فارگلیسی؛ خودباختگی یا طبیعت زبان

رمزگردانی بین دو زبان در هنگام حرف زدن، در بعد اجتماعی نتیجه تماس اجتماعی یک گروه زبانی با گروه زبانی دیگر و در بعد فردی نتیجه دوزبانه بودن یا چند زبانه بودن فرد است. از آنجا که در طول تاریخِ همه تمدن‌ها، تماس بین فرهنگ‎های مختلف همواره وجود داشته است، رمزگردانی و آمیختن عناصری از یک زبان در زبان دیگر نیز همواره رخ داده است. گرچه اغلب این رفتار زبانی ناهنجار خوانده شده و  مورد ملامت گروه دیگر جامعه زبانی است، اما باید دانست رمزگردانی ویژگی غالب بسیاری از جوامع دوزبانه پایدار و از منظر زبانشناسی یکی از هنجارهاست. از جوامع دوزبانه پایدار، می‌توان به طور مثال جامعه تُرک‌های مقیم تهران و کرج، جامعه فارسی‌زبانان مقیم امریکا یا جامعه عرب‌های مقیم شهرهای جنوبی ایران را نام برد.

رمزگردانی صرفاً از روی تنبلی، بی‌سوادی یا بی‌نظمی نیست. این پدیده نتیجه یک کنش جمعی میان گویشوران دوزبانه است. فردی که از زبان آمیخته استفاده می‏‌کند در مواجهه با یک فرد یک زبانه، مثلاً مادربزرگ فارسی‌زبانِ خود به فارسی و با همکار انگلیسی‌زبانش انگلیسی سخن می‌‏گوید. او از زبان آمیخته برای ارتباط با افراد دوزبانه همچون خودش استفاده می‌‏کند. می‌توان این گونه سخن گفتن را همچون گویش‏‌های منطقه‌ای یک زبان دانست. استفاده از رمزگردانی و حتی مخلوط کردن کامل دوزبان و ساختن زبانی آمیخته هرگز بی‌قاعده، سلیقه‌ای یا به اراده یک گویشور نیست. بلکه در طول زمان، با قواعد قابل کشف و در یک جامعه زبانی به طور طبیعی رخ می‌دهد.

به زبان آمیخته حرف زدن در شرایط اجتماعی مختلف ممکن است باعث انگ‎های اجتماعی به گوینده باشد یا برعکس احترام‌آمیز باشد. مثلاً در دوره‌هایی از تاریخ ایران، تحصیل‎کردگان فرنگ وقتی در فارسی خود از انگلیسی و فرانسه استفاده می‎کردند احترام اجتماعی کسب می‌کردند که ناشی از احترام به تحصیل‌کردگان به ویژه در جامعه‌ای بود که جمعیت بی‌سواد و کم‌سواد و یا بدون تحصیلات دانشگاهی در آن بالا بود. اما حتی آنان هم حدی از واژگان خارجی را حفظ می‌‏کردند که مفاهمه برقرار شود و اگر برقرار نمی‌شد به ناچار فارسیِ کلمات جایگزین می‌شد.

امروز دیگر آن برتری اجتماعی کمرنگ‌تر شده و از طرفی حفظ هویت ملی پررنگ‎تر. از این رو گفتمان دیگری ظهور کرده که در آن آمیختگی فارسی با انگلیسی نه تنها برتری اجتماعی برای فرد گوینده ایجاد نمی‌کند بلکه در این گفتمان انگ خودباختگی فرهنگی به او داده می‌شود. انگ دیگر بی‌سوادی است. افرادی که فارسی را کامل و سلیس سخن نمی‏‌گویند، از طرف جمعیت فارسی‌زبان بابت ضعف در فارسی ملامت می‌شوند.

این یادداشت به موضوع رمزگردانی در زبان ایرانیان مقیم کشورهای انگلیسی‌زبان می‌پردازد و ویژگی‌های فرهنگی، اجتماعی و ذهنی آن را تشریح می‌‏کند. می‌دانیم که جمعیت بزرگی از ایرانیان مقیم شهرهای ایران، امروزه، برای رونق کسب و کار خود احساس می‌کنند باید خود را و کسب و کار خود را هرچه بیشتر به غرب پیوند بزنند و یکی از راههای این پیوند فارگلیسی است. یادداشت حاضر به این گروه نمی‌پردازد.  موضوع استفاده از عناصر انگلیسی در فارسی مردم مقیم ایران موضوع این یادداشت نیست. این دو پدیده از منظر زبانشناسی اجتماعی دو پدیده جداگانه‌اند و نمی‌‏توان با استدلال‎های یکسان درباره آنها سخن گفت. زیرا رفتار زبانی تنها در بافت اجتماع زبانی پیرامون آن قابل مطالعه است. 

آیا رمزگردانی زبان را تهدید می‌کند؟

زبان‎شناسان معتقدند رمزگردانی و حتی زبان آمیخته لزوماً به وارد شدن عناصر خارجی به زبان‎های مبدأ نمی‌انجامد. زیرا زبان آمیخته خاصیتی منطقه‌ای دارد. برای اینکه واژگان یا ساختارهای زبان آمیخته مثلاً از انگلیسی وارد فارسی شوند شرایط بسیاری لازم است که یکی از آنها درک واژگان و پذیرش آنها از سوی جامعه بزرگ فارسی‌زبان است. ولی حتی با وارد شدن عناصر خارجی یا واژگانی که به آنها وام‌واژه می‌گوییم، باز هم نمی‌توان به راحتی از تهدید و خطر حرف زد. تا وقتی کشورها، دولت‌ها و مدارسی برای یک زبان وجود داشته باشد، آن زبان در خطر نیست. حتی بسیاری زبان‎ها بدون این سه عنصر هم از دوران باستان تاکنون همچنان زنده‎اند. فقط طبق روال طبیعی همه زبان‌ها تغییر می‌‏کنند. زبان فارسی‌ای که امروز ما به آن سخن می‌‏گوییم به احتمال بسیار زیاد از دید معلمان و مکتبی‌های پنجاه سال پیش «خراب»، «شلخته» و «غلط» دانسته می‌شده و شاید درست مانند امروز، بسیاری به پایان کار فارسی هشدار داده بودند. اما این زبان زنده است و ادامه دارد. خطر و تهدید یک زبان از آنجایی آغاز می‌شود که کودکان و نوجوانان یک جامعه زبانی آن زبان را ترک کنند و به زبان دیگر حرف بزنند و آموزش ببینند و بنویسند. برای حفظ و گسترش فارسی باید به این وجه توجه داشت و نه به رمزگردانی و زبان آمیخته که همانطور که گفته شد ویژگی منطقه‌ای دارد.

وقتی کشورها، دولت‌ها و مدارسی برای یک زبان وجود داشته باشد، آن زبان در خطر نیست. حتی بسیاری زبان‎ها بدون این سه عنصر هم از دوران باستان تاکنون همچنان زنده‌اند. فقط طبق روال طبیعی همه زبان‌ها تغییر می‌‏کنند.

بنابراین تنها به دلیل رمزگردانی یا آمیختگی منطقه‌ای، جایی برای نگرانی از خراب شدن یا انهدام زبان فارسی به صورت یک زبان زنده و بزرگ وجود ندارد. اما این نگرانی وجود دارد که ایرانیان، افغان‎ها و تاجیکان، مثلاً، در جامعه انگلیسی‌زبان امریکا به تدریج در طول نسل‎ها زبان فارسی را کنار گذاشته و صرفاً به انگلیسی سخن بگویند. نگرانی برای این موضوع قابل قبول است. اما این موضوع به «خراب شدن فارسی» به عنوان زبان زنده یک جامعه زبانی بزرگتر ارتباط مستقیمی ندارد.

رمزگردانی، چرا و تا چه حد؟

میزان استفاده از رمزگردانی و زبان آمیخته، به محل زندگی، مراودات و معاشرت‎های افراد (کاری، تفریحی، خانوادگی) و به زبانی که به آن تحصیلات کسب کرده‌اند، بستگی دارد. همچنین به سن مهاجرت و مدت زمان حضور در جامعه میزبان وابسته است. در انتقاد به افراد در مورد اینکه واژه خارجی در زبان خود زیاد استفاده می‌‏کنند باید زندگی زبانی فرد را در نظر گرفت. بسیار گفته می‌شود که ایرانیان امریکا فارسی را «خراب» کرده‌اند. و اغلب منظور از آن استفاده از زبان آمیخته فارسی و انگلیسی است. جمعیت ایرانیان امریکا زیاد است و از آن مهمتر جمعیت کسانی که کودکی و تحصیلات خود را در امریکا گذرانده‌اند بیشتر از کشورهای دیگر است. این جمعیت وقتی با یکدیگر حرف می‌زنند از دو زبان فارسی و انگلیسی همزمان استفاده می‌‏کنند و زبانی آمیخته ایجاد کرده‌اند. بدیهی است کسی که مثلاً در اصفهان زندگی می‏‌کند اگر در فارسی خود واژگان انگلیسی جا بدهد عجیب به نظر برسد و اصولاً چون ممکن است دیگران حرف او را نفهمند حتی اگر بخواهد هم امکان‌پذیر نباشد.

زبان یک امر فیزیکی و صوتی خارج از ذهن ما نیست. اگر ذهن ما دوزبانه باشد هنگام سخن گفتن، همواره، هردو زبان حضور دارند و حتی اگر تلاش کنیم واژگان را مخلوط نکنیم بسیاری از ساختارهای یک زبان را وارد ساختار دیگر می‏‌کنیم و این طبیعی‌ترین کارکرد ذهن انسان است.

حال اگر فرد حساسیت‏های زبانی و هویتی بالایی داشته باشد، سواد بالا در دو زبان داشته باشد و نگران خطر انگ‌‏های اجتماعی باشد با دقت بیشتری حرف می‌‏زند. اما این توقع بیجایی است که از همه دوزبانه‌‏ها انتظار داشته باشیم که خودآگاهی زبانی قوی داشته باشند و همه آنها به این مهارت دست پیدا کنند. به علاوه، اینکه بسیار زیادند دوزبانه‌هایی که در یکی از دو زبان یا حتی در هردو ضعیفند. به همین دلیل رمزگردانی و زبان آمیخته به آنان کمک می‌‏کند سریعتر منظور خود را برسانند و رمزگردانی آنان هرگز خودآگاه نیست.

یک پرستار، کارمند یا فروشنده ایرانی در امریکا را تصور کنید که از صبح تا غروب با همکارانش انگلیسی حرف می‌‏زند و فقط در خانه با اعضای خانواده‌اش فارسی حرف می‌زند. بخش انگلیسی ذهن این فرد در امور کاری و تخصصی و معاشرتی فعال است و بخش فارسی ذهنش در امور خانگی. اگر با فردی با موقعیت مشابه خودش روبرو شود طبیعی‌‏ترین اتفاق این است که زبان آمیخته فارسی و انگلیسی باهم گفتگو کنند و هردو به خوبی حرف یکدیگر را ‎بفهمند. در امریکا جمعیت ایرانیانی با این موقعیت بسیار زیاد است و همین امر باعث به دنیا آمدن زبان آمیخته فارسی – انگلیسی شده است که همانطور که پیش‏تر گفته شد الگوهای دستوری و واژگانی خود را دارد و شلخته و بی‌‏نظم و تصادفی نیست. اگر این افراد با یک ایرانی در ایران روبرو شوند که می‌‏دانند آن فرد انگلیسی بلد نیست، باز هم بسیار طبیعی است که تلاش ‏کنند فارسی کامل سخن بگویند و از انگلیسی دوری کنند، چون هدف مفاهمه است.

زبان آمیخته، همچون یک گویش منطقه‌ای

به دلیل داشتن الگوهای دستوری مخصوص، مفاهمه میان جمع گویشوران یک زبان آمیخته بسیار راحت رخ می‏دهد. عدم تفاهم یا عجیب بودن این گونه زبانی، هنگامی به چشم می‌آید که کسی با پیشینه غالب فارسی وارد آن جمع بشود. درست مانند این است که یک تهرانی وارد لرستان شود و انتظار داشته باشد آنها به همان زبانی سخن بگویند که در تهران رایج است.

افرادی که زبان آمیخته به انگلیسی در امریکا حرف می‌‏زنند اگر برای مدتی به کشور بومی خود برگردند، به طور طبیعی و به اقتضای جامعه از حجم انگلیسی آن کاسته و به زبان اصلی آن کشور، مثلاً فارسی، چینی یا اسپانیایی، سخن می‌گویند.

امریکا کشوری پر مهاجر است و از این رو زبان‌‏های آمیخته زیادی در آن رایج است از جمله: «چینگلیش» و «اسپانگلیش». قدمت آنها به دلیل بیشتر بودن قدمت مهاجران در این کشور بیشتر از «فارگلیش/ فارگلیسی» است. نکته اینجاست که افرادی که زبان آمیخته به انگلیسی در امریکا حرف می‌‏زنند اگر برای مدتی به کشور بومی خود برگردند، به طور طبیعی و به اقتضای جامعه از حجم انگلیسی آن کاسته و به زبان اصلی آن کشور، مثلاً فارسی، چینی یا اسپانیایی، سخن می‌گویند. زیرا در غیر این صورت هم مفاهمه با مشکل برمی‏‌خورد هم بسیار محتمل است که با انگ‌های نامطلوب مواجه شوند. اگر به مثال لرستان برگردیم، یک فرد لر وقتی به تهران وارد می‌‏شود، تمام تلاش خود را می‌‏کند که میزان لری فارسی‌اش را کم کند. البته اینجا انگ اجتماعی به احتمال زیاد، برعکسِ مورد قبل است. حتی اگر ذهن فرد به دلایل مختلف در زبان خالص بومی خود ضعیف باشد، درست به اقتضای حضور در جامعه زبانی تازه با گذر زمان این مهارت را کسب می‏‌کند.

مهاجران ممتاز زبانی

پدیده نوظهور در میان مهاجران ایرانی مغرب ‏زمین، ظهور گروهی از فارسی‌زبانان است که برخلاف دیگر هم‌وطنانشان مشاغلی دارند که به زبان فارسی و هویت ایرانی آنان مربوط است. یعنی از محلی معیشت می‏‌کنند که آنان را به خاطر فارسی‌‏دانی استخدام کرده‏‌اند. مثلاً استاد فارسی یا معلم فارسی در دانشگاه‎ها و مدارس و یا خبرنگار و برنامه‌ساز فارسی در رسانه‌های فارسی‌زبانند. این افراد در مقابل خیل عظیم ایرانیان دیگر در موقعیت ممتازی قرار دارند. ایرانیان دیگر مشاغل فنی و علمی و خدماتی دارند و کسی به آنان بابت فارسی ‏زبان بودنشان احترام مخصوص یا موقعیت مخصوصی در جامعه میزبان نداده‏ است. این گروه ممتاز فرهنگی بدون توجه به این موقعیت خود، ایرانیان دیگر را به دلیل ضعف فارسی سرزنش می‌کنند. زبان هر فردی در صورتی تقویت می‌‏شود که بخش‌های بیشتری از زندگی‌اش به آن زبان وابستگی داشته باشد. خبرنگاران رسانه‌های فارسی‌زبان و استادان فارسی دانشگاه‌های غربی در حال حاضر از موهبت استفاده از زبان مادری خود در زندگی شغلی و حرفه‎ای خود در کشوری غیرفارسی‌زبان برخوردارند در حالیکه دیگران این موهبت را ندارند و از این رو این سرزنش دیگر ایرانیان مهاجر بی‌‏مورد است. کافی است این افراد مجبور به تغییر شغل شوند و در جایی خدمت کنند که نه تنها نیازی به فارسی نیست بلکه حتی یک هم‏زبان در اطرافشان وجود ندارد. آن وقت این ضعیف شدن بخش فارسی ذهن به مرور در مورد آنان هم رخ خواهد داد.  

پس چطور فرهنگ و زبان خود را حفظ کنیم؟

باوجود همه مسائل بالا نمی‌‏توان انکار کرد که در جهان امروز بسیاری از زبان‌‏ها از جمله فارسی تحت سیطره زبان قدرتمند انگلیسی به درجاتی ضعیف می‌‏شوند. (همانطور که زبان‌‏های ایرانی تحت سیطره فارسی در ایران ضعیف می‌شوند). همانطور که پیش‎تر گفته شد، این تضعیف زبان از آنجایی آغاز می‌شود که کودکان خانوده‌های فارسی‌زبان، با این زبان کاری نداشته و تمام تجربه‌های اجتماعی خود را در زبان انگلیسی یا زبان دیگر پیش ببرند. برای حفظ فارسی، ناکارآمدترین روش این است که انگ‌های اجتماعی همچون بی‌سوادی یا از خودباختگی به افراد بدهیم و به افراد حس شرم القا کنیم. نمی‌‏توان از افرادی که مشغله آنها مرتبط با فرهنگ و زبان نیست و مثلا کارمند و کارگر و فروشنده و مهندس هستند انتظار داشته باشیم در مشغله‏‌های روزمره خود در غرب به فارسی بیندیشند در حالیکه روزانه با صدها انگلیسی‌زبان مراوده دارند. اما می‌‏توانیم از افرادی که شغل و حرفه آنان به امور ادبی و زبانی و فرهنگی و آموزشی مربوط است توقع داشته باشیم محصولات فارسی پرمحتوا تولید کنند، کودکان را آموزش بدهند، در دانشگاه‎ها بخش فارسی را تقویت کنند، نظام آموزشی دوزبانه را ترویج و تبلیغ کنند، و برنامه‏‌هایی از این قبیل.

از طرف دیگر دیدگاه بسته و سختگیری اجتماعی نسبت به گروه‎های مختلف و نوظهوری که فارسی صحبت می‌‏کنند باعث به حاشیه راندن آنان می‌‏شود و بسیاری – به ویژه نوجوانان – را نسبت به فارسی سخن گفتن بی‌رغبت می‏‌کند و همین نتیجه عکس از منظر حفظ و گسترش زبان فارسی دارد. برای اولین بار در تاریخ ایران، جمعیت بسیار زیادی گویشور فارسی دوزبانه در فرهنگ ما ظاهر شده‌‏اند که کودکی و نوجوانی خود را در کشورهای دیگری گذرانده‌اند و دایره لغات غیرخانگی آنان کم است. گزینش دیدگاه باز و پذیرا نسبت به این دسته از جوانان به جای سختگیری، تنبیه و انگ زدن، اثر مثبت بر گسترش فارسی دارد. تصور کنید اگر انگلیسی‌زبانان تنها به گویشورانی اجازه رشد و شکوفایی در زبان انگلیسی می‌‏دادند که انگلیسی را سلیس و خالص صحبت می‌‏کنند و  هیچ واژه خارجی در آن به کار نمی‌‏برند یا لهجه و اشتباه دستوری ندارند؛ آیا توان و گسترش این زبان به این حد می‌‏رسید؟

نوشتار فارسی

همه آنچه دربالا گفته شد مربوط به ارتباط شفاهی میان افراد بود. در مبحث نوشتار نکته دیگری مورد توجه است. نوشتار فارسی باید تلاش کند با بیشترین جمعیت فارسی‌زبان ارتباط برقرار کند. بنابراین متن حاضر باید برای یک فارسی‌زبان ساکن کرمان، یک فارسی‌زبان ساکن روستایی در خوزستان، یک فارسی‌زبان ساکن تهران و یک فارسی‌زبان ساکن امریکا و کانادا قابل درک باشد. از این رو اگر از عناصر بومی یا زبان آمیخته در آن استفاده شود امر مفاهمه مختل می‌‏شود. به همین دلیل متن خاصیتی محافظه‏‌کارانه دارد و به عناصر جدید نمی‌‏تواند به راحتی اجازه ورود بدهد. کار ویراستار و نویسنده این است که واژگان و ساختارهای رایج‌‏تر و مطمئن‎تر (احتمالاً کمی قدیمی‌تر) استفاده کند.

در پایان بار دیگر یادآوری می‎شود که مباحث مطرح شده در این یادداشت صرفاً به پدیده رمزگردانی و زبان آمیخته در میان فارسی‌زبانان ساکن محیط انگلیسی‌زبان مربوط می‎شود. در مورد آمیختگی انگلیسی در زبان مردم مقیم ایران ملاحظات اجتماعی و فرهنگی دیگری دخیل است که در اینجا به آنها پرداخته نشده است. این دو گونه آمیختگی گرچه در ظاهر به هم شبیه‌اند اما الگوهای زبانشناختی متفاوتی بر آنها حاکم است.

زبان آمیخته حاصل زندگی دوفرهنگی و چندفرهنگی است و از آغاز تمدن انسان وجود داشته است. نمی‌‏توان افرادی را که از زبان آمیخته در ارتباطات روزمره خود استفاده می‌‏کنند سرزنش کرد.

نتیجه یک- زبان آمیخته حاصل زندگی دوفرهنگی و چندفرهنگی است و از آغاز تمدن انسان وجود داشته است. نمی‌‏توان افرادی را که از زبان آمیخته در ارتباطات روزمره خود استفاده می‌‏کنند سرزنش کرد. ترک‌‏زبانان مقیم تهران در هر جمله خود ده‌‏ها کلمه فارسی استفاده می‌‏کنند و این نتیجه زیست دو فرهنگی آنان در ایران است و نمی‌توان گفت زبان ترکی مناطق ترک‌نشین، به این دلیل آسیب دیده است. به همین قیاس فارسی‌‏زبانان مقیم کشورهای غربی از زبان آمیخته و رمزگردانی در ارتباطات استفاده می‌کنند و این امر به خودی خود هیچ زبانی را تهدید نمی‌‏کند. همانطور که قرن‏هاست زبانی به اسم فارسی داریم که پر ازعناصر قرضی است در آینده هم به همین ترتیب فارسی ادامه خواهد داشت. تهدید و در خطر بودن زبان از آنجایی آغاز می‎شود که تعداد کودکان و نوجوانان گویشور به آن زبان کاهش یابد و تمایل افراد به سخن گفتن به آن زبان با کودکانشان  و یا تحصیل کودکان به آن زبان کم شود.

نتیجه دو- زبان آمیخته همچون گویش‌‏های منطقه‌ای یک زبان دارای ویژگی‌‏های زبانشناختی مخصوص به خود است و به هیچ‌وجه زبانی بی‌قاعده و بی‌‏نظم نیست. این زبان نتیجه کنش اجتماعی دوزبانه‌ها با یکدیگر به طور طبیعی شکل می‌گیرد و ارزش ارتباطی آن شبیه زبان‎های دیگر است.

نتیجه سه- سال‌ها مخلوط کردن فارسی با انگلیسی یا «انگلیسی پراندن»  نشانه برتری فرهنگی و تحقیر دیگران بود. اما در سال‌های اخیر نوع دیگر برتری‌سازی رایج شده که با آن ضعف افراد در فارسی تحقیر می‌شود. همانطور که بالاتر گفته شد در دهه‌های اخیر یک گروه اجتماعی نسبتاً بزرگ در فرهنگ ایرانی و نیمه ایرانی ظهور کرده که پایه فارسی قوی ندارد ولی به دلیل تعلق فرهنگی به ایران از فارسی هم در کنار انگلیسی یا زبان‌های دیگر خود استفاده می‌‏کند. اگر به زبان آمیخته این گروه انگ بی‌سوادی یا خودباختگی زده شود و این روند تقویت شود به دلسرد شدن آنان در استفاده از زبان فارسی می‌انجامد.