سامان روسپی‌گری در خاورمیانه بی‌سامان
در این متن نشان داده می‌شود که چگونه نادیده گرفتن زنان در بازار کار، افزایش ناامنی، فروپاشی سازمان عمومی دولت و از دست رفتن کارکرد نهادهای حمایتی باعث تشدید روسپی‌گری در دو دهه اخیر در خاورمیانه شده است.
۱. از تنفروشی و بهرهکشی جنسی همیشه میشنویم، اما در سالهای اخیر پوسته جدیدی از این واقعیت اجتماعی/سیاسی بیرون آمده است. خاورمیانه، در کنار دیگر مناطق جنگزده و مصیبتزده از بحرانهای سیاسی، با جریانی سازماندهیشده از تنفروشی مواجه است [۱]. در گزارش جهانی تجارت انسان، در سال ٢٠١۶، از شمار فزاینده قربانیان این نوع سوداگری، بهویژه در کشورهایی که درگیر جنگ بودند همانند عراق، جمهوری عربی سوریه و سومالی، بهشدت ابراز وحشت شده است [۲]. بهرغم مبارزه با فحشا در رژیمهای مختلف حقوقی [منعگرا و تنظیمگر و قربانیمحور]، در کمال تأسف باید گفت که تقاضا برای روسپی‌گری همچنان در جهان وجود دارد. بهویژه تقاضا برای زنان و کودکان غیربومی در اروپا، که از آن با عنوان فحشای اگزوتیک [۳] نام برده می‌شود، هر روز در حال افزایش است [۴].
روسپی‌گری با هر مختصاتی و در هر شرایطی نشانهای است از نابرابری جنسیتی و نامتوازن و بیمارگون بودن مناسبات بین زنان و مردان. در این میان، نظامهای مختلف حقوقی/حمایتی در مقابل روسپی‌گری شکل گرفته است. طیفی از موافقان الغای روسپی‌گری در مدل سوئدی روبهروی موافقان تجاریسازی روسپی‌گری در مدل هلندی/آلمانی قرار دارند. گروه سوئدی با رویکردی انسانگرا هر شکلی از مبادله بدن با پول را ضدانسانی و برخلاف ارزشهای برابری میدانند و قانونگذار را به اِعمال مجازات تنبیهی برای خریداران مبادله مجبور کردهاند. درحالیکه در مدل هلندی/آلمانی با وارد کردن عنصر رضایت و برجسته کردن آن سعی شده است در نهایت روسپی‌گری به شغلی قانونی تبدیل شود و از مزایای پرداخت مالیات آن برای دولت درآمدهای عمومی ایجاد شود [۵]. در مدل دوم، فقط از قربانیان بهرهکشی جنسی (عمدتاً زنان و کودکان/نوجوانان و مردان فقیر) [۶] جرمزدایی شده و مبادله شکل قانونی و رسمی پیدا کرده، اما قادر به از بین بردن موقعیت فرودست قربانیان بهرهکشی جنسی نشده است. مسئله اصلی حتی در این سیستمها نیز همچنان دسترسی به منابع، امکانهای اشتغال و تضمین انتخابهای معطوف به درآمدزایی بدون بهرهکشی از بدن است. علت اصلی بروز روسپی‌گری همچنان برقرار است و درگیر اَشکال بهمراتب پیچیدهتری شده است. وضعیت تداوم روسپی‌گری در نظامهای بهظاهر برخوردار از حاکمیت قانون همچنان مؤید قربانی بودن گروههای حاشیهای و دارای ریشههای مهاجر است. این موضوع از آنجا به این نوشته ارتباط دارد که بدانیم عمده این قربانیان بهرهکشی جنسی در جوامع تحت خشونت و ناآرامیهای سیاسی زیستهاند و بهدلیل درگیری مداوم و فرسایشی، در تأمین زندگی حداقلیشان دچار اختلال بودهاند. بنابراین، با توجه به خیل عظیم ادبیات پژوهشی و گزارشهای جامعهشناختی در حوزههای سیاستگذاری سلامتی و رفاه میتوان گفت آوارگی، بیسرپناهی درونسرزمینی/برونسرزمینی، نیازهای اقتصادی فوری [بدهی، ورشکستگی، بیماریهای پرهزینه]، و کمبود منابع برای سروسامان دادن به زندگی ــ به معنی نبود راهحل یا بدیلی که فرد بتواند حداقل معاش را در میانمدت به دست آورد ــ زمینه اصلی ورود به روسپی‌گری است [۷].
شهروندان، بهویژه زنان، تحت حاکمیت دولت مستأصل بهراحتی آماج تهدیدهای بنیانبرانداز قرار میگیرند و جریان زندگی عادی را از دست میدهند. قربانیان روسپی‌گری در خاورمیانه متأخر،بیش از هر چیز قربانی «غیبت دولت» هستند
پیشفرض این نوشته، با کنار گذاشتن کامل عنصر رضایت و رد آن، این است که اضطرار و تلاش برای بقا عنصر اصلی و بستر گسترش روسپی‌گری است. بنابراین، ورای هر نوع اقدام قانونی، بهمنظور کاهش زمینههای شکلگیری این پدیده، ضروری است بیش از هر چیز بر کارایی سازمان دولت در استقرار نظامِ حمایت اجتماعی یکپارچه و هماهنگ، اجباری کردن قراردادهای کاری، اِعمال نظارتهای چندلایه برای قراردادهای کاری و ضرورت در پیش گرفتن تبعیضهای مثبت قانونی در حوزه اشتغال زنان تأکید کرد. این حوزهها قاعدتاً از مجراهای سیاسی قابل تحقق است و در شرایطی که دولتها قائل/قادر به اجرای مسئولیتهای حاکمیتی نیستند مسئله توانمندسازی زنان موضوعیت ندارد و در بهترین حالت، دادنِ آدرس اشتباهی است. زنان بهطور سنتی در بازار کار نادیده گرفته یا از آن طرد میشوند. این مسئله در کنار افزایش ناامنی و فروپاشی سازمان عمومی دولت و از دست رفتن کارکرد نهادهای حمایتی باعث تشدید روسپی‌گری در دو دهه اخیر در خاورمیانه شده است.
٢. گزارشها و اخبار حول موضوع تنفروشی زنانه در/از خاورمیانه جزءِ موضوعات مورد توجه رسانههاست. همیشه بخشی از گزارشهای پرسروصدا و بحثانگیز رسانههای داخلی و خارجی به موضوع سوداگری با بدنهای انسانی در این منطقه میپردازند [۸]. روایتهای مستند گاهی مملو از تصاویر شطرنجیِ باشگاههای شبانه و فضاهای رونق اقتصادی در خیابانهای ناشناس یا معروف است. گاهی نیز دوربینهای مخفی در هتلها و بازارها و شهرکها و دخمههای تنگوتاریک میچرخند و رونق بازاری را نشان میدهند که بیش از هر چیز مدیون زنان و کودکانی است که قربانی ناکارآمدی و استیصال دولت و شکلی از آشوب عمومی هستند. آشوبی که گاه در شق اول یعنی در قاب جنگ قابل مشاهده است و گاه در شق دوم، در زیر پوست یک دولت مستأصل و ناکارآمد، بهشکل جنگی خاموش آرامآرام قربانی میگیرد. در گزارش سازمانهای بینالمللی بارها شکل اول این قربانی شدن تأیید و بر آن تأکید شده است. بدون شک جنگ، ناامنی، جابهجایی اجباری، آوارگی و مناقشات از بسترهای اثباتشده تجارت زنان و کودکان و گرفتار کردن آن‌ها در بهرهکشی جنسیاند [۹]. اما شق دوم وضعیت خاموش و عمومیتری است از افول دولت و فرار از مسئولیتهای حاکمیتی. در شق دوم با دولتهای ضعیف و بیمسئولیتی روبهروییم که قوه قهریه حاکمیتیِ آن‌ها صرفاً در دستگاه پلیسی و احتمالاً نظامی متمرکز است. شهروندان، بهویژه زنان، تحت حاکمیت دولت مستأصل بهراحتی آماج تهدیدهای بنیانبرانداز قرار میگیرند و جریان زندگی عادی را از دست میدهند. قربانیان روسپی‌گری در خاورمیانه متأخر، در میانه شق اول و دوم، بیش از هر چیز قربانی «غیبت دولت» هستند.
شانه خالی کردن دولت از اجرای مسئولیتهای حاکمیتی (در قبال سلامت و آموزش و مبارزه با فقر، مثلا در عراق و افغانستان) را میتوان با عنوان «فرار دولت» در این کشورها بررسی کرد
روایتهایی که از گسترش روسپی‌گری در خاورمیانه بهویژه در دو دهه گذشته بیرون آمده حاکی از دامنه وسیعی از مناطق بحرانزده در این منطقه بهعنوان مقاصد و مسیر ترانزیت و مبدأ روسپی‌گری است؛ از عراق و سوریه گرفته تا شاخ افریقا و امیرنشینهای خلیجفارس و یمنی که در این اواخر به آن افزوده شده است. برای پیگیری روند رشد روسپی‌گری در عراق، هانا ابراهیم، فمینیست عراقی از شبکه «اراده زنان»، این روند را در گزارشهای مختلف بهخوبی تشریح کرده است [۱۰]. این پدیده در روندی که در پی تحریمهای دهه ۱۹۹۰ و گسترش فقر عمومی در عراق شروع شده بود و با ماجرای کشتار روسپیها به دست گروه «فداییان صدام» زیر نظر عدی، پسر صدامحسین، رسانهایتر شد. در این سالها، عراق کشوری مبدأ بود و سوریه و یمن و حاشیه خلیجفارس در اوایل سالهای ۲۰۰۰ به مقاصد روسپی‌گری تبدیل شده بودند. سازمانها و فعالان مستقر در عراق، در گزارشهای پراکندهای، شمار قربانیان عراقیِ تحت بهرهکشی جنسی را در سوریه، در سالهای بعد از اشغال عراق، فقط در یک فقره پنجاههزار نفر تخمین میزدند [۱۱]. حرکت خزنده گنگهای تبهکار، در کنار اخاذی و آدمربایی در جامعه رو به اضمحلال عراق، هم‌زمان پایههای محکمی را برای صنعت بهرهکشی جنسی گذاشتند. تجربه عراق تنها شروع شکل آرامی از جایگزین شدن سازمانهای تبهکار به جای اتوریته دولت در خاورمیانه بود. روند پیشآمده جدید با گسترش جنگ داخلی سوریه و یمن و لیبی تحول یافت و مسیرهای دیگری را شکل داد. مجموعه خاورمیانه که تا پیش از این منطقهای در حال توسعه شناخته میشد بیشک در شاخصهای قابل بررسی عقبگردهای بیسابقهای داشت: شاخصهای بهداشت و سواد و رشدِ زیرساختهای عمومی جای خود را به رشد جرائم، خشونت و البته گسترش شبکههای بهرهکشی جنسی داد، همانند تجربههای مشابهی که دیگر کشورهای جنگزده در آسیای شرقی و امریکای لاتین از سر گذرانده بودند. سیل قربانیان بهرهکشی جنسی سالهاست از آسیای جنوب شرقی به دیگر مناطق دنیا روانه است. این روند در خاورمیانه نیز حاکی از الگوهای مشابهی است.
٣. به‌موازات بروز ناآرامی و جنگ در این منطقه، روند تضعیف نهادهای دولتی، بیاثر یا کماثر شدن برنامههای حمایت اجتماعی، اغتشاش در سیاستگذاریهای رفاهی و بیاثر شدن نقش دولت در تعیین سیاستهای اقتصادی، شاهد واگذار کردن سرنوشت عمومی اقتصادی در تجربه لبنان، پاکستان و… به گروههای قدرتمندِ اقلیت بودهایم. این وضعیت را در ابتدا جنگی خاموش توصیف کردیم. فشارهای اقتصادی ناشی از ظهور نظم بی‌سامانِ جدید که گویی شهروندان و بهویژه زنان را بدون هیچ پناهی در جنگ روزمرهای برای تأمین معاش گرفتار کرده است به همراه شانه خالی کردن دولت از اجرای مسئولیتهای حاکمیتی (در قبال سلامت و آموزش و مبارزه با فقر، مثلا در عراق و افغانستان) را میتوان با عنوان «فرار دولت» در این کشورها بررسی کرد.
فقدان فرصتهای آموزشی و شغلی و تبعیض علیه زنان در بازار کار از زمینههای اصلی تصمیم ــ و گاه زمینههای اصلی اجبارساز ــ برای تنفروشی است. نتیجه اینکه، به‌موازات افول دولتها، با رشد سازمانهای تبهکار در مقام قدرتهای نوظهور روبهرو هستیم. سیر جانشینی دولت با سازمانهای جنایی فراملی در خاورمیانه نیز که بهشدت متأثر از الگوهای بیثباتی مداوم است همپوشانیهای بیشتری را نشان میدهد. در این میان، الگوی گسترش روسپی‌گری در منطقه خاورمیانه [درونمنطقهای/برونمنطقهای] تحت تأثیر روندهای فروپاشی حاکمیتِ پاسخگو و مؤثر دولتها بوده است. از این رو، روسپی‌گری از سرنوشت سیاسی منطقه و رابطه شهروندان خاورمیانه و دولتهای بیکفایت جداناشدنی است.
پینوشتها
۱. نگاه کنید به گزارش مشترک پلیس بینالملل، سازمان نروژی RHIPTO و مرکز ابتکار جهانی علیه جرائم سازمانیافته:
World Atlas of Illicit Flows, by Interpol, RHIPTO and Global Initiative Against Transnational Organized Crime
https://globalinitiative.net/wp-content/uploads/2018/09/Atlas-Illicit-Flows-FINAL-WEB-VERSION-copia-compressed.pdf
۲. Trafficking in Persons, in the context of armed conflict
۳. Exotic prostitution
۴. Sexual Exploitation: Prostitution and Organized Crimes, Foundation Scelles, under the direction of Yves Charpenel
۵. نکته فراموششده در شکل تجاریسازیِ روسپی‌گری این بوده است که حتی در نظامهای تنظیمگرِ روسپی‌گری نیز قربانیان اکثرا از بین افراد مهاجر و بدون مدرک و حمایتهای قانونی هستند؛ یعنی حتی در جغرافیایی که رویههای قانونی بهظاهر در حال اعمال است ضعف دولت و جامعه مدنی اولین قربانیانش را از میان گروه حاشیهنشین مهاجر میگیرد. نگاه کنید به گزارشهای پلیس بینالملل از برچیدن شبکههای تجارت زنان و کودکان
۶. Sexual Exploitation and prostitution and its impact on gender equality, European Parliament, Policy Department C, Citizens Rights and Constitutional Affairs, Brussels, 2014, P: 19
۷. مسئله تأثیر مستقیم فقر و اندک بودن امکان اشتغال زنان بر افزایش روسپی‌گری و تجارت زنان و کودکان، به قصد بهرهکشی جنسی، ازجمله مسائلی است که در کمیسیونها و جلسات مختلف، بهویژه در سازمان ملل، بعد از دهه ۱۹۹۰ همواره دنبال شده است (نگاه کنید به توصیه شماره ۱۹، جلسه یازدهم کنوانسیون الغای همه اشکال تبعیض علیه زنان ۱۹۹۲. در این گزارش فقر و کم بودن امکانِ اشتغال در ارتباط مستقیم با تجارت زنان ارزیابی شده است).
۸. نگاه کنید به:
https://www.bbc.co.uk/mediacentre/latestnews/2019/undercover -with-the-clerics
http://www.andreabruce.com/in-wars-wake–prostitution-in-iraq/halla01
https://www.salon.com/2005/06/24/prostitutes_4
https://www.newyorker.com/magazine/2015/10/05/out-of-sight-letter-from-baghdad-rania-abouzeid
http://edition.cnn.com/2009/WORLD/meast/11/02/iraq.prostitute/index.html
https://www.globalcitizen.org/en/content/how-prostitution-fuels -militias-in-iraq
۹. McAlpine, Alice, Hossein, Mzeda, Zimmermann, Cathy, “Sex trafficking and sexual exploitation in settings affected by armed conflicts in Africa, Asia and the Middle East: systematic review”, BMC International Health and Human Rights, 2016, p: 34
۱۰. Ismail, Tariq, & Ismail, Jaqueline, Iraq in the Twenty-first Century: Regime Change and the Making of a Failed State, Routledge, London, 2015, P: 186
۱۱. NGO Social Change Through Education In Middle East (SCEME) under the title of KARAMATUNA
عکس: آندریا بروس – واشنگتن‌پست
لبریز بود از واقعیت‌های تلخ….
سپاس.