تهران فرو می‌نشیند
مطالعات جدید نشان می‌دهند که سدسازی بی‌امان، رشد جمعیت، و کشاورزی حساب‌نشده از عوامل تخریب لایه‌های زیرین زمین در تهران شده و آهسته آهسته موجب فرونشست زمین‌های پایتخت می‌شوند.
تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهند اوضاع چقدر خراب است. برخی مناطق تهران تا ۲۵سانتی‌متر در سال فرو می‌نشینند. فرونشست در حال گسترش است و حتی تا فرودگاه امام هم پیش‌میرود.
مهدی متقی و محمود حق‌شناس حقیقی، زمین‌شناسان مرکز تحقیقات زمین‌شناسی گ.اف.ز آلمان با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای، فرونشست زمین در گستره‌ی تهران را بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۷میلادی بررسی کرده‌اند.
پیش از این هم دانشمندان به فرونشست تهران اشاره کرده بودند و عامل این فرونشست را استخراج ذخایر آب‌های زیرزمینی خوانده‌اند. آب‌هایی که یا برای آبیاری مزارع استفاده می‌شوند یا برای تامین آب مصرفی جمعیت ۱۳میلیون نفری تهران مصرف می‌شود.
اما داده‌های ماهواره‌ای جدید نمای تازه‌ای از وضعیت بغرنج تهران را نشان می‌دهند. پهنه‌ی غربی تهران که گستره‌ای مملو از مناطق مسکونی پراکنده، شهرهای نوساز و زمین‌های کشاورزی است، سالانه ۲۵سانتی‌متر فرونشست می‌کند. پهنه‌ی ورامین در جنوب‌شرقی تهران که منطقه‌ای مملو از زمین‌های کشاورزی است نیز سالانه فرونشستی در همین حدود را تجربه می‌کند. فرودگاه بین‌المللی تهران هم سالانه ۵سانتی‌متر فرونشست دارد.
روبرتو توماس از دانشگاه آلیکانته‌ی اسپانیا می‌گوید «این جزو بیشترین سرعت‌های فرونشست مناطق شهری در جهان است.»
زمینی سست
فرونشست اراضی شهری بر اثر افزایش استخراج منابع زیرزمینی مثل آب، گاز و نفت که افزایش جمعیت شهرها از عوامل پیش‌برنده‌ی آن است، روی می‌دهد. فرونشست زمین تنها مختص تهران نیست و داده‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد شهرهای دیگر جهان هم دچار فرونشست می‌شوند. مثلا جاکارتا سالانه تا ۲۰سانتی‌متر فرونشست دارد و مناطقی از دره‌ی سن ژوان در کالیفرنیا هستند که فرونشستی ۶۰سانتی‌متری در سال در آنها مشاهده می‌شود.
مطالعه‌ی جدیدی که به زودی در نشریه‌ی سنجش‌دور محیطی منتشر خواهد شد، تخمین می‌زند که ۱۰درصد اراضی تهران تحت تاثیر این فرونشست قرار گرفته‌اند و نه تنها تهران که شهرهای کوچکتر و روستاهای جنوب‌شرقی تهران هم از فرونشست در امان نیستند. مهدی مطلق می‌گوید «وقتی وارد این منطقه می‌شوید، ترک در سطوح جاده‌ها و جداولی که از جای خود جابجا شده‌اند به چشم می‌آیند. دیوارهای ترک‌خورده و حتی ساختمان‌هایی که آنقدر کج شده‌اند که بعضا مجبور شده‌اند آنها را تخریب کنند.»
شکست‌هایی در پوسته‌ی زمین با طول‌های کیلومتری و عمق و پهنای ۴متری در منطقه‌ی جنوب‌شرقی تهران ایجاد شده که می‌تواند خطوط انتقال نیرو و راه‌آهن را ببلعد.
گسترش ترک‌های زمین می‌تواند به شکل‌گیری فروچاله‌ها بیانجامد. علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات مسکن می‌گوید «کشاوزی را دیده‌ام که زمین زیر پایش دهان باز کرد و برای چند ساعت درون یک شکاف گیر افتاده بود تا نجاتش دادند». گسترش ترک‌ها همچنین آب را از زمین‌های کشاورزی به جاهایی دیگر جابجا می‌کند و محصول این زمین‌ها بر اثر بی‌آبی از بین می‌رود.
بیت‌اللهی و همکارانش برآورد می‌کنند در محدوده‌ای که دچار فرونشست شدید است، ۱۲۰کیلومتر راه‌آهن، ۲۳۰۰کیلومتر جاده، ۲۱پل، ۳۰کیلومتر خط لوله‌ی انتقال نفت، ۲۰۰کیلومتر خط لوله‌ی انتقال گاز، ۷۰کیلومتر خط انتقال نیروی فشار قوی و بیش از ۲۵۰هزار ساختمان واقع شده باشد.
حاشیه‌های شهری
داده‌های مطلق و حق‌شناس حقیقی نشان می‌دهد که از سال ۲۰۰۳میلادی تا کنون، فرونشست تهران به سمت شرق گسترش داشته است. روندی که با کشاورزی آغاز و با گسترش حاشیه‌های شهری تشدید شده است. یکی دیگر از جاهایی که فرونشست زمین آهسته‌آهسته به سویش می‌رود فرودگاه بین‌المللی تهران است.
افزایش شدید جمعیت تهران در ۴۰سال اخیر – که تقریبا دو برابر شده است-، خشکسالی و سدسازی‌های بزرگ بر شدت مشکل افزوده است. سدها با مهار کردن آب باران،جلوی انتقال آب به بخش‌های پایین‌تر و غنی‌شدن مجدد منابع زیرسطحی را می‌گیرند.
بیت‌اللهی می‌گوید در حدود ۱۰۰هزار حلقه چاه غیرقانونی در ایران پلمپ شده است، اما با اینحال فقط در گستره‌ی شهر تهران ۳۰هزار حلقه چاه غیرقانونی در حال استخراج آب هستند.
مطالعه‌ی اخیر می‌گوید احتمالا فرونشستی که تاکنون رخ داده، بازگشت‌ناپذیر خواهد بود. بررسی سطح آب چاه‌ها در مناطقی که دچار فرونشست شده‌اند، محققان را به این نتیجه رسانده که پهنه‌های این مناطق حتی پس از بارش باران هم دیگر به ارتفاع پیشین خود بازنمی‌گردند. این یعنی فضاهای بین سنگ‌ها که سابقا آب در آنها جای می‌گرفت تحت فشار وزن‌ها به کلی از میان رفته است. نبود این پوکی در سنگ‌ها یعنی سیل‌های ناگهانی بیشتر. این را لین‌لین گی از دانشگاه نیوساوث‌ولز سیدنی استرالیا می‌گوید. او در ادامه می‌افزاید بدون این خلل و فرج، آب دیگر جایی برای رسوخ کردن ندارد.
منبع اصلی: مجله نیچر