طرح انتقال آب خزر؛ توقف در کلیات یا پنهانکاری جزییات ؟
برخی از اساتید دانشگاه‌های مازندران با رونمایی بخشی از جزییات طرح انتقال آب دریای‌خزر، خواستار افشای جزییات این طرح از جمله سرمایه‌گذاران بخش خصوصی و مطالعات مربوط به نیازسنجی مصرف آب در مقصد شدند.
به گزارش خبرنگار ایرنا، این استادان در یک نشست رسانه‌ای که شامگاه سه‌شنبه در ساری برگزار شد، از ابعاد زیست‌محیطی ، مسائل فنی و تبعات اجتماعی و امنیتی طرح انتقال آب دریای خزر را با استناد به تازه‌ترین جزییاتی که در اختیار محققان دانشگاه قرار گرفت ، بررسی کردند.
در این نشست اعلام شد که پس از سال‌ها برنامه‌ریزی برای انتقال آب خزر و حتی ورود به فاز اجرایی در دولت اسبق ، درنهایت اخیراً بخشی از جزئیات و نقشه طرح به محققین دانشگاه داده شد تا بر آن مطالعه و بررسی داشته باشند.
شرکت‌کنندگان در این نشست با اعلام اینکه طرح انتقال حتی اکنون که در اختیار دانشگاه‌ها و محققان قرار گرفت فاقد جزییات اساسی موردنیاز است ، بر ضرورت فاش کردن جزییات کامل طرح برای عموم مردم شدند تا افکار عمومی هم در جریان قرار بگیرند.
طرح انتقال آب دریای خزر به کویر مرکزی و حتی اتصال آن به خلیج‌فارس و دریای عمان حدود ۲۵ سال پیش مطرح، اما پس از مدتی و با پایان یافتن فضای انتخاباتی در آن زمان به فراموشی سپرده شد. با این وصف، این طرح با محدود شدن انتقال آب دریای خزر به استان سمنان در دولت دهم در دستور کار قرار گرفت. دولت دهم قرار بود در فاز اول این طرح، آب دریای خزر را از طریق ساری به سمنان رسانده و ازآنجا به مناطق مرکزی ببرد و در فازهای بعدی طرح را به خلیج گرگان گسترش داده و ازآنجا آب خزر را به استان‌های خراسان انتقال دهد.
در اظهارات اولیه موافقان و مجریان طرح قرار بود که سالانه حدود ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب به کویر مرکزی کشور منتقل شود که بعدها با خلاصه شدن این انتقال به استان سمنان مقرر شد که میزان ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب در سال از دریای خزر شیرین و به این استان انتقال یابد.
علاوه بر این پیش‌بینی شده بود که هزینه تمام شده این طرح حدود ۲ هزار میلیارد تومان است که بعد ها اعلام شد که فاز نخست آن در سمنان نیاز به بیش از سه هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد که با توجه به نوسانات ارزی به گفته برخی از کارشناسان این طرح بیش از ۳۰ هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد.
طرح مطالعاتی انتقال آب دریای خزر نیز چندی پیش از سوی دولت به مجلس ارائه شد که با این طرح موافقت شد.
جراحی بزرگ بدون معاینه اولیه
استاد مهندسی عمران محیط‌زیست دانشگاه نوشیروانی بابل در این نشست گفت: بر اساس جزئیات ۸۰۰ صفحه‌ای که در اختیار قرار گرفت ، قرار است در این طرح مرحله شیرین سازی در مبدأ و ۶ کیلومتری نیروگاه شهید سلیمی نکا انجام شود که تبعات زیادی دارد.
عزیز عابسی افزود: بر اساس نقشه طرح قرار است در هر ثانیه ۱۴ مترمکعب آب از دریای خزر برداشته شود و هفت مترمکعب شیرین و هفت مترمکعب دیگر که ۲ برابر شور شده است به دریا بازگردد.
وی ادامه داد: خط لوله انتقال هم در ۲ لوله موازی به قطر هر کدام یک هزار و ۴۰۰ میلی‌متر در کنار خط موجود انتقال نفت نکا و از طریق ۸ ایستگاه پمپاژ از ارتفاع منفی ۲۶ در خط ساحلی دریای خزر تا ارتفاع ۲ هزار و ۳۱۲ متری پمپاژ شود و به سمنان منتقل گردد.این خط لوله به طول ۱۵۵ کیلومتر خواهد بود در مرز مازندران از ساحل گوهر باران تا کنار چشمه فوزیه انتقال و در استان سمنان به دو مسیر دامغان و گرمسار منتقل شود.
این استاد دانشگاه با ابراز تأسف از اینکه جزییات طرح دو دهه پس از همگانی شدن آن در اختیار محققان گذاشته شده ، گفت : جالب اینجاست که نه‌تنها در جزئیات طرح انتقال آب هیچ نیازسنجی برای استان سمنان مطرح نشده است، بلکه حتی هیچ گزارشی که به امضای معاونت تخصیص آب وزارت نیرو که اصلی‌ترین مرجع نیازسنجی آب است ، درباره میزان و دلیل نیاز انتقال آب خزر منتشر و یا مطرح نشده است.
وی افزود : اگر چنین نیازی حتی برای کل کشور نیز وجود داشته باشد، باید به این پرسش پاسخ داده شود که آیا تاکنون تمام راه‌حل‌های آسان‌تر، کم‌هزینه‌تر و بی‌خطر انجام شده است که ما را به این جراحی بزرگ وادار می‌کند؟
فقدان مطالعه بر زیست دریایی
عابسی نبود جزییات درباره اثرگذاری انتقال آب بر زیست دریایی را از دیگر زوایای پنهان برشمرد و گفت : درست است که انتقال آب خزر سبب خشک شدن دریای نمی‌شود، اما مطالعات نشان می‌دهد که ورود ۲ برابر شوری آب به داخل دریا می‌تواند بشدت به اکوسیستم آن آسیب بزند.
او افزود : آب‌شیرین‌کن آب را شورتر تحویل دریا خواهد داد، بنابراین آب‌شور سنگین همچون یک لحاف غیرقابل نفوذ در کف دریا پهن شده و سپس منجر به مرگ تمامی موجودات کف زی دریا خواهد شد.
استاد دانشگاه نوشیروانی بابل توضیح داد : آب برداشتی از عمق ۱۰ متری و در فاصله سه هزار و ۲۰۰ متری از خط ساحلی مکش می‌شود و بعد وارد مجموعه آب‌شیرین‌کن به روش اسموز معکوس خواهد شد. همچنین آب دریای خزر از شوری ۱۳ برخوردار است که آب‌شور تخلیه شده از آب‌شیرین‌کن ۲۶ خواهد بود. موجودات زنده خزر درنهایت می‌توانند شوری ۱۴ تا ۱۵ را تحمل کنند و بازگشت آبی که شوری‌اش دو برابر شده نگرانی بسیاری را در پی دارد و خزر را به سمت بحران خواهد برد.
استاد مهندسی عمران دانشگاه نوشیروانی تأکید کرد: این نگرانی به شکل جدی وجود دارد اگر آب‌شیرین‌کن شروع به کار کند موجودات “کف زی” به دلیل شوری زیاد بمیرند و با وجود نبود اکسیژن در کف دریای منطقه بوی تعفن بگیرد.
وی با بیان اینکه باید مطالعات بیشتری بر روی این طرح انجام شود، افزود: تأسیسات پیش‌بینی شده بسیار ساده‌انگارانه طراحی شد و حتی با استاندارد چندین دهه پیش نیز قابل‌قبول نیست.
مرگ ماهیان و جنگل‌زدایی
استاد آبخیزداری دانشگاه منابع طبیعی ساری هم در این نشست اظهار داشت: در مبدأ با شور شدن بیش‌ازحد آب حتی در کوتاه‌مدت شاهد آسیب سنگین به چرخه غذایی دریای خزر در حاشیه چند کیلومتری ساحل منطقه آب‌شیرین‌کن خواهیم بود.
عطاالله کاویان افزود: در اکوسیستم دریای خزر چرخه غذایی وجود دارد که از میگوها شروع شده و به فوک خزری و ماهیان خاویاری می‌رسد که با افزایش ۲ برابری میزان شوری آب دریا در معرض انقراض خواهد بود.
وی که نائب رئیس انجمن آبخیزداری کشور نیز است، گفت: علاوه بر این منطقه در مجاورت بندر امیرآباد و نیروگاه شهید سلیمی نکا است که سال‌هاست خساراتی به دریای خزر وارد کرده‌اند. این منطقه بیش از این ظرفیت تجمیع تأسیسات آسیب‌زننده به محیط‌زیست را ندارد.
استاد دانشگاه منابع طبیعی ساری با بیان اینکه در حال حاضر بیش از ۱۰۰ گونه ماهی در خزر شناسایی شده که در استاندارد مشخصی از شوری توان زندگی دارند، افزود: شوری بیش‌ازحد می‌تواند این گونه‌ها را که در حال حاضر نیز در معرض انقراض هستند، به‌طور جدی به خطر بیندازد.
کاویان گفت : علاوه بر این، حدود ۴۰ کیلومتر از مسیر انتقال از مناطق جنگلی عبور می‌کند و گونه‌های راش، شمشاد که از گونه‌های در معرض خطر است نیز آسیب خواهند دید.
وی توضیح داد : در جزئیات طرح آمده است که قرار است مسیر خط لوله از کنار خط انتقال نفت انجام شود، اما در بسیاری از نقاط خط لوله نفت ، طبیعت خودش را احیا کرده است و برای خط لوله جدید باید مسیر پاک‌سازی و درنتیجه به قطع درختان منتهی خواهد شد.
استاد آبخیزداری دانشگاه منابع طبیعی مازندران گفت : خطر درختان و پوشش گیاهی نه‌تنها منجر به تخریب طبیعت استان خواهد شد، بلکه فرسایش خاک را نیز به همراه دارد چنان‌که بخشی از عوامل سیلاب‌های اخیر و سال‌های گذشته نیز درنتیجه فرسایش خاک بوده است که ناشی از قطع بی‌رویه درختان و جنگل است.
وی با بیان اینکه ۷۰ کیلومتر از مسیر انتقال آب از مراتع استان عبور خواهد کرد، گفت: مراتع کوهستانی مرتفع امروز خدمات بسیاری می‌دهند که از تولید علوفه و گوشت گرفته تا منابع عظیم آب‌وخاک است.
نایب‌رئیس انجمن آبخیزداری کشور افزود: همچنین مراتع مازندران منابع عظیم گیاهان دارویی و صنعتی هستند که اقتصاد و نیاز مردم استان را تأمین می‌کند.
وی با تأکید بر اینکه عبور خط لوله از مسیرهای آبراهه و رودخانه‌ها، نیاز جابه‌جای مسیر رودخانه‌ها را ضروری می‌کند که این موضوع نیز باعث آسیب می‌شود، گفت : علاوه بر مبدأ و مسیر، مقصد انتقال آب نیز در آینده باعث آسیب‌های متعدد خواهد شد.
کاویان با بیان اینکه افزایش مهیایی آب ، انتظار و مصرف آب را در مقصد نیز افزایش خواهد داد، گفت: هزاران سال مردم سمنان با منابع موجود آبی خود را سازگار کرده‌اند و افزایش آب در آن می‌تواند سبک زندگی آن‌ها را تغییر دهد و همان اتفاقی را رقم بزند که در یزد رخ داده است.
وی افزود: تاکنون ۱۴ روش برای تأمین نیاز آب سمنان پیشنهاد شده است، اما از هیچ‌کدام از آن‌ها استقبال نشد و همچنان بر انتقال آب پافشاری می‌شود.
کاویان با بیان اینکه راندمان آبیاری سمنان ۳۵ تا ۴۰ درصد است، افزود: حدود ۶۰ درصد منابع آبی کشاورزی سمنان هم‌اکنون به هدر می‌رود و باید با روش‌های نوین آبیاری، راندمان آبیاری را افزایش دهند.
ابهام در نبود یا پنهان کردن جزییات
استاد جامعه‌شناسی دانشگاه مازندران هم در این نشست با اشاره به اینکه طرح انتقال آب خزر از اواخر دهه ۸۰ به‌صورت جدی مطرح شد، گفت : تاکنون ادعاهای متعددی برای نوع مصرف آب انتقالی به فلات مرکزی مطرح‌شده است که تأمل‌برانگیز است.
دکتر محمود شارع پور افزود: نخستین ادعا مبنی بر کمبود آب آشامیدنی در استان‌های مرکزی کشور بود و گفته می‌شد که با استفاده از آب خزر قصد تأمین آب آشامیدنی را دارند ولی در سال‌های بعد ادعایی در زمینه نیاز آب برای معادن استان سمنان، کمی بعد آب برای کشاورزی و در آخرین مورد مدعی شدند که انتقال آب در جهت برطرف کردن نیاز آب شرب و مصرف صنعت استان سمنان خواهد بود.
این استاد جامعه‌شناسی دانشگاه مازندران با انتقاد از نبود شفافیت در زمینه نیازسنجی آب در استان مقصد ، گفت : به نظر می‌رسد تناقض‌گویی در مطرح کردن هدف انتقال آب خزر تنها تاکتیکی برای تصویب آن در مجامع قانونی است .
وی افزود: ادعای استفاده از ۱۵۰ میلیون مترمکعب برای صنعت و ۵۰ میلیون مترمکعب برای آب شرب از طریق انتقال آب خزر در حالی مطرح می‌شود که هم‌اکنون نیاز آب آشامیدنی مردم سمنان حدود ۴۰ میلیون مترمکعب و صنعت آن استان نیز ۱۱۰ میلیون مترمکعب است.
افشای اطلاعات بخش خصوصی سرمایه‌گذار
استاد دانشگاه مازندران با بیان اینکه تا یک ماه پیش هیچ گزارش مکتوبی در اختیار محققان و افکار عمومی درباره انتقال آب دریا وجود نداشت ، گفت : باید مشخص شود پشت پرده انتقال آب منافع چه شرکت‌ها و کنشگران خاصی قرار دارد.
شارع پور گفت: متأسفانه امروز در طرح انتقال آب خزر با کسانی مواجه هستیم که حتی به نهاد ریاست جمهوری هیچ گزارشی ندادند.
وی با بیان اینکه هزینه این طرح اکنون بیش از ۳۰ هزار میلیارد تومان خواهد بود، اظهار داشت: همواره شنیده می‌شود که کسی نگران نباشد و بخش خصوصی تمام هزینه طرح را تأمین می‌کند، اما در ۲۰ سال گذشته هیچ بخش خصوصی و شرکت تأمین‌کننده هزینه طرح معرفی نشده است درحالی‌که حق شهروندی مردم است از گردش اطلاعات با خبر باشند.
استاد دانشگاه مازندران با تأکید بر این اصل اقتصادی که ” طبیعت دارندگان سرمایه سود بیشتر است ” ، افزود: با شرایط اقتصادی امروز کدام پولدار عاقلی ۳۰ هزار میلیارد تومان برای طرحی هزینه می‌کند بازگشت آن در کوتاه‌مدت و بلندمدت مبهم است.
وی با بیان اینکه با این میزان سرمایه می‌توان سمنان را به یکی از استان‌های توسعه‌یافته تبدیل کرد، گفت : چرا از این سرمایه برای بازسازی و نوسازی زیرساخت‌های سمنان استفاده نمی‌شود؟
شارع پور اظهار داشت: تجربه ثابت کرده به محض شروع هر طرح بخش خصوصی با رسانه‌ای کردن کمبود اعتبارات توپ را در زمین دولت می‌اندازد و درباره این طرح هم پیش‌بینی می‌شود پس از گذشت یک سال هزینه‌ها را به بهانه آبادانی بودن وارد لایحه بودجه عمومی کرده و بارش را بر دوش مردم و دولت خواهند گذاشت.
سرنوشت اصفهان در انتظار سمنان
استاد جامعه‌شناسی دانشگاه مازندران با اشاره به اینکه یکی از ادعاهای طرح انتقال آب خزر توسعه صنایع در استان سمنان است، متذکر شد: اصفهان نیز در ابتدا با همین ادعا میزبان صنایع بزرگ شد درحالی‌که امروز با بحران آلودگی صنعتی مواجه است.
وی تأکید کرد: تجربه استان‌های سمنان، یزد و کرمان نشان داده طرح انتقال آب و همچنین استقرار صنایع منجر به لجام گسیختگی عجیب اجتماعی خواهد شد و سمنان نیز از این آینده مستثنا نیست.
دکتر شارع پور با بیان اینکه افزایش آب منجر به افزایش جمعیت مهاجر در سمنان خواهد شد، افزود: آسیب‌های اجتماعی ناشی از جمعیت غیربومی و بیگانه با فرهنگ مردم سمنان و همچنین مخاطرات امنیتی حاصل سیاست مهاجرت‌پذیری خواهد بود.
وی با بیان اینکه رفته‌رفته سمنان به خوابگاهی بزرگ تبدیل می‌شود، افزود: تغییر جنسیتی به نفع مردان آسیب‌های اجتماعی خطرناکی را به همراه دارد.
دشمن سازی مازندران و سمنان
استاد جامعه‌شناسی دانشگاه مازندران دشمنی میان دو استان سمنان و مازندران را از دیگر پیامدهای اجتماعی طرح انتقال آب خزر برشمرد و توضیح داد : طرح انتقال آب با توجه به کمبود آب در مبدأ، بحران‌های زیست‌محیطی و عدم آورده برای استان مازندران و همچنین بالا بردن انتظار مردم سمنان مانند یک کاتالیزور دشمن ساز برای این ۲ استان عمل خواهد کرد.
شارع پور گفت : تهدیدهای اجتماعی مردم دو استان منجر به مشکلات اجتماعی عمیق می‌شود که پای نیروهای انتظامی را نیز به وسط خواهد کشاند و تأمین امنیت را سخت می‌کند.
تضاد با مقررات یونسکو
دکتر شارع پور همچنین به قوانین یونسکو برای انتقال آب اشاره کرد و گفت: بر اساس نگاه یونسکو، انتقال آب زمانی توجیه‌پذیر است که واقعاً کمبود اساسی و واقعی وجود داشته باشد.
وی افزود: در حال حاضر نیاز آبی شرب سمنان ۶۲ میلیون مترمکعب است و تنها ۲۲ میلیون مترمکعب کمبود دارند، در صورتی که مسئولان طرح برای این استان در افق سال ۱۴۲۵ نیاز آبی ۸۵ میلیون مترمکعبی برای سمنان تعریف کرده‌اند که برای جمعیت یک میلیون و ۵۰۰ هزارنفری است.
این استاد دانشگاه همچنین نیاز صنعت سمنان را در حال حاضر بر اساس آمار رسمی ۱۰۵ میلیون مترمکعب عنوان کرد و گفت: طراحان در چشم‌انداز خود نیاز ۳۶۹ میلیون مترمکعب را تعریف کرده‌اند.
وی گفت: در جزئیات طرح که تازه به دست ما رسید اعتراف می‌کند صنایع را می‌خواهند ۳۰۰ درصد افزایش دهند که نشان می‌دهد خواب بزرگی برای استان سمنان دیده‌اند.
شارع پور ادامه داد: از دیگر شرایط یونسکو این است که انتقال آب در حالی باید انجام شود که برای مبدأ مشکلی نداشته باشد ، درحالی‌که گذشته از تبعات مختلفی که تاکنون گفته شده ، مردم مازندران همین الان نیز با کمبود آب مواجه هستند.
پنهانکاری و افزایش سوظن
شارع پور تأکید کرد: با وجود اینکه خصیصه اصلی طرح‌های انتقال آب در دنیا مشارکتی و شفاف بودن آن است، اما در این پروژه اصلاً این دو مورد مشاهده نمی‌شود و طرح پنهانی و در خفا پیش می‌رود.
این استاد جامعه‌شناسی با اشاره به قانون دسترسی آزاد به اطلاعات گفت: حق همه مردم است از جزئیات و نظرات کارشناسان درباره آن مطلع شوند درحالی‌که هیچ نهادی آن را بر منتشر نمی‌کند.
گفتنی است که نشست انتقال آب دریای خزر برای موشکافی ابعاد این طرح با تولیت تشکل‌های زیست‌محیطی استان در ساری برگزار شد.