برنامه آموزشی شاد؛ شوآف یا حل معضلات آموزشی؟

بیش از یک سال از ساخت نرم‌افزار شاد می‌گذرد. نرم‌افزاری که قرار بود در شرایط اپیدمی کرونا جای کلاس‌های حضوری درس را گرفته و مانع از توقف فرایند آموزش و پرورش در کشور شود. با این حال با گذشت یک سال از ساخت این شبکه آموزشی همچنان بخش بزرگی از جمعیت دانش‌آموزی کشور به دلایل مختلف زیرساختی و فرهنگی توان استفاده از این برنامه را ندارند و این یعنی خطر جدی در کمین جمعیت زیادی از جوانان آینده.

برنامه شاد در سالی که گذشت

در همان روز‌های ابتدایی راه اندازی شاد فعالان آموزشی و معلمان در استان‌های محروم و کم برخوردار نسبت به عدم توانایی دانش‌اموزان این مناطق برای استفاده از برنامه آموزشی شاد هشدار دادند. دانش‌آموزانی که بسیاری از آن‌ها به دلیل فقر مالی خانواده توانایی خرید گوشی‌های هوشمند را نداشتند و بخش دیگری نیز به دلیل نبود زیرساخت‌های اینترنتی در منطقه محل سکونت نمی‌توانستند از فضای مجازی برای آموزش استفاده کنند.

البته مشکلات به همین نقطه هم ختم نمی‌شد، برخی از فعالان اجتماعی در همین زمان عنوان کردند که برخی والدین به دلیل ضعف فرهنگی، ناآگاهی و زندگی در مناطقی که به لحاظ امکانات آموزشی و رفاهی شرایط بسیار نامناسبی دارند چندان هم به ادامه آموزش فرزندان‌شان اهمیت نمی‌دهند یا اینکه اصولا داشتن گوشی هوشمند و استفاده از فضای مجازی را برای آموزش فرزندان‌شان مناسب نمی‌دانند.

استان‌های خوزستان، سیستان و بلوچستان، کردستان، ایلام از جمله استان‌هایی بودند که فعالان اجتماعی و آموزشی آن‌ها در گفتگو با رویداد‌۲۴ از شرایط دانش‌آموزان برای ادامه آموزش در شرایط کرونایی و عدم توانایی آن‌ها برای استفاده از شبکه شاد انتقاد کرده بودند.

چند روز پیش هم از یکی از روستا‌های محروم استان خوزستان که اتفاقا تعداد دانش‌آموزان آن چندان هم زیاد نیست خبر رسید که برخی از والدین به دلیل همین عدم وجود امکانات مانند گوشی هوشمند از ادامه تحصیل فرزند خود جلوگیری کرده‌اند و خانواده‌ای دیگر هم به دلیل مناسب نداستن استفاده از گوشی هوشمند کودک خود را وادار به ترک تحصیل کرده است.

در استان تهران نیز خبر‌هایی وجود دارد از اینکه برخی خانواده‌ها به دلیل مشکلات مالی توان خرید گوشی هوشمند برای فرزندان خود را نداشته‌اند، یکی از خانواده‌ها برای پرداخت بخشی از پول رهن خانه‌ای در حاشیه تهران گوشی اهدا شده به فرزند خود را فروخته است و حالا فرزند او از ادامه تحصیل باز مانده است به این امید که یا مدارس بازگشایی شوند یا معجزه‌ای رخ داده و پول خرید یک گوشی هوشمند برای این فرزند فراهم شود.

از سوی دیگر این نکته قابل اهمیت است که معمولا در شرایط کمبود امکانات آموزشی به ویژه در مناطق محروم دختران اولین گروهی هستند که از ادامه تحصیل باز می‌مانند و در نهایت وادار به ازدواج‌های زودرس می‌شوند.

افزایش کودکان بازمانده از تحصیل در شرایط کرونایی

بر اساس آمار ارائه شده ۵ استانی که بیشترین ترک تحصیل در دوره متوسطه اول را در سال تحصیلی جاری داشته‌اند استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، خوزستان، تهران و آذربایجان غربی هستند. این رتبه‌بندی در متوسطه دوم نیز مشابه بوده و استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، خوزستان، تهران و آذربایجان غربی ۵ استانی هستند که بیشترین ترک تحصیل را در این دوره داشته‌اند.

از سوی دیگر محمدرضا سیفی مدیرکل دفتر توسعه عدالت آموزشی و آموزش عشایر آموزش و پرورش، تعداد دانش آموزان بازمانده از تحصیل دوره ابتدایی در سال تحصیلی جاری را ۲۱۰ هزار نفر اعلام کرده است. رضوان حکیم‌زاده معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش، آمار بازماندگان از تحصیل در پایه اول دبستان را حدود ۸۹ هزار نفر اعلام کرده و گفته بود که آمار بازماندگان از تحصیل سایر پایه‌ها نیز در حال پیگیری است.

مدیرکل آموزش و پرورش خراسان رضوی نیز اعلام کرده است که در این استان حدود ۴۰ هزار دانش‌آموز در سال تحصیلی جاری ترک تحصیل کرده‌اند که این آمار نسبت به سال گذشته افزایشی بیش از ۲ برابری را نشان می‌دهد.

حمیدرضا رخشانی مدیرکل آموزش و پرورش استان سیستان و بلوچستان نیز گفته بود براساس آمارگیری که به تازگی انجام شده و نتایج آن به زودی اعلام می‌شود ۵۰ درصد دانش‌آموزان این استان یا بازمانده از تحصیل هستند یا ترک تحصیل کرده‌اند. طبق آماری که از سال ۹۲ تاکنون در استان سیستان و بلوچستان وجود دارد و مدام تکرار می‌شود ۱۴۱ هزار بازمانده و ترک تحصیلی در این استان وجود دارد.

براساس اخبار منتشر شده مجموع دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل در استان‌های قزوین، اصفهان، خراسان شمالی، آذربایجان غربی و چهار محال و بختیاری،‌ ۲۳ هزار و ۸۴ نفر است و آنچنان که قائدی مدیر کل آموزش و پرورش استان چهار محال و بختیاری عنوان کرده بود ۱۶ هزار دانش‌آموز ابزار لازم برای آموزش مجازی را در اختیار ندارند که تنها برای دو هزار نفر تبلت تهیه شده است.

در کشاکش داستان تلخ عدم دسترسی بسیاری از دانش‌آموزان کشور بود که در طول سال تحصیلی بارها و بارها خبرهایی از خودکشی‌های دانش‌آموزی به دلیل عدم دسترسی به گوشی هوشمند و عدم توانایی برای ادامه تحصیل منتشر شد.

البته مشکلات شاد محدود به همین معضلات نبود بلکه این نرم‌افزار شرایط مناسبی برای استفاده دانش‌آموزان با نیاز‌های ویژه نیز نداشت به نحوی که اولین روز‌های سال تحصیلی جاری مجید هداوند، معاون برنامه‌ریزی آموزشی و توانبخشی سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور عنوان کرده بود: یش از ۴۰ درصد دانش‌آموزان ما به فضای مجازی و شبکه شاد دسترسی ندارند. یک گروه از این دانش‌آموزان به اینترنت دسترسی نداشته، یک گروه موبایل ندارند یک گروه هم دانش‌آموزان کم توان هستند که نمی‌توانند در فضای مجازی فعالیت کنند، از این رو ما به همه استان‌ها بخشنامه‌ای ارسال کردیم که هر مدرسه باید اطلس یادگیری دانش‌آموزان را تهیه کند.

هداوند البته از فعالیت‌های آموزش و پرورش استثنایی کشور برای رفع مشکلات برنامه شاد هم سخن گفته بود. فعالیت‌هایی که مشخص نیست با نزدیک شدن روز‌های پایانی سال تحصیلی جاری به کجا رسیده و آیا توانسته مانع از ترک تحصیل این گروه از دانش‌آموزان شود.

شبکه شاد چرا راه‌اندازی شد؟

تمامی این خبر‌ها نشان از آن دارد که اوضاع تحصیلی دانش‌آموزان به جز در مناطق برخوردار و در میان خانواده‌هایی با سطح اقتصادی متوسط به بالا کاملا ناامید کننده است، وضعیتی که بدون تردید شرایطی کرونایی و معضلات استفاده از فضای مجازی و شبکه شاد نقشی چشمگیر در ایجاد آن دارد. به‌ویژه آنکه راهکار‌های جایگزین برای استفاده از شبکه شاد نیز در بسیاری مناطق نتوانسته است جای کلاس درس را بگیرد و از مشکلات آموزشی جلوگیری کند.

محمدرضا نیک‌نژاد معلم و عضو کانون صنفی معلمان درباره مشکلات برنامه آموزشی شاد و تاثیر آن بر عدالت آموزشی در کشور به رویداد‌۲۴ می‌گوید: مسائل برنامه شاد دوسویه است یعنی برخی مسائل آن مربوط به خود این نرم افزار است و بخش دیگری از آن مرتبط با مسائلی خارج از بعد نرم افزاری است.

وی ادامه می‌دهد: اوائل که شاد مطرح شد آشفتگی‌هایی در خصوص این برنامه وجود داشت. البته ما استفاده از شاد را در شرایطی شروع کردیم که در واقع تمام جهان گرفتار آن بودند. یعنی به دلیل اپیدمی کرونا همه از جمله مسئولان آموزش و پرورش ما غافلگیر شدند. این قابل پذیرش بود که این فرآیند را با تلاش و آزمون و خطا سپری و ایرادات برنامه شاد را رفع کنیم تا به بهترین حالت آن برسیم. این روند وجود داشت به این معنی که ابتدا این نرم‌افزار به شدت کند بود، سرعت دانلود نداشت و مشکلاتی از این دست بسیار داشت به نحوی که آموزش را با مشکل مواجه می‌کرد.

عضو کانون صنفی معلمان با بیان اینکه طی چند ماه اول استفاده از شاد یعنی حدود ۵ ماه ابتدایی این برنامه کارآیی چندانی نداشت، عنوان می‌کند:، اما اطراف این برنامه هیاهو زیاد بود و درباره این برنامه و هزینه‌ای که برای ساخت آن شده بود سرو صدای زیادی راه انداختند، اما شاد در در عمل برونداد مثبتی نداشت. ما در شرایطی به اول مهر ۹۹ رسیدیم که در تابستان ۹۹ درباره اقداماتی که برای حل مشکلات این برنامه انجام شده و البته گسترش آن درسراسر کشور، شعار‌های زیادی سردادند.

وی تصریح می‌کند: اول مهر مشاهده کردیم که بسیاری از شعار‌های داده شده عملی نشده است. علت آن بود که از فرصت طلایی ۳ ماهه تابستان که در اختیار مسئولان این شبکه بود استفاده زیادی نشده بود. وقتی مهرماه، سال آموزشی را آغاز کردیم باز هم مانند گذشته با مشکلاتی برای استفاده از شاد مواجه شدیم. اما باز هم بهسازی‌های موثری شکل گرفت و شرایط را بهتر کرد. اما باز هم پرسش‌هایی در این خصوص وجود دارد که مهم‌ترین این سوالات آن است که شاد تا چه میزان برای پیشبرد آموزش در شرایط کرونایی لازم بود؟

نیک‌نژاد با اشاره به اینکه همچنان بسیاری از خانواده‌ها، معلمان و دانش‌آموزان از نرم‌افزار‌های جایگزین مانند واتساب استفاده می‌کنند، می‌افزاید: مدرسه محل خدمت من عضو شبکه شاد است، اما همچنان واتساب بسیاری از مشکلات آموزشی ما را حل می‌کند. با این برنامه می‌توانیم تمام مدت با یکدیگر در ارتباط باشیم سرعت این برنامه بیشتر از شاد است و با وجود تمام تغییراتی که در شاد رخ داده، اما همجنان واتساب به ما در امر آموزش کمک می‌کند.

شبکه شاد برنامه‌ای برای شوآف در مقیاس جهانی

وی عنوان می‌کند: یکی از نیاز‌های آموزش در دوران کرونا که مساله‌ای جهانی هم بود موضوع ارتباط مستقیم بین معلم و دانش‌آموزان بود. یعنی نیاز به آموزش آنلاین و برخط بود، این درحالیست که آموزش در شاد همچنان آفلاین است به این معنی که دانش‌آموز و معلم به صورت مستقیم با یکدیگر در ارتباط نیستند در حالیکه نرم‌افزار‌هایی مانند اسکای و … به ما کمک می‌کنند. این نرم‌افزار‌ها فضای کلاس و آموزش را دارند و ما می‌توانیم به شکل صوتی و تصویری ارتباط آنلاین داشته باشیم. به صورتی که شخصا بخشی از امتحانات ترم اول را به شکل تصویری از دانش‌آموزان گرفتم. اما شاد چنین امکاناتی ندارد و همچنان در آموزش آفلاین است.

این معلم با اشاره به اینکه در بسیاری از مدارس غیردولتی آموزش ابتدایی به صورت تصویری است، می‌گوید: چنین آموزشی بسیار موثرتر از آموزشی است که از طریق ارسال پیام‌های صوتی یا نوشتاری بین معلم و دانش‌آموز، انجام می‌شود. این نوع آموزش آفلاین است و نشان می‌دهد که شاد با همه هیاهویی که درخصوص آن شده است همچنان این ضعف بزرگ را دارد؛ بنابراین بار دیگر این سوال را مطرح می‌کنم که با وجود برنامه‌های مختلف مانند واتساب و اسکایپ، ادوبی کانکت و … چه نیازی به شاد بود. البته برای این موضوع پاسخ‌هایی هم وجود دارد.

وی ادامه می‌دهد: در جهان کشور‌های مختلف برای آموزش در دوران کرونا روش‌های متفاوتی را طراحی کردند. پلتفورم‌هایی هم ایجاد شد که در این پلتفورم‌ها کشور‌های مختلف می‌توانستند نرم‌افزار ملی خود را قرار دهند. بسیاری از کشور‌ها این پلتفورم را تعریف کرده بودند. ایران نیز از جمله کشور‌هایی بود که سعی کرد نرم‌افزار خود را معرفی کند. این امکان را یونسکو برای کشور‌ها در نظر گرفته بود و من وقتی به سایت آن مراجعه کردم متوجه شدم که شاد هم در این سایت معرفی شده است، اما با بررسی جزئیات برنامه‌ها مشخص می‌شد که پلتفورمی که مثلا ژاپن معرفی کرده است در مقایسه با شاد بسیار پیشرفته بود. در واقع شاد نسبت به امکاناتی که کشور‌های دیگر معرفی کرده بودند عقب افتاده بود. کشور‌ها هم جزئیات این نرم افزار‌ها را بررسی نمی‌کنند چرا که قصد استفاده از آن را ندارند؛ لذا به نظرم ایران در حرکت شعاری و نمایشی این نرم افزار را به عنوان نرم‌افزار ملی و کشوری معرفی کرده و بخش بزرگی از ساخت شاد به همان موضوع نمادین بودن باز می‌گردد.

عضو کانون صنفی معلمان اضافه می‌کند: این که شاد طراحی شد و در یک روند آزمون و خطا بهسازی می‌شود ایرادی ندارد، اما این نرم‌افزار هم مانند بسیاری از مسائل دیگر می‌تواند منافع و آسیب‌های کوتاه مدت، میان‌مدت و بلند مدت را به دنبال داشته باشد. اگر بخواهیم آسیب‌های کوتاه مدت و میان مدت آن را بیان کنیم، باید به این موضوع اشاره کنیم که در همین مسیر استفاده از شاد بسیاری از دانش‌آموزان امکان استفاده از آن را ندارند. یعنی باید امکانات استفاده از این نرم‌افزار و زیرساخت‌های آن فراهم می‌شد. این حداقل کاری است که باید انجام می‌شد.

آسیب‌های شبکه شاد برای جمعیت دانش‌آموزی کشور

وی با تاکید براینکه مهم‌ترین وظیفه دولت‌ها مربوط به آموزش است، توضیح می‌دهد: مسئولین شاد، آموزش و پرورش و دولت باید در کنار طراحی و بهسازی شاد باید به فکر دسترسی دانش آموزان و معلمان در تمام مناطق کشور به این برنامه هم باشند. براساس اعلام آموزش و پرورش ۳۰ تا ۵۰ درصد دانش‌آموزان از این برنامه استفاده نمی‌کنند. این میزان یعنی عددی بین ۴ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر تا ۷ میلیون نفر دانش‌آموز امکان استفاده از آموزش‌های شاد را ندارند. بخشی از این جمعیت احتمالا دانش‌آموزان مدارس غیردولتی هستند که ۱۵ درصد جمعیت دانش‌آموزی ما یعنی کمی بیش از ۲ میلیون نفر را تشکیل می‌دهند. یک میلیون دانش‌آموز هم در مدارس هیات‌امنایی یا مدارسی که نامشان برند است درس می‌خوانند. این مدارس هم پولدار بوده و سطح آموزشی آن‌ها بالاست این جمعیت هم قادر هستند از سایر نرم‌افزار‌های آموزشی که در جها ن متداول است استفاده کنند. در این شرایط بازهم یک و نیم میلیون تا ۳ میلیون دانش‌آموز از این نرم‌افزار و در کل از آموزش آنلاین محرومند.

وی با بیان اینکه دغدغه و اولویت دولت جبران این کاستی‌ها نیست، تصریح می‌کند: اگر مسئولان شاد واقعا می‌دانند که چنین گستره بزرگی از جمعیت دانش‌آموزی از امکانات این برنامه محروم هستند باید پاسخ دهند که برای جبران آن چه کرده‌اند؟

این معلم با اشاره به عدم دسترسی ۳ و نیم میلیون دانش‌آموز به شاد می‌گوید: با توجه به شرایط و اولویت‌های فرهنگی به ویژه در بخش سنتی و پایین‌تر از متوسط فرهنگی جامعه می‌دانیم که در شرایطی که با کمبود امکانات مواجه هستیم، این بخش امکانات موجود را به سمت پسر‌ها سوق می‌دهند. علت هم آن است که از نظر آنان پسر در آینده نان‌آور بوده و در بزرگسالی باید عصای دست والدین بوده و خانواده هم تشکیل بدهد؛ لذا اولین بخش آسیب‌پذیر جمعیت دانش‌آموزی در نبود یا کمبود امکانات دختران هستند که قشر سنتی گمان می‌کنند او در آینده به خانه شوهر می‌رود و به همین دلیل هم از ادامه تحصیل او جلوگیری می‌کنند.

وی می‌گوید: اینکه بخش بزرگی از جمعیت دانش‌آموزی ما به شاد دسترسی ندارند چنین آسیب‌هایی به دنبال دارد که قابل جبران هم نیست. حال تمام این مشکلات را به این مساله اضافه کنید که بر اساس خبر‌هایی که شنیده‌ایم که مجلس یازدهم با وجود تمام شعار‌های عدالت‌طلبانه به دنبال پولی کردن استفاده از این شبکه است. درحالیکه شاد تا به امروز رایگان بوده است. وزیر ارتباطات هم مدعی است که در حال مقاومت در مقابل این ماجراست. پولی شدن شاد برای بسیاری از خانواده‌ها به‌ویژه در مناطق محروم و روستا‌ها و همچنین خانواده‌های متعلق به دهک پایین جامعه بسیار سخت خواهد بود و این موضوع هم می‌تواند زمینه ترک تحصیل تعداد دیگری از دانش‌آموزان را فراهم کند.