مقابله با رسمیت بخشیدن به شبه علم

هفته گذشته رسانه‌های مختلف خبری در داخل و خارج از ایران از توافق همکاری میان دانشگاه  علوم پزشکی ایران و آستان امامزادگان عینعلی و زینعلی خبر دادند.

بسیاری از کسانی که این خبر را شنیدند واکنشی طنزآلود به این خبر داشتند و شاید به سادگی از کنار آن عبور کردند. اما این خبر مهمی است. در این نوشته سعی شده تا دلیل اهمیت این خبر و ضرورت واکنش جامعه علمی به آن و همچنین دشواری چنین واکنشی بررسی شود.

امامزاده عینعلی و زینعلی یکی از بیش از چهل امامزاده‌ای است که در شهر تهران و یکی از ۳۳۷ امامزاده‌ای است که در استان تهران وجود دارند و در سامانه بقاع متبرکه ثبت شده‌اند.

در مورد تاریخ این امامزاده مانند بسیاری از امامزاده‌های دیگر اطلاع دقیقی در دست نیست و در روایت رایج نسب این دو نفر که ادعا می‌شود در سنین نوجوانی به دست میرآبی با بیل کشته شده‌اند، گویا به امام سجاد می‌رسد.

اگرچه امامزاده‌ها و مکان‌های مقدس ایران از نظر تاریخی شاید دارای سندیت و مدرک خیلی مستحکمی نباشند اما نمی‌توان نقش آن‌ها در توسعه محلات سنتی را نادیده گرفت. فارغ از اعتبار تاریخی، این اماکن به خصوص برای نسل‌های قدیم محلات مکانی برای گردهم آمدن و دیدار بوده است و نقش کانونی شهری در دوران پیش از مدرن را بازی می‌کرده است.

در مورد امامزاده عینعلی و زینعلی که در منطقه پونک تهران قرار گرفته‌اند نیز چنین مساله‌ای وجود داشته است.

اما آنچه که مورد خبر اخیر درباره این توافق را قابل توجه می‌کند به خود ماهیت امامزاده بر نمی‌گردد بلکه به ساختار مدیریت این نهاد بر می‌گردد.

نهاد این امامزاده در کنار رفتارهای رایجی که در امامزاده های معاصر قرار دارد مرکز فرهنگی ورزشی سجاد را مدیریت می کند وهمچنین مرکز طب سنتی سجاد را نیز زیر نظر خود دارد.

در این مرکز خدمات «پزشکی سنتی» ارائه می‌شود و همچنین داروخانه گیاهی در محوطه این مرکز قرار دارد.

تا اینجای داستان هم شاید چندان نگران کننده نباشد. اگرچه هر خدمات درمانی و بهداشتی باید زیر نظر نهاد سلامت عمومی و براساس یافته‌ها و دانسته‌های علمی باشد و نهادی مانند وزارت بهداشت وظیفه دارد تا بر دقت و کیفیت علمی افرادی که خدمات درمانی ارائه می‌دهند نظارت کند و اصولا وجود نهادی به نام نظام پزشکی به همین دلیل است اما اگر کل این داستان در قالب یک عطاری رایج بود نگرانی درباره آن کمتر از چیزی بود که الان وجود دارد.

مساله اینجا است که امامزاده عینعلی و زینعلی به طور جدی با نهاد قدرت وابستگی دارد و هیات امنای این امامزاده یکی از پرقدرت و پر نفوذترین مجموعه‌های غیر رسمی را تشکیل می‌دهد. این فهرست هیات امنای این امامزاده است:

سید یحیی رحیم صفوی، فرمانده سابق سپاه پاسداران اسلامی، دستیار ویژه و مشاور عالی فرمانده کل قوا در امور نیروهای مسلح

محمد حسن نامی، وزیر اسبق ارتباطات در دوره احمدی نژاد و نامزد ریاست جمهوری در سال ۱۴۰۰ که به نفع ابراهیم رییسی کناره گیری کرد.

علی آل هاشم، امام جمعه تبریز و نماینده ولی فقیه در استات آذربایجان شرقی، رییس اسبق عقیدتی سیاسی ارتش

علی سعیدی رییس دفتر عقیدتی سیاسی فرماندهی کل قوا، نماینده سابق ولی فقیه در سپاه

محمد حسنی، رییس سازمان عقیدتی سیاسی ارتش

مرتضی طلایی فرمانده سابق نیروی انتظامی و عضو اسبق شورای شهر تهران

علی اکبر صالحی، وزیر اسبق امور خارجه، رییس سابق سازمان انرژی اتمی

حسین اشتری، فرمانده کل انتظامی جمهوری اسلامی و رییس سابق پلیس اطلاعات و امنیت عمومی

عبدالرضا عابد، قایم مقام سازمان اوقاف و امور خیریه

سعید هادی زاده مشاور حقوقی وزیر ارتباطات در دوره وزارت محمد حسن نامی

مهدی مزینانی (دبیر هیات امنا) دانش آموخته جامعه شناسی و از حامیان جدی طب سنتی

به طور سنتی هیات امنای امام زادگان از چهره‌های شناخته شده محلات تشکیل می شوند. من محل زندگی این افراد را نمی دانم و بعید نیست همه آن ها ساکن منطقه پونک باشند و به این دلیل این هیات امنا را شکل داده باشند اما حتی با این فرض نمی توان قدرت سیاسی و البته سابقه نظامی و همچنین شبکه گسترده ارتباطاتی که این هیات امنا در اختیار دارد را نادیده گرفت.

شاید اگر وجود چنین هیات امنایی نبود هیچ نهاد رسمی مانند دانشگاه علوم پزشکی ایران حاضر به گفتگو یا عقد قراردادی مشابه با چنین نهادی نمی‌شد.

درمانگاه سنتی این نهاد زیر نظر شخصی به نام «حکیم حسین خیراندیش» که در اینستاگرام، صفحه‌ای با بیش از ۳۹۵ هزار دنبال کننده دارد. به نوشته وب سایت عطار خانه آقای خیر اندیش هیچ تحصیلاتی در زمینه پزشکی مدرن ندارد. در این وب سایت اشاره شده که وی دو مدرک دکتری در زمینه طب سنتی از ارمنستان و روسیه کسب کرده است. من نتوانستم سندی درباره صحت این ادعا پیدا کنم. اما با فرض اینکه مدرک دکترای تخصصی باید به همراه تز و مقاله باشد نام ایشان را در بانک مقالات علمی جستجو کردم و تنها مقاله ای که پیدا کردم رابطه نمک و کرونا بود که در ژورنال ایرانی  Journal of Medicinal and Chemical Sciences منتشر شده است و این هم مقاله خرد مرور یا Mini review  بوده است.  نوشته‌ها و گفته‌های او ملغمه‌ای از باورهای قدیم و رد شده است.

من برای عدم تکرار ادعاهای شبه‌علمی موارد نمونه مورد ادعای ایشان را اینجا تکرار نمی کنم و می توانید آن ها را در صفحه اینستاگرام وی ببینید.

این فرد چهره اصلی بخش طب سنتی در نهاد امامزاده ع و ز است. نهادی که پشتیبانی یکی از قدرتمندترین هیات های امنای ممکن را در اختیار دارد و دانشگاه علوم پزشکی که باید محافظ و حفظ کننده اعتبار علمی جامعه پزشکی ایران باشد در مراسمی علنی قرار داد همکاری با آن امضا می‌کند.

در وب سایت امام زاده ع و ز علاوه بر خبر تفاهم نامه اخیر می‌توانید خبرهایی از سایر جلسات مربوط به طب سنتی که در قالب کمیسیون پزشکی طب سنتی پونک در این نهاد برگزار شده است را ببینید. از جمله به این خبر و این خبر توجه کنید. جلساتی که به نام کمیسیون پزشکی برگزار شده و حاضران در آن از جمله حکیم ارشد این نهاد زحمت استفاده از ماسک را به خود نمی‌دهند.

دیدگاه طب سنتی در ایران و جریان پشت سر آن داستان تازه ای نیست اما روز به روز قدرت بیشتری  می گیرد. اینکه نهادی مذهبی و اجتماعی مانند یک امامزاده به واسطه نهاد قدرتمند عظیم حامی‌اش چنان جایگاهی پیدا می کند که دانشگاه علوم پزشکی را وادار می‌کند با او قرار داد همکاری ببندد، در حالیکه خطاهای چهره اصلی مدعی پزشکی این نهاد تا این حد آشکار است، از یک سو مساله عمق نفوذ این تفکر خطرناک را نشان می دهد و از سوی دیگر و مهم تر عادی سازی این روند خطرناک است.

اگر شما به علم اعتقاد دارید و در عمل آن را به کار می بندید گمان نکنید که همه مانند شما هستند. به اطرافیان خود نگاه کنید و ببینید چند نفر و چقدر از افراد تحت تاثیر همین داده های عمومی تحت تاثیر روش‌های فریبنده وشیادان قرار می‌گیرند. چنین اقدام‌هایی باعث می‌شود حتی افرادی که شک اندکی دارند ترغیب به تن دادن به این مسیر شوند. مسیری که ممکن است جان آن ها و عزیزانشان را به خطر بیندازد.

وزارت بهداشت و علوم پزشکی و نظام پزشکی در حالیکه باید به طور جدی مراقب باشند کسانی که اقدام به تجویز پزشکی می کنند دارای صلاحیت باشند و در برابر عمل خود پاسخگو قرار بگیرند، به دلیل فشار نهاد طب سنتی نه تنها در مقابل آن موضع نمی گیرد که سعی می کند این روایت از طب سنتی که از نظر علمی رد شده است را وارد ساختار خود کند. اجتماع پزشکی و پزشکان هم که در دوران همه گیری زیر بار فشاری غیر قابل باور قرار دارند نه توان مقابله با این مساله را دارند و حتی اگر تصمیم به این کار بگیرند در مقابل خود نهاد قدرتمند و پردامنه‌ای چون هیات امنای امامزاده ع و ز که تنها یکی از حامیان ساختار طب سنتی است را می بینند که شاید ترجیح بدهند چالشی با آن پیدا نکنند.

بارها گفته و نوشته شده است که طب سنتی به عنوان بخشی از تاریخ پزشکی درس و سرفصل مهمی برای تاریخ علم و تاریخ پزشکی است. همچنین ممکن است در میان روش های تجربی که سنت های مختلف درمانی ارائه می کرده اند روش های درستی وجود داشته باشد که می توان آن را به روش علمی آزمود و اگر کار آمد بود وارد چرخه پزشکی کرد. اما فراتر از آن ما چیزی به نام پزشکی مدرن و سنتی نداریم. یک موضوع درمانی یا با علم پزشکی تطابق دارد، یا درمورد آن نظری وجود ندارد یا رد شده است.

گفتن اینکه چیزی به نام طب سنتی به عنوان علمی کاربردی وجود ندارد نه انکار تاریخ است نه هویت نه دین و نه هیچ چیز دیگری. تنها یک گزاره بدیهی است. اما افرادی که به هر دلیل این حوزه غیر قابل راستی آزمایی را ترویج می کنند به معنی واقعی کلمه با جان مردم بازی می کنند و افسوس که نهاد علمی پزشکی ما به جای ایستادن قاطع دربرابر آن تن به این فریب بزرگ داده است.

شاید تنها کاری که از دست ما بر بیاید خسته نشدن از تکرار امری بدیهی است که آنچه پزشکی است فارغ از منشا و ریشه تاریخیش یا در این لحظه مورد تایید پزشکی است یا نیست و اضافه کردن عنوان سنتی ،جایگزین، شرقی، بومی، آفریقایی یا هر چیزی دیگری به آن اعتبار نمی‌دهد.