جهان با کمبود شن روبهروست
مادهی اولیهی اصلی ساخت و ساز جادهها، قطارهای سریعالسیر و حتی پروژههای ترمیم محیط زیست شن است. با ذوب کردن شن و خردهسنگ و خاک شیشه به دست میآید. شیشهای که از آن پنجرههای ساختمانها، صفحهنمایش لپتاپها و کامپیوترهای شخصی و گوشیهای تلفن همراه ساخته میشوند. حتی برای تولید تراشههای کامپیوتری سرامیکی هم از شن استفاده میشود. اما در حال حاضر جهان با کمبود شن روبهروست. دانشمندان معتقدند کمبود شن قرار است بزرگترین چالش پایایی قرن بیست و یکم است.
پس از آب، شن پرمصرفترین مادهی خام دنیاست. جهان با کمبود شن مواجه است و دانشمندان حوزهی اقلیمشناسی میگویند که کمبود شن بزرگترین چالش قرن بیست و یکم خواهد بود. «الان باید دست و پایمان را گم کنیم؟ خیر چون فایدهای ندارد. الان وقتش است دیدگاهمان را نسبت به شن عوض کنیم.» اینها سخنان پاسکال پزودی دانشمند اقلیمشناسی است که در برنامهی محیط زیست سازمان ملل با این سازمان همکاری میکند.
دهها کامیون در حال تخلیهی شن در ساحل میامی؛ بخشی از برنامهی دولت آمریکا برای مقابله با تغییرات اقلیمی و حفاظت از ساحل توریستی فلوریدا.
نیاز جهانی به شن مسئلهای نیست که به این زودی بخواهد فروکش کند. شن یکی از منابع مصرفی مهم است که کمتر به آن فکر یا توجه میشود. مشکل اما آنجاست که این منبع ارزشمند رو به پایان است. این در حالیست که تمدن ما بر پایهی شن بنا شده است. این ماده پس از آب، پر مصرفترین مادهی خام اولیه است و وجود آن برای ادامهی زندگی روزمرهی ما بسیار حیاتی است.
مادهی اولیهی اصلی ساخت و ساز جادهها، قطارهای سریعالسیر و حتی پروژههای ترمیم محیط زیست شن است. با ذوب کردن شن و خردهسنگ و خاک شیشه به دست میآید. شیشهای که از آن پنجرههای ساختمانها، صفحهنمایش لپتاپها و کامپیوترهای شخصی و گوشیهای تلفن همراه ساخته میشوند. حتی برای تولید تراشههای کامپیوتری سرامیکی هم از شن استفاده میشود. اما در حال حاضر جهان با کمبود شن روبهروست. دانشمندان معتقدند کمبود شن قرار است بزرگترین چالش پایایی قرن بیست و یکم است.
«الان باید دست و پایمان را گم کنیم؟ خیر چون فایدهای ندارد. الان وقتش است دیدگاهمان را نسبت به شن عوض کنیم.» اینها سخنان پاسکال پدوزی دانشمند اقلیمشناسی است که در برنامهی محیط زیست سازمان ملل با این سازمان همکاری میکند. هرگز تصورش را هم نمیکردیم که با کمبود شن روبهرو شویم. ولی در بعضی جاها این کمبود از همین الان آغاز شده است. پدوزی که مدیر پایگاه اطلاعات منابع جهانی این سازمان محیط زیستی در سازمان ملل واقع در ژنو سوئیس است، مدیریت ذخایر شن جهانی را به «فیل توی اتاق» تشبیه کرده. اصطلاحی که یعنی مشکلی عظیم که همه سعی دارند آن را نادیده بگیرند.
«چون ما فکر میکنیم شن همهجا هست. ولی در بعضی جاها این کمبود از همین الان آغاز شده است. باید سعی کنیم پیشبینی کنیم که در یکی دو دههی آینده چه اتفاقاتی خواهد افتاد چون اگر نگاه رو به جلو نداشته باشیم، اگر سعی نکنیم مشکلات را پیشبینی کنیم، با کمبود جدی این مادهی خام روبهرو میشویم و برای طرحهای توسعهی زمین دچار مشکل میشویم.
ساختمانسازی بر پایهی شن افزایش چشمگیری داشته
در حال حاضر پایش میزان مصرف شن به صورت جهانی ممکن نیست. ولی میشود میزان مصرف شن را به صورت غیر مستقیم پایش کرد. مثلاً رابطهی مستقیمی بین مصرف شن و تولید بتن وجود دارد. سازمان ملل میگوید تولید سالیانهی بتن در جهان به چهار میلیارد تن میرسد. این تولیدات بیشتر در چین اتفاق میافتد. بالغ بر ۵۸٪ ساخت و ساز بتنی جهان در چین اتفاق میافتد.
برآورد میشود که برای ساخت این میزان بتن به مصرف بیشتر از ده برابر شن و سنگریزه نیاز است که یعنی حدوداً ۴۰ تا ۵۰ میلیارد تن شن هر سال مصرف میشود. این میزان شن برای ساخت دیواری به طول ۲۷ متر و عرض ۲۷ متر که دورتادور سیارهی زمین را بگیرد کافی است.
شنهای صحرا
نرخ مصرف شن به علت افزایش شهرسازی در دو دههی گذشته سه برابر شده است. این نرخ مصرف بارها بیشتر از نرخ طبیعی تولید شن به واسطهی پدیدههای طبیعی است. شن تقریباً در تمامی کشورهای جهان یافت میشود. به خصوص در صحراها و خطوط ساحلی. البته این به این معنی نیست که هر شنی قابل استفاده است. دانههای شن صحرا که به واسطهی وزش باد دچار اصطکاک شدهاند، بیشتر از دانههای شن ساحلی نرم و ریز و صیغلی هستند و به درد استفاده در ساخت و ساز نمیخورند. شنی که برای این موضوع مورد نیاز است معمولاً زبرتر است و اشکال هندسی تیز دارد و دانههایش چسبندگی بیشتری دارد. این نوع از شن معمولاً از کف دریا، ساحل، معادن سنگ و کف رودخانهها استخراج میشود.
یک ذره تغییر نیاز است
لوئیس گلگر یکی از محققان این حوزه در برنامهی محیط زیست سازمان ملل، سرگروه یک گروه تحقیقاتی در حوزهی رصد میزان مصرف شن در جهان است. او معتقد است مسئلهی شن به موضوع پیچیده و گسترده تبدیل شده است. به طور مثال او توضیح داد که ممنوعیت استخراج شن از کف رودخانه ممکن است در نهایت به ضرر جوامع و کسانی باشد که برای توسعهی جامعهیشان به این فرآیند وابسته هستند. هند و چین بیشترین تأثیر را از این استخراج شن در بستر رودخانه و ساحل دریا پذیرفته است. چون توسعهی شهری و زیرساختها در این کشورها بیشتر است.
این سازمان در مورد «مافیای شن» که به تازگی در کشورهایی چون کلمبیا، ویتنام، کنیا و سیرا لئون تشکیل شدهاند هشدار داده است. این گروهها از کارگران ساختمانی، دلالها و تاجران تشکیل شدهاند. فعالان محیط زیستی که سعی میکنند فعالیتهای غیر قانونی این گروهها را آشکار کنند تهدید شده و حتی کشته میشوند.
جرثقیلها جادهی آ۱۰ بین پاریس تا بوردو را در شهر مونت در مرکز پاریس در تاریخ ۶ نوامبر ۲۰۱۹ با شن میپوشانند.
گلگر در وبیناری که در این مورد برگزار شده چنین میگوید: معمولاً شن را مادهی اولیهای پایانناپذیر و ارزان در نظر میگیرند. چون هزینههای اقلیمی و اجتماعی مصرف بیرویهی این ماده در نظر گرفته نمیشود. به نظر میرسد ترجیح جهانی در مورد این مادهی خام، استخراج و مصرف آن است. مصارف دیگر مثل حفظ محیط زیست ساحلها در درجهی کمتری از اهمیت قرار دارد. ما نیاز داریم به تصویر پیچیدهی کنونی در مورد شن نظم بیشتری بدهیم و این کار در حال انجام است. این خبر خوبی است. همین که به این مشکل جدی جهانی بیشتر از این بیتوجهی نمیکنیم خیلی خوب است. این مشکل به اندازهی قبل نامرئی نیست.
اما کسی در مورد این موضوع حرفی نمیزند
کیران پریرا بنیانگذار SandStories.org میگوید که هر دانه شن میتواند دانهای در راستای تغییر باشد. در همین وبینار پریرا گفت: به نظرم باید روی تغییرات مثبت تمرکز کنیم. مثلاً در حال حاضر در زوریخ ساختمانها با ۹۸٪ بتن بازیافتی تولید میشوند. شهر آمستردام تعهد کرده که تا سال ۲۰۵۰ تمامی بتن مصرفیاش بازیافتی باشد و مصرف شن طبیعی خود را نصف کند. به نظرم این مسیر درستی است که آمستردام دارد طی میکند.
به گفتهی پدوزی اخطار پایان منابع شن در سال ۲۰۱۹ به صدا در آمد. وقتی بالاخره دولتهای جهان این موضوع را به عنوان یک بحران به رسمیت شناختند و این موضوع به تبع قطعنامهی سازمان ملل در دستور کار دولتها قرار گرفت.
ماشینهای سنگین در حال کار در محل مخلوط کردن سنگریزه و شن شرکت مکس بوگل.
به گفتهی پدوزی همچنان مشکل به اندازهای که باید مورد توجه قرار نگرفته است. او میگوید: این مسئله هنوز برای ما تازه است. در بیشتر برنامههای توسعهی دولتی هنوز اصلاً در مورد این موضوع صحبت نمیشود. نه در مورد کمبود شن و نه این که از کجا میآید و نه این که تأثیرات اجتماعی و اقلیمی آن چیست. در نتیجه هنوز راه درازی برای رفتن داریم. البته الان نه نقشهی جامعی برای این موضوع وجود دارد و نه استانداردی برای این که این تمهیدات و سیاستگذاریها باید توسعه پیدا کنند، مثل این که کجاها میشود استخراج انجام داد و کجا نمیتوان. در حال حاضر هیچ پایشی بر روی میزان و محل استخراج شن صورت نمیگیرد و هیچ پیگرد قانونیای در این مورد وجود ندارد. به خصوص که کشورها در حال حاضر بین حفاظت از محیط زیست و نیاز به توسعه سرگردان هستند.
به نظر میرسد در آیندهی نزدیک نیاز به توسعهی شهری و بالا رفتن ساخت و ساز باعث میشود نیاز جهانی به شن بالا برود. پدوزی معتقد است که «وقتش است که از خواب خرگوشی بیدار شویم.»