه‌های تنوین‌دار نقش‎های گفتمانی تازه‌ای در فارسی معاصر (یعنی در اذهان فارسی‌زبانان) پیدا کرده‌اند.

این تفاوت‌های معنایی ظریف با اضافه و کم شدن یک تنوین به کلمات روشن می‏‌سازد که در ذهن جمعی فارسی‌زبانان اضافه شدن یک آوای –an به انتهای اسم‌ها و صفت‌ها در مفهوم‌سازی گفتمانی کاربرد دارد و آنقدر اهمیت یافته که تقریباً هر فارسی‌زبان ایرانی متوجه تفاوت به طور حتم و حتماً یا به طور رسمی و رسماً در بافت کلام می‌‏شود: «کارخانه به طور رسمی دیروز افتتاح شد.» / «از فرط خستگی رسماً از حال رفته بود».

بنابراین به نظر می‌‏رسد که تنوین خواص تازۀ مفهومی به واژگان فارسی می‌بخشد و نمی‌شود آن را به راحتی کنار گذاشت. همین‌که برای کلمات رایج تنوین‌دار همچون لطفاً و معمولاً و حتماً و فعلاً به سختی و تنها با تأمل و صرف وقت می‏‌توانیم معادل‌سازی کنیم و گاهی هم اصلاً نمی‌توانیم، نشان می‌‏دهد که تنوین مفهوم‌ساز و زایاست.

تنوین، فرزند ناخواسته

مسئلۀ تنوین شباهت بسیاری به باقی مسائل فرهنگی و تاریخی ایرانیان دارد؛ البته در ابعادی کوچک‌تر. ریشه داشتن این پسوند در زبان عربی رنجشی تاریخی در ذهن فارسی‌زبانانِ نخبه‌ و آگاه به تاریخ و فرهنگ ایجاد می‏‌کند. عربی زبان قومی بود که به ایران حمله کرد و فرهنگ و زبان خود را به این سرزمین تحمیل کرد و این رنجش یا انزجار قابل درک است. اما برای پاکسازی زبان از تمام تأثیرات عربی‏ بسیار دیر شده است. شاید اگر در سده‌های پیشین این پاکسازی انجام می‌‏شد، آن وقت می‌دیدیم که مفاهیم فوق را که امروز با تنوین بیان می‌کنیم شاید با فرم‎های دیگری بیان می‌‏کردیم. البته تضمینی نیست که لزوماً با فرم‎های اصیل فارسی این مفاهیم را می‌ساختیم. ممکن بود از زبان‌های دیگری وام می‌‏گرفتیم. بنابراین در عین حال که رنجش تاریخی قابل درک است، مخالفت با یک واحد زبانی که معانی متنوع و کاربردهای بی‌شماری در طول قرن‌ها به آن متصل شده ‎است، درعمل، بی‎فایده و غیر معقول است. چون تنوین یک واژه با یک معنای مشخص نیست که راحت قابل جایگزینی باشد مثلاً به راحتی می‌توانیم بگوییم هرجا طعام دیدید به جایش خوراک بگذارید و فارسی‌سازی کنید، اما تنوین این‌گونه نیست. تنوین یک نظام معناسازی، به خصوص در گونۀ گفتاری و در ساخت گفتمانی زبان فارسی ایجاد کرده است. همانطور که در مثال‎های بالا نشان داده شد، قیدهای جدیدی با تنوین ساخته می‌شوند که پیشینه‌ای در زبان نداشته‌اند، یعنی خلأهای مفهومی بسیاری در بافت گفتمانی گونۀ گفتاری در حال پر شدن با تنوین هستند. ممکن است برای بعضی ادیبان و نویسندگان گونۀ گفتاری زبان گونۀ بی‌اهمیتی باشد، اما باید توجه داشت که گونۀ گفتاری در طول سال‎ها به درجات مختلف به گونه‌‏های نوشتاری و رسمی نفوذ می‌‏کند و این گونه‌ها همواره در ارتباط تنگاتنگ با یکدیگرند.

وضعیت فارسی آمیخته با عربی، امروز شبیه فرزندی است که محصول یک ازدواج تلخ است. فرزند بدون توجه به منشأ ذخیرۀ ژنتیکی‌اش در حال رشد و حرکت است. اما یکی از والدین با غصه و آه به ویژگی‎های ژنتیکی او که از والد دیگر است نگاه می‌کند.

از دیدگاه زبان‎شناسی-شناختی حساس بودن به خواهشاً به خاطر تبار فارسی «خواهش» و قبول کردن یا نادیده گرفتن رسماً و عمراً (در معنای جدیدشان) تقابلی فرم‌گرا و بی‌‏حاصل است. اتفاقاً ساخته شدن موارد دوم نیاز به بررسی بیشتری دارد، چرا که برای ساخته شدن آنها لایه‌های استعاری و شناختی بیشتری در ذهن گویش‌ور فارسی، پس از تأثیر ساخت واژۀ عربی پشت سر گذاشته شده است.

وضعیت فارسی آمیخته با عربی، امروز شبیه فرزندی است که محصول یک ازدواج تلخ است. فرزند بدون توجه به منشأ ذخیرۀ ژنتیکی‌اش در حال رشد و حرکت است. اما یکی از والدین با غصه و آه به ویژگی‎های ژنتیکی او که از والد دیگر است نگاه می‌کند. شاید بسیاری از ویژگی‌های ناخواسته را با جراحی و با برنامه‌ریزی‌هایی بتوان حذف یا جایگزین کرد، اما بسیاری دیگر از ویژگی‌ها را باید پذیرفت و به امکان‌های تازۀ آنها اندیشید. به نظر می‌‏رسد تنوین در گروه دوم باشد.  

مسئله این است که درافتادن با تنوین در فارسی امروز وقت و انرژی و تفکر پژوهشی را هرز می‌‏دهد، چون امکانات مفهوم‌بندی مدرن با این پسوند را نادیده می‎گیرد و تنها به ریشۀ عربی آن می‌ا‎ندیشد. تنوین یک مجموعه یا یک دستگاه مفهوم‌ساز است که مدت‎هاست به راه افتاده ‏است و در ذهن گویش‌وران جلو می‌‏رود.

تنوین در خط

در ادامۀ احساس ناخوشایندی که به مدت دو سه قرن گریبان فارسی‌زبانان را در مورد استفاده از تنوین گرفته است، در سالهای اخیر و در ادامۀ ساده‏‌سازی کردن امور و رها کردن معنی و بسنده کردن به فرم، عدۀ زیادی به تغییر رسم‏‌الخط تنوین علاقه نشان داده‏‌اند و به قول داریوش آشوری  با رویکرد «دستکاری آسان‌یابِ ذوقی و بی‌منطق»، نوشتن «نون» به جای اً را ترجیح می‌‏دهند. در مورد این اقدام اخیر از آنجا که آنچه نوشته می‌‏شود به آنچه خوانده می‌‏شود شباهت بیشتری پیدا می‏‌کند، به نظر می‌‏رسد روش زیان‌آوری نباشد. این مقاله مخالفت بنیادینی با این روش نگارش ندارد. فقط خوب است یک نکته را هم بدانیم؛ شکل عجیب و متفاوت و بی‌همتای الف به همراه دو خط کج بر بالای آن که به هیچ روی شباهتی به دیگر علائم خط فارسی ندارد، اتفاقاً امکان جالبی در راستای شفافیت معنایی به خط فارسی داده است؛ هرجا این علامت را در انتهای کلمه می‌بینیم می‏‌توانیم مطمئن باشیم که با یک قید طرفیم و نه اسم، صفت یا فعل. یعنی بدون اینکه خودمان درخواست کرده باشیم، در طول زمان یک نشانگر قیدی در خط، بسانِ آب نطلبیده به ما تقدیم شده است که اتفاقاً نمایندۀ دستگاه زایایی ‎در ساخت‎واژه است. اما حالا با حذف آن این امکان کم‌نظیر را کنار می‌گذاریم.  لطفن و معمولن و حتمن فرقی با سوسن و چمن و یاسمن و آهن و لندن و رفتن و دیدن ندارند [۳]. یعنی یک امکان منحصر به فرد و تصادفی (و البته نه چندان بزرگ) را از خط حذف می‏‌کنیم. (شبیه کار معلمانی که وقتی با یک بچۀ عجیب و استثنایی طرف می‌‏شوند، تمام توان خود را به کار می‌‏گیرند که او را شبیه دیگر بچه‌‏های کلاس بکنند).  

 

پانویس‌ها

۱. نقل قول از مقالۀ مزبور: «در خط فارسی چون کاربردی بـرای تنوین متصور نیست پس استعمال آن نه تنها به کلام رونقی نمی‌دهد، بلکه از عذوبت و گـوارایی آن می‌کاهد و آموزش زبان فارسی را یک گام دورتر می‌سازد. در زبان فارسی با افـزودن یکـی از حرف‌های اضافه «با»، «به»، «در» به آغاز کلمه‌های تنوین‌دار، دیگـر نیـاز بـه تنـوین نخواهد بود. این نکته یادآور می‌شود که موسیقی واژگان بـدون تنـوین گـوش‌نـوازتر اسـت و حذف تنوین مایه تطابق صورت مکتوب و ملفوظ می‌شود. از سویی تنـوین در عربـی اعـراب است و اعراب در فارسی جایگاهی ندارد… در نهایت، تنوین صدای دو زیر یا دو زبر در پایان کلمه های عربـی، مـی‌تـوان بـه شـکل ملفوظش تحریر نمود؛ حتماً و معمولاً به صورت حتمن و معمولن. شاید برای مدت اندکی بـه خاطر عادت چشم‌ها به شکل مرسوم عربیش مأنوس نباشد، بدون شک در دراز مدت، مقبـول می‌افتد و به نوعی فارسی‌سازی صورت می‌گیرد» (شعاعی، ۱۳۹۱)

۲. البته جالب اینجاست که حالا دراصل یک کلمۀ تنوین دار است که تلفظ تنوین آن به آ تغییر پیدا کرده است. در واقع مسیر دیگری که تنوین در فارسی پیمود این بود که تلفظ آن به آ عوض شد ولی به دلایل نامعلومی این مسیر متوقف شد و تنها در کلمات حالا، اصلا و ابدا ( asla vo abada) این الگو را می‌‏بینیم.

۳. مخصوصاً برای زبان‌آموزان این مزیت بزرگی است. همانطور که انگلیسی‌آموزان هرجا –ly می‎بینند، احتمال بالایی می‏‌دهند که با یک قید طرف باشند، فارسی‌آموزان هم هرجا تنوین می‎بینند مطمئن هستند که با یک قید طرفند.

 

منابع

آشوری، داریوش، داستان تنوین: http://www.parsianjoman.ir/fa/?p=1940

شعاعی، مالک، (۱۳۹۱)، برون‌رفت‌هایی برای چالش‌های فراروی خط فارسی، نشریۀ زبان و ادبیات فارسی

فرشیدورد، خ.( ۱۳۸۶)، فرهنگ پیشوندها و پسوندهای زبان فارسی. تهران: انتشارات زوار.