داستانی که تبدیل به حقیقت تاریخی شد

مطلبی که مرور خواهم کرد، نمونه‌ای است از این که چطور و چگونه یک حکایت و داستان، تبدیل به تاریخ شده و مورد استناد قرار می‌گیرد. باید عرض کنم که این اتفاق فراوان می‌افتد، گاه عمدی و گاه سهوی، اما در هر حال برای این تبدیل بستری لازم است که اگر فراهم باشد به راحتی این دگرگونی صورت گرفته و یک داستان ساختگی، تبدیل به یک حقیقت تاریخی شده و به تدریج، استناد به آن از میان داستان‌سرایان عبور کرده به میان افرادی که قدری بالاتر از این سطح قرار دارند، همچون نویسندگان و حتی پژوهشگرانی که حوزه کارشان موضوع دیگری است اما از اینها به عنوان اصول موضوعه استفاده می‌کنند، نفوذ می‌کند. این اتفاق در بسیاری از ملل می‌افتد و نمونه‌های فراوان دارد. اما در میان آنها، قصه‌هایی که با انگیزه‌های سیاسی و اجتماعی خاصی ساخته می‌شود، نیازمند بررسی بیشتر است. اینها در یک دوره مورد استفاده قرار می‌گیرند و اغلب منشأ تغییراتی می‌شوند که جالب توجه است. این داستان‌ها (مانند ماجرای مستر همفر) اغلب با اهداف خاصی ساخته می‌شوند، اما وقتی نیاز به آنها در عمق جامعه و شرایط درگیر با آن وجود داشته باشد، تردیدی در صحت و درستی آن صورت نمی‌گیرد. در اینجا قصد دارم یک نمونه را بررسی کنم. طبیعی است که این مطالب در حد شواهدی است که بیان خواهد شد.
زمانی که با حمله ناپلئون به مصر در سال ۱۷۹۸ – ۱۸۰۱ میلادی پای اروپائیان به مصر رسید، تصرف در این دیار توسط اروپایی‌ها آغاز شد. این تصرف، روندی تدریجی داشت و چنان که روشن است با دخالت‌های اقتصادی، اجتماعی، نظامی و فرهنگی زمینه ادامه این تصرف و نفوذ فراهم گردید. طی سده نوزدهم، حضور فرنگیان در مصر تغییرات زیادی را ایجاد کرد. مدارس و تربیت شاگردان جدید، رواج فرنگی‌مآبی، تغییرات تمدنی و نیز اعطای برخی از آزادی‌های مذهبی و مسائل دیگر، زمینه را برای تغییر فراهم کرد. دانشجویانی هم به پاریس رفتند و با تحصیلات تازه به مصر بازگشتند. بسیاری از مسلمانان در این زمینه احساس خطر کرده و به مبارزه فکری با غرب پرداختند، اما تغییرات در حال انجام بود.
در این وقت، پزشکی با نام عبدالرحمن اسماعیل تلاش کرد ماجرای این تصرف را با آنچه که در اواخر قرن پانزدهم میلادی (سقوط گرانادا یا همان غرناطه آخرین امیرنشین مسلمان در اندلس در اول ژانویه سال ۱۴۹۲ م بود) بر سر اندلس یا همان اسپانیا آمده بود، در یک «داستان» بیان کند تا بتواند مردم را تحت‌تاثیر قرار داده و آگاه کند.

کتاب «غاده الاندلس» اثر عبدالرحمن اسماعیل (م ۱۳۱۵ق / ۱۸۹۷) نام این کتاب داستانی است. عبدالرحمن پزشکی در قاهره بود که در جوانی یعنی در سی سالگی درگذشت. وی علاوه بر چند کتاب در پزشکی عمومی، چون ادیب و شاعر بود، رمان هم می‌نوشت. این زمان، تصور می‌شد سرنوشت مصر و بلاد اسلامی مانند وضعیتی است که زمانی اندلس داشته است، در واقع چون اندلس از دست رفته بود بیم آن بود که مصر هم از دست برود. طبعا این داستان یعنی «غاده الاندلس»، بیانگر آن بود که چطور غربی‌ها اندلس را از چنگ مسلمانان درآوردند. زرکلی (الاعلام، ج ۳، ص ۲۹۹) اشاره به شرح حال این عبدالرحمن کرده و در شمار تالیفات وی «غاده الاندلس» را ذکر کرده و آن را کتابی «قصه» و داستانی وصف کرده است.
سالها بعد یک مفسر مصری با نام طنطاوی جوهری (م ۱۹۴۰) صاحب «تفسیر جواهر»، ذیل یکی از آیات سوره احقاف، خلاصه‌ای از کتاب غاده الاندلس را در چهار صفحه آورد (تفسیر الجواهر، ج ۲۱، صص ۱۸۰ – ۱۸۳) بدون آن که اشاره کند که این اثر یک داستان است. طنطاوی در تفسیر جواهر در آغاز این حکایت نوشت «فانظر ما جاء فی کتاب غاده الاندلس المؤلف حدیثا فی عصرنا، و هذا ملخص مما فیه». آنگاه این تفصیل آمده که [این اثر] شامل حکایتی است طولانی که [حکایتی] شبیه یک داستان درباره سقوط اندلس نقل می‌کند.
اساس این حکایت این بود که اروپائیان از طریق یک مسلمان فاسد، توانستند در اندلس نفوذ کرده با ایجاد روابط تجاری و اقتصادی، ساختن مدارس، ایجاد تفرجگاه‌ها و باغ‌های ملی و رواج مشروبخواری و میخواری و گسترش بی‌حجابی مسلمانان اندلس را فاسد کرده و آنجا را تصرف کنند.
این پرسش مهمی بود که مسلمانان در مصر با آنان روبرو بودند. اما طبیعی بود که این مشکل برای بسیاری از بلاد دیگر اسلامی از جمله ایران هم مطرح بود. بنابراین این حکایت بستر لازم را در ایران هم داشت. دو سوال مهم مطرح بود. اندلس چطور از دست رفت؟ و نکته دیگر اینکه اندلس توسط اروپایی‌ها از دست رفته بود، اما آنها از چه ابزار و روشی استفاده کرده بودند؟ همین فساد اخلاقی که برای مسلمانان بسیار اهمیت داشت و در ظاهر یکی از تفاوت‌های عمده آنان با غربی‌های ولنگار بود می‌توانست پاسخ پرسش آنها باشد. خیلی راحت در فهم مسلمانان چنین بود که غربی‌ها فحشا و فساد را می‌آورند تا آنها را از زندگی کردن انداخته و کشورشان را غارت کنند.
اما در ایران: در سال ۱۳۳۰ش کتابچه‌ای در قم با عنوان «غروب آفتاب در اندلس» انتشار یافت. نویسنده آن عبدالجواد قریب بود و روی جلد نوشته شده بود که این اثر بر حسب امر و اشارت و کمک میرزا خلیل مجتهد کمره‌ای ترجمه شده است.

کتاب تا صفحه ۶ مقدمه‌ای در باره اندلس بود و در پایان مقدمه گفته شده بود که متن از تفسیر الجواهر طنطاوی مجلد ۲۱، صص ۱۸۰ ـ ۱۸۳ ترجمه شده است. از صفحه ۶۶ تا آخر این کتابچه یعنی صفحه ۲۱ ترجمه همان متن است. البته، در متن فارسی گفته نشده است که نویسنده این مطلب را از کجا آورده اما چنان که گذشت طنطاوی منبع خود را همان کتاب غاده الاندلس دانسته است.

بدین‌ترتیب یک کتاب داستانی، آن هم از یک پزشک سی ساله، همان متنی که طنطاوی در تفسیر جواهر آورده، در سال ۱۳۳۰ به فارسی درآمده است.
داستان کتاب به این شرح است که چگونه مسیحیان توانستند اندلس را از دست مسلمانان بگیرند.
خلاصه این حکایت این است که یک سردار عرب خائن با نام براق، با ایلدفونس در واتیکان ملاقات می‌کند و مقدمات سقوط اندلس با برنامه‌ریزی اینها فراهم می‌شود. در آنجا سه راه به وی یاد می‌دهد. یک رواج آزادی دین، دوم فتح باب تجارت و بازرگانی، سوم آزادی تعلیمات. این مسلمان فاسد، به آنان توضیح می‌دهد که از طریق تجارت و بازرگانی می‌توانند با مسلمانان درآمیزند، خصوصیات ملی و مذهبی را از آنها بگیرند و مسکرات را رواج داده، شرم و حیا را با شیوع فحشا از آنان بگیرند. [اینها اموری است که مربوط به عصر جدید است و داستان‌نویس برای این که نشان دهد استعمار از این طریق می‌آید، اینها را به عمق تاریخ یعنی زمان سقوط اندلس در قرن نهم هجری برده است].
به نظر براق، اگر مسیحیان این سه کار را انجام دهند، اندلس از چنگ مسلمانان در خواهد آمد. در این داستان، آمده است که پس از توضیحات آن مسلمان فاسد، مسیحیان در اینباره انجمنی بزرگ تشکیل دادند. مسیحیان ضمن قرارداد صلح زمینه نفوذ در اندلس را فراهم می‌کنند و بدین‌ترتیب در سرزمین مسلمانان نفوذ می‌کنند. به بهانه صلح جشن‌هایی برگزار می شود و در این جشن‌ها همه به خوشگذرانی می پردازند. به نظر این داستان‌نویس، این مقدمه «سقوط و انحطاط دولت اسلامی در اندلس» است. مبلغین مسیحی وارد اندلس شده، در کنار رودخانه قرطبه عمارت زیبایی ساخته شده، گردشگاه‌هایی درست شده و زمینه عیاشی و تفریح برای امرای مسلمان و جوانان آنان فراهم می‌شود. همچنین مدارسی برای تحصیل بچه‌های مسلمان ایجاد شده و هزینه آنها هم پرداخته می‌شود [در اینجا مترجم اشاره به آغاز به کار مدارس امریکایی در ایران کرده است].
شروع تجارت همانا و فروش مسکرات و مشروبات همان. «کشیشی که شراب قرطبه را به جوانان مسلمان تخصیص می‌دهد». این عنوانی است که در ص ۱۳ آمده، و ضمن آن از فاسد کردن جوانان با رواج میخوارگی سخن به میان آمده است. دختران نصرانی هم که توسط کشیشان مسیحی استخدام شده بودند کار رواج فحشا را بر عهده می‌گیرند. بدین‌ترتیب خوشگذرانی و عیاشی به قدری شیوع یافت که درآمد مردم کفاف آن را نمی‌داد. بنابراین شروع به اختلاس و دزدی از بیت‌المال کرده و به تدریج همه چیز رو به فساد رفت. «در این هنگام تعداد مبلغین و کشیش‌های مسیحی در اندلس به هزار نفر و شماره معلمین مدارسی که پاپ مخارج آن و آنان را می‌پرداخت به ۴۸۵ نفر رسیده بود! و نیز پاپ از خزانه شخصی خود برای ترویج میخوارگی میان مسلمانان اندلس، سالی یک هزار فلوربن می‌داد». (ص ۱۶) [در اینجا از سال ۴۸۶ /۱۰۹۴ م ) شده که اساسا معلوم نیست چه ربطی به زمان سقوط دارد که چهار قرن پس از آن اتفاق افتاده است.
و اما به طور کلی باید توجه داشت که بحث از اندلس در آغاز عصر جدید مسلمانان که متوجه تمدن گذشته خود شدند، قدری دردناک می‌نمود، بنابرین طبیعی بود که به دلایل مختلف به آن توجه کنند و درباره آن بنویسند. (آقای مطهری به عنوان یک نمونه بارها از این مسأله نالیده و اظهار ناراحتی کرده است). بحث از دست رفتن اندلس بود و این مسأله کمی نبود. در دوره معاصر و در آغاز عصر تسلط غرب که اول بار در مصر مطرح شد، افراد را به یاد آن دوره انداخت و تصور بر این بود که این قضیه تکرار شده و مصر هم از دست خواهد رفت. بنابرین سوژه جالبی برای بررسی بود، سوژه‌ای که نویسنده غاده الاندلس را بر آن داشت تا داستانی بنویسد و مسائل عصر خود را با آن دوره در قالب یک داستان عرضه کند. اما شگفت که این داستان مبنای یک تحلیل شده و جدی گرفته شود.
در ایران کتابی با عنوان «سرزمین خاطره‌ها» توسط یکی از فضلای آن وقت حوزه با نام [آیت‌الله] سید علی محقق نوشته شده و توسط انتشارات نسل جوان – که زیر نظر آقای مکارم شیرازی بود ـ مکرر به چاپ رسید. در این کتاب ابتدا شرحی از تصرف اندلس یا همان اسپانیا توسط مسلمانان داده شده و مرور تاریخی سریعی بر آن شده است. این بخش از منابع مختلف استفاده و نگاشته شده است.

در بخش اخیر آن بحث از علل انحطاط اسپانیا سخن به میان آمده که تقریبا برگرفته از همان کتاب غروب آفتاب در اندلس است. در این بخش از نقش کلیسا و استعمار یاد شده و این که کلیسا با چه ابزاری توانست اسپانیا را از دست مسلمانان خارج کند. آنان «می‌بایست کار را از داخل شروع کنند، می‌بایست نقشه را در میان خود مسلمین عملی نمایند و آخر هم کار خود را کردند» (اندلس سرزمین خاطره ها، ص ۵۹). برای این کار، دست به ایجاد اختلافات داخلی زدند و مهم تر «اشاعه میخواری و شهوترانی در میان جوانان به وسیله ایادی کلیسا». همچنین از «بسط بیحساب مسیحیان در تبلیغات دینی و هجوم مبشرین مسیحی به اسپانیا» و نیز «بسط مناسبات بازرگانی بین مسلمانان و مسیحان و نفوذ مسیحیان در فرهنگ مسلمانان» به عنوان عوامل انحطاط اسپانیا یاد شده است (همان، ص ۶۰).
این مطالب خلاصه همان نوشته‌ای است که طنطاوی از کتاب غاده الاندلس آورده و در کتابچه غروب آفتاب در اندلس ترجمه شده است. در جای جای این مطالب، اشاره به تکرار تاریخ و اعمال همان روش‌ها در سرزمین‌های اسلامی شده «اخیرا هم دولت‌های دیگر که دست‌پرورده همان سیمرغ پیرند، شاگرد داناتر از استاد شده و این نقش حیاتی را خوبتر بازی می‌کنند». (همان، ص ۶۵)
در اینجا اشاره به ایجاد اختلاف بین کشورهای اسلامی است. درباره رواج فساد هم گفته شده «جوانانی که تا چندی قبل مواقع بیکاری برای تفریح و سرگرمی به تمرین تیراندازی و اسب‌سواری و شمشیر زنی و یا مباحثات علمی می‌پرداختند، به طرف این پارک‌های ملی هجوم برده و با دختران مسیحی که ماموریتی جز این نداشتند، مشغول عشقبازی شدند». (همان، ص ۷۱).
و در نهایت در نتیجه‌گیری اینکه «آری صلیبان این طور سرسختانه فعالیت می‌کنند و ما مسلمانان خواب‌آلود هم در بسیاری از موارد عامل اجرای نقشه‌های آنان می‌شویم. فیلم‌های مسموم و شهوت‌انگیز آنها، جراید و مجلات مبتذل آنان، انجمن‌های فرهنگی آنها و… قسمتی از نقش شوم است» (ص ۷۵).
این ادبیات به همین جا خاتمه نیافت و در نوشته‌های فارسی دست بدست شده و نقل شد.
این ادبیات که روش تصرف اندلس رواج فحشا و فساد بوده مکرر در آثار آقای مطهری هم آمده بدون آن که ایشان مأخذی برای آن نقل کند. ایشان در جایی نوشته‌اند «در تاریخ اندلس اسلامى یعنى اسپانیاى فعلى می‌خوانیم که نقشه‏‌اى که مسیحیان براى تصرّف اندلس و بیرون کشیدن آن از دست مسلمین کشیدند این بود که به صورت دوستى و خدمت، وسائل عیّاشى براى آنها فراهم کردند: باغها و بوستان‌ها وقف ساختن شراب و نوشانیدن مسلمین شد. دختران زیبا و طنّاز در خیابانها به دلربایى و عاشق‌سازى پرداختند. سرگرمی‌هاى شهوانى از هر جهت فراهم شد و روح ایمان و جوانمردى مرد. پس از این جریان بود که توانستند مسلمانان را بی‌درنگ از دم تیغ بگذرانند». (مجموعه آثار شهید مطهری، ج ۳، ص ۴۰۴).
در جای دیگر آورده‌اند: اندلس را که یکى از کشورهاى قدیمى و متمدن عظیم بود در نظر بگیرید. خیلى از حکما و ادبا و فلاسفه اسلامى از این سرزمین بوده‌اند و بعد مسیحی‌ها آن را گرفتند و هنوز مسجدهاى تاریخى باعظمتى در آن وجود دارد. مسیحیت چگونه بر آنجا غلبه کرد؟ نقشه کشید و دو مسئله را در آنجا رایج نمود: یکى مسئله بی‌حجابى و دیگر مسئله مشروب‌خوارى. به این طریق اقدام نمودند که دستور دادند دختران بسیار زیباى مسیحى به بهترین وجه آرایش کنند و در خیابان‌ها گردش و رفت‏ وآمد نمایند و در روابط با مردان آزاد باشند. نتیجه این شد که پس از چندى دلبستگی‌ها به‌‏وجود آمد و ازدواج‌ها صورت گرفت و کم‏‌کم در سطوح بالا نیز این ازدواجها صورت گرفت و دیگر کار خاتمه پیدا کرد. (مجموعه آثار ج ۲۴، ص ۵۴۷) ، و شرحی دیگر در مجموعه آثار ج ۲۵، ص ۳۰۵).
کتاب دیگری که شرح این داستان را باز بر همین اساس آورده، کتاب «مناظره دکتر و پیر» اثر مرحوم هاشمی‌نژاد است که به تفصیل از تمدن مسلمانان سخن گفته و به اندلس که رسیده، از داستان انحطاط آن با رواج می‌خوارگی و بی‌حجابی دختران نصارا و جز اینها یاد کرده است. (مناظره دکتر و پیر صص ۳۴۵ ـ ۳۵۳) که عینا همان مطلب کتاب غروب آفتاب در اندلس را آورده است.

پرداختن به این ادبیات در اندلس در کتابچه‌ای داستانی با نام «کودکی از اندلس» ادامه یافت، اثری که به قلم مرحوم آقا مهدی حائری فرزند حاج شیخ عبدالکریم نگاشته و منتشر شد. در مقدمه این اثر هم به لزوم عبرت‌آموزی مسلمانان از داستان اندلس و این که پس از فتح آن و تسلط هشت قرن، چطور اندلس از دست رفت، تأکید شده است. به گفته وی این مسأله می تواند «درسی آموزنده و پند تاریخ مفیدی برای ما باشد» (کودکی از اندلس، ص ۹).
به گفته نویسنده این داستان از متون عربی گرفته شده و پیداست که در ادبیات معاصر عربی در مصر و دیگر بلاد، نشانی از این وجود داشته است. اصل داستان حکایت، خانواده مسلمانی است که از ترس تسلط مسیحیان در اسپانیا، رو به تقیه آورده، دین مسلمانی را پنهان کرده‌اند. راوی ماجرا کودک ده ساله‌ای است که در سن ده سالگی پدرش حکایت مسلمان بودنشان را در اتاقی که تا آن زمان او را از آن دور داشته بودند و قرآن و سجاده در آن بود، بیان می‌کند و از او می‌خواهد از ترس دادگاه‌های تفتیش عقاید که مسلمانان را می ‌افتند و می‌کشتند، مطلب را برای هیچکس باز گو نکند. او به فرزندش گفت که ما عرب و مسلمانیم. (همان، ص ۳۲).

در اینجا پدر برای کودک خود شرح می‌دهد که چطور ما مسلمانان هشت‌صد سال بر اسپانیا مسلط بودیم ولی اکنون چهل سال است که وضعیت عوض شده و دشمنان مسیحی ما اینجا را تصرف کرده‌اند. پس از آن نگاه کودک به قصر الحمراء که در واقع مسجد بوده تغییر کرده و روزها کنار آن آمده با آن گفتگو می‌کند، اما همزمان ترس از سررسیدن مفتشان را دارد. یکبار که به خانه بر می‌گردد، پدر و مادر خود را نمی‌یابد. عمویش از راه می‌رسد و او را از راهی مخفی از اندلس خارج کرده و به مغرب می‌برد. این کودک همان محمد بن رفیع اندلسی است که بعدها در ادب و دانش به جایگاه بلندی می‌رسد. این آخرین کلمات این کتاب است و به دلیل آن که نویسنده مأخذ داستان را نگفته، روشن نیست که آیا اساسی دارد یا خیر. گفتنی است که صد البته مسلمانان زیادی از اعراب و جز آنها در اندلس پس از سقوط تا ده‌ها سال بلکه بیشتر پنهانی می‌زیستند.

تاثیر این مسأله در ادبیات دینی معاصر ما بسیار زیاد بوده و با یک جستجوی ساده می‌توان گسترش این ایده را در بسیاری از نوشته‌های عمومی دید. بسیاری از مبلغان مذهبی در طول سالیان این مطالب را نقل کرده و به آن استناد کرده‌اند.
هدف ما از طرح این مطلب، اثبات و انکار هیچ نکته‌ای در باره تاثیر فساد در جوامع اسلامی، یا اهداف غربی‌ها یا جز اینها نبوده و نیست. احمقانه است کسی تصور نویسنده سطور این مطالب را برای دفاع از دیدگاه خاصی در باره غرب یا شرق یا تأثیر فساد و جز اینها عنوان کرده است. هدف بنده به عنوان یک علاقه‌مند به رشته تاریخ، نشان دادن این نکته بود که چطور یک حکایت و داستان تبدیل به تاریخ و حقیقت تاریخی می‌شود. توجه به این موضوع و برخی از نشان‌ها و نشانه‌ها را مدیون دوست دانشمندم جناب آقای دکتر حسین توفیقی هستم.