هلند؛ کشور کوچکی که جهان را تغذیه می‌کند
در رویارویی با جلوه‌های ناگوار تغییرات اقلیمی و پیامدهای وخیم مدیریت غیرعلمی و اغلب سودورزانۀ منابع آب و خاک در کشور ما رویکردهای گوناگونی، از محدود و بهینه کردن کشاورزی تا تعطیلی یکسرۀ آن مطرح‌شده است. گزارش زیر، اما نشان میدهد چگونه می‌توان با استفاده از فناوری پیشرفته و با حداقل استفاده از منابع سنتی کشاورزی، یعنی آب‌وخاک، به تولیدی چند برابری دست یافت. پرسش این است که اگر این مهم در هلند «... نه در اتاق‌های هیئت‌مدیرۀ شرکت‌های سهامی بزرگ که در هزاران مزرعۀ کوچک خانوادگی روی میدهد.» آیا می‌توان در ایران هم به ساماندهی‌های مشابه دست یافت؟
«جیکوب ون در بورن»، کشاورز هلندی، در یک مزرعۀ کشاورزی نزدیک مرز هلند- بلژیک در اتاقک یک ماشین بسیار بزرگ دروگر جلوی صفحۀ نشان‌دهندۀ دستگاهی نشسته که می‌توان آن را به سفینۀ فضایی اینترپرایز تشبیه کرد.
او از آشیانه خود، ده فوت بالاتر از سطح زمین، در حال کنترل دو ماشین خودکار، یک تراکتور بدون راننده در مزرعه‌ها و یک پهباد چهار ملخه در هوا است. کار پهباد ارائه اطلاعاتی به جزئیات شامل مقدار مواد شیمیایی خاک، میزان آب، مواد مغذی، رشد و اندازه‌گیری پیشرفت هر گیاه و حتی تعداد سیب‌زمینی محصول هر گیاه در زیر خاک است. ارقامِ نشان‌دهنده میزان محصولِ «وان در بورن» شواهد قدرت چیزی است که «کشت و زرع دقیق»۱ نام دارد. میانگین جهانی برداشت سیب‌زمینی در هر جریب در حدود ۹ تن است. مزرعۀ «وان در بورن» به‌راحتی بیشتر از بیست تن در جریب محصول میدهد.
این فراوانیِ برون داد هنگامی چشمگیرتر می‌شود که به روی دیگر این ترازنامه یعنی درون دادها بنگریم: حدود دو دهۀ پیش هلندی‌ها فراخوانی برای پیمانی ملی دادند، «تولید دو برابری مواد غذایی با کاربرد نیمی از منابع موردنیاز.» از سال ۲۰۰۰ تاکنون، «ون در بورن» و بسیاری از همکاران کشاورز او وابستگی تولید محصولات غذایی به آب را تا ۹۰ درصد کاهش داده‌اند. آنان مصرف مواد شیمیایی آفت‌کش را در سالن‌های کشاورزی خود تقریباً حذف کرده و از سال ۲۰۰۹ تولیدکنندگان گوشت پرندگان اهلی و دام، مصرف آنتی‌بیوتیک را به میزان ۶۰ درصد کاهش داده‌اند.
سببی دیگر بر شگفتی: هلند کشوری کوچک با جمعیتی فشرده است که در هر مایل مربع آن به طور متوسط ۱۳۰۰ نفر زندگی می‌کنند. این کشور از هرگونه منبعی که تاکنون برای کشاورزی در مقیاس گسترده ضروری دانسته می‌شد محروم است. بااین‌همه، هلند دومین صادرکننده مواد غذایی در جهان، از نظر ارزش صادرات، یعنی پس از آمریکا است که ۲۷۰ برابر آن سرزمین دارد. شگفتا که هلندی‌ها چگونه توانسته‌اند به انجام این مهم موفق شوند؟
از آسمان که بنگری، هلند به هیچ تولیدکننده عمده‌ای در جهان شباهت ندارد. ردیف‌هایی از آنچه که آیینه‌های غول‌آسا به نظر می‌رسند بیرون از شهرها در کنار هم کشیده شده‌اند. این آیینه‌های غول‌آسا روزها از تابش آفتاب تابان می‌شوند و شب‌ها به شکلی اسرارآمیز نور چراغ‌های داخلی خود را به بیرون می‌تابانند. این‌ها مجموعه‌های غیرعادی سالن‌های کشاورزی گلخانه‌ای هلند هستند که بعضی از آن‌ها ۱۷۵ جریب مساحت دارند.
این مزرعه‌های برخوردار از آب‌وهوای کنترل‌شده کشوری را که از دایره قطبی فاصله زیادی ندارد قادر کرده‌اند تا رهبری جهان در صادرات میوه‌ای را که نیازمند آب‌وهوای مناسب است، یعنی گوجه‌فرنگی، در دست گیرد. هلندی‌ها، همچنین، بزرگ‌ترین صادرکننده سیب‌زمینی و پیاز و روی‌هم‌رفته دومین صادرکننده جهانی سبزیجات از نظر ارزش صادرات هستند. بیش از یک‌سوم تجارت جهانی بذر سبزیجات نیز از هلند سرچشمه می‌گیرد.
وضعیت هوا دل‌مشغولی کشاورزان منطقۀ وست لند، جایی که ۸۰ درصد زمینهای زیر کشت زیر سقف‌های شیشه‌ای قرار دارند، نیست.
مرکز مغزهای متفکر پشتیبانی که سبب دست یافتن به این ارقام شده‌اند در دانشگاه و پژوهشکده واخنینگ، «دابلیو. یو. آر»، واقع در ۵۰ مایلی جنوب شرقی آمستردام قرار دارد. «دابلیو. یو. آر» که به شکلی گسترده به عنوان بهترین پژوهشکده کشاورزی در جهان شناخته‌شده است گره‌گاه «فود ولی»۲ و شاخه‌های گسترش یابنده فناوری‌های کشاورزی ابتکاری و مزرعه‌های تجربی است. نام «فود ولی» اشاره‌ای آگاهانه به نام «سیلیکون ولی» است و در آن دانشگاه و پژوهشکدۀ واخنینگ نقشی مشابه نقش دانشگاه استنفورد در «سیلیکون ولی» را در آمیختن آموزش دانشگاهی و کار سالاری دارد. «ارنست ون دن انده»، مدیر اجرایی گروه علوم گیاهی «دابلیو. یو. آر»، نمایانگر چنین رویکردی ترکیبی است. او، با افتادگی یک متصدی بار در یک کافه‌تریا، دانش‌پژوهی شناخته‌شده و مرجعی جهانی در آسیب‌شناسی گیاهی است. اما او می‌گوید «من صرفاً یک رئیس کالج نیستم. نیمی از من درگیر علوم گیاهی است، اما نیمۀ دیگرم بر ۹ واحد جداگانۀ کسب‌وکار نظارت دارد که با قراردادهای پژوهشی تجاری مشغول کارند.» تنها با چنین ترکیبی می‌توان با چالش پیش روی روبرو شد.
کدام چالش؟ او پاسخ میدهد بگذارید بی‌پرده به این چالش فاجعه‌نگرانه بنگریم: کره زمین باید «در چهار دهۀ آینده بیش از همۀ محصول غذایی که در طول ۸۰۰۰ سال گذشته برداشت شده است» غذا تولید کند. اگر تا آن زمان افزایشی عظیم در تولید کشاورزی همراه با کاهشی عظیم در مصرف آب و سوخت فسیلی به دست نیاید، رقمی برابر با یک میلیارد انسان یا بیشتر با گرسنگی روبرو خواهند شد.
گفت و شنید با «ون دن انده» جریانی توفنده از سیلاب اندیشه، آمار و پیش‌بینی‌ها به همراه دارد. قحطی در آفریقا؟ پاسخ میدهد «آب مشکل اساسی نیست، مشکل خاک فقیر است. نبود مواد مغذی در خاک می‌تواند با کشت گیاهانی که در همزیستی با باکتری‌های معینی برای تولید کود مورد نیاز خود عمل می‌کنند برطرف شود.» قیمت فزایندۀ غلات مورد نیاز برای تغذیۀ دام؟ می‌گوید «به جای غلات خوراک ملخ به آن‌ها بدهید.» یک هکتار زمین یک تن لوبیاروغنی تولید می‌کند که خوراک دامی رایج است. همان مقدار زمین می‌تواند ۱۵۰ تن پروتئین از حشرات تولید کند.
گفت و شنید ما پس از آن به استفاده از نور «ال. ای. دی» برای پرورش ۲۴ ساعته در سالن‌های کشاورزی که زیر کنترل دقیق شرایط آب‌وهوایی هستند فرا می‌رود. سپس به این برداشت نادرست می‌پردازیم که کشاورزی پاینده به معنای به حداقل رساندن دخالت انسان در طبیعت است.
او با حرارت می‌گوید «به جزیرۀ بالی نگاه کنید!» کشاورزان این جزیره به مدت بیش از یک هزار سال در شالیزارهای برنج خود اردک و ماهی پرورش داده‌اند. این سیستم یک سیستم غذایی کاملاً خودکفا است که به‌وسیلۀ سیستمی از کانال‌های تودرتوی هدایت‌کنندۀ آب کرت‌بندی‌های پلکانی، کنده شده در شیب کوهستان، به دست انسان آبیاری می‌شود.
«ون دن انده» می‌گوید: «این است مدل پایندگی که به دنبال آن هستید.»
بته‌های گوجه که با کود پسماند ماهی تقویت شده‌اند بلندتر از قد صیفی‌کار شهریِ خود، «پال جینت»، رشد کرده‌اند که در کشاورزی گلخانه‌ای پشت‌بام یک کارخانۀ سابق در قلب لاهه نشان داده می‌شود. این کسب‌وکار در سال ۲۰۱۶ آغاز به کار کرد و دارای یک بازار فروش و یک بار است.
در کشور هلند آیندۀ کشاورزی پاینده از هر نظر در حال شکل‌گیری است. این کار نه در اتاق‌های هیئت‌مدیرۀ شرکت‌های سهامی بزرگ که در هزاران مزرعۀ کوچک خانوادگی روی میدهد. این موضوع را می‌توان به شکلی زنده در بهشت این جهانی آقای «دویج وست تیجنا» و برادران او پیتر، دونالد و رمکو مشاهده کرد. برادران «دویج وست تیجنا»، مانند اهالی جزیرۀ بالی، سیستم غذایی خودکفایی ساخته‌اند که در آن نوعی ترازمندی تقریباً کامل بین نوآفرینی انسانی و ظرفیت‌های طبیعی برقرار است.
بازدیدکنندگان، در مجموعۀ کشاورزی گلخانه‌ای ۳۶ جریبی «دویج وست تیجنا» نزدیک شهر قدیمی دلف، قدم‌زنان از میان ردیف‌های بته‌های گوجۀ آویخته که بلندی آن‌ها به ۲۰ پا می‌رسد، می‌گذرند. این گیاهان، سنگین از بار گوجه‌های مختلفی که برای پاسخ به تقاضای سلیقه‌های مختلف تولید شده‌اند (جمعاً ۱۵ گونه)، ریشه نه در خاک که در الیاف درهم‌پیچیده‌ای ساخته شده از سنگ سیاه آتش‌فشان و گچ دارند. در سال ۲۰۱۵ هیئتی از کارشناسان باغداری «دویج وست تیجنا» را به‌عنوان نوآفرین ترین پرورش‌دهندۀ گوجه‌فرنگی سال شناختند.
طی سی سال گذشته صنعت تولید گوجۀ هلند به رهبر جهان در تولید این محصول تبدیل شده است. این صنعت در هر مایل مربع بیش از هر جای دیگری در جهان گوجه تولید می‌کند. هلند در سال ۲۰۱۴، از نظر تناژ تولید در هر مایل مربع، در گوجه‌فرنگی، اول (۸۹۰/۸۰)، خیار، اول (۶۵/۲۱۰)، انواع گلابی، دوم (۵۸/۱۱)، هویج، پنجم (۱۴/۱۷)، سیب‌زمینی، پنجم (۰۴/۱۳) و پیاز پنجم (۰۴/۱۳) بوده است.
برادران «دویج وست نیجنا» از زمان جابجایی در سال ۲۰۰۴ و بازسازیِ مزرعۀ هفتاد سالۀ خود، کسب‌وکار خویش را از نظر منابع مورد نیاز خودکفا اعلام کرده‌اند. این مزرعه تقریباً تمامی انرژی و کود و حتی بخشی از مواد مورد نیاز بسته‌بندی برای توزیع و فروش محصولات خود را تولید می‌کند. محیط رشد گیاهان در تمامی ساعات شبانه روز با استفاده از دمای تولیدشده از آبخوان‌های عمقی زمین که دست‌کم زیر نیمی از هلند در دمای جوش هستند، در شرایط بهینه نگه‌داشته می‌شود.
تد، مدیر برنامۀ کشت، می‌گوید تنها منبع آبیاری ما آب باران است. هر کیلوگرم گوجه‌فرنگی حاصل از بوته‌های گوجه‌ای که ریشه در فیبر دارند تنها به چهار گالن آب نیاز دارد، درحالی‌که هر کیلو گوجه‌فرنگی محصول بوته‌های کاشته شده در فضای باز ۱۶ گالن آب مصرف می‌کند. تخم گوجه‌ها هرساله برای پرورش بوته‌های سال نو مورد استفاده قرار گرفته و از بوته‌های پیشین برای تهیۀ جعبه‌های بسته‌بندی استفاده می‌شود. شمار اندک آفت‌هایی که موفق به ورود به سالن‌های کشاورزی برادران «دویج وست نیجنا» می‌شوند با خوش آمدگویی لشگری از مدافعان سیری‌ناپذیر مانند پرسی میلیس۳ درنده قرار می‌گیرند که حشره‌ای شکارگر است و هیچ علاقه‌ای به گوجه‌فرنگی ندارد اما با خوردن صدها انگل عنکبوتی شکمی از عزا درمی‌آورد.
حدود نیم‌قرن پیش، جستجو برای یافتن پاسخ به پرسشی در رابطه با مرگ و زندگی به رشد یکی از نوآورترین شرکت‌های هلندی انجامید. در آن زمان، جان کوپرت در زمینهای خود خیار کشت می‌کرد و برای مبارزه با آفت‌ها مزرعۀ خود را سم‌پاشی می‌کرد. اما زمانی که پزشک به او گفت به مواد شیمیایی سم‌ها حساسیت پیدا کرده است بر آن شد تا به جستجوی دشمنان طبیعی حشرات و عنکبوت‌ها بپردازد.
امروزه مجموعۀ سیستم‌های زیست‌شناختی کپرت، با ۱۳۳۰ کارمند و ۲۶ شعبۀ بازاریابی تولیدات خود در ۹۶ کشور جهان، پیشتاز جهانی در کنترل زیست شناسانۀ آفت و بیماری است. مؤسسۀ کپرت می‌تواند کیسه‌هایی پر از لارو کفشدوزک به شما بدهد که رشد می‌کنند و به دشمن خطرناک شپش گیاهی تبدیل می‌شوند. چطور است که یک شیشه پر از ۲۰۰۰ حشرۀ شکارگری۴ ببرید تا شیرۀ عنکبوت‌ها و حشرات مزاحم را بمکند و آن‌ها را خشک کنند؟ یا جعبه‌ای دارای ۵۰۰ میلیون انگل ریزِ نخ سان۵ ببرید که به لاروهای حشراتی که غذای آن‌ها قارچ تجارتی مزرعه است حملاتی مرگبار سامان می‌دهند؟
قشون کوپرت، در این مورد زنبوران کارگر عسل، نه تنها می جنگند که راه عشق‌ورزی را نیز هموار می‌کنند. هیچ‌گونه گرده‌افشانی نمی‌تواند با کار زنبوران عسل رقابت کند که وزوزکنان از گلی به گل دیگر می‌نشینند و همراه با گردآوری شهد گل برای ملکۀ خود، تخمک گیاهان را نیز از این راه بارور می‌کنند. هر لانه زنبور آقای کوپرت گردشگریِ روزانۀ زنبوران در نیم میلیون گل را تأمین می‌کند. کشاورزانی که از زنبورعسل استفاده می‌کنند گزارش می‌دهند با این روش که هزینۀ آن نیمی از هزینۀ گرده‌افشانی مصنوعی است توانسته‌اند بین ۲۰ تا ۳۰ درصد افزایش محصول و افزایش وزن میوه داشته باشند.
کشاورزی هلند در هیچ زمینهای پیشرفته‌تر از زمینۀ زیستمندهای جنینی، یعنی بذرها که بیشتر غذاها از آن‌ها سرچشمه می‌گیرند نیست. هیچ چالشی پیرامون آیندۀ کشاورزی بحث‌انگیزتر و داغ‌تر از این زمینه نیست. مهم‌ترین چالش، بحث پیرامون زیستمندهای دست‌کاری ژنتیک شده برای تولید بذری درشت‌تر و مقاوم در برابر آفت‌ها است. از نظر مخالفان، بذرهای دست‌کاری ژنتیک شده (جی. ام. او.) زنده کننده روح سناریوی فرانکشتاین و آکنده از بی‌اعتمادی نسبت به پیامدهای این تغییرات ریشه‌ای برای موجودات زنده هستند.
مؤسسات هلندی، با نزدیک به ۷/۱ میلیارد دلار صادرات بذر، از جمله رهبران جهانی در کسب‌وکار بذر به شما می‌آیند. بااین‌همه آنان محصولات غیر جی. ام. او. به بازار ارائه می‌کنند. «آرجن ون تونن» از مؤسسۀ تولید بذر «کی جین» می‌گوید کار روی یک گونۀ جدید بذر در صحنۀ جی. ام اوِ بسیار مقرراتی اروپا ممکن است نیازمند صدها میلیون دلار هزینه و بین ۱۲ تا ۱۴ سال تحقیق و توسعه باشد. در برابر آن آخرین دستاوردها در علم قدیمی و ارزشمند گیاه پروری مولکولی ـ که در آن ژن خارجی به کار نمی‌رود ـ می‌تواند در مدتی بین ۵ تا ۱۰ سال، با هزینۀ توسعۀ ۱۰۰۰۰۰ دلار یا در مواردی نادر دست بالا بیش از یک‌میلیون دلار، بذرهای شایان توجهی ارائه دهد. این روش نوادۀ مستقیم روشی است که ۱۰۰۰۰ سال پیش کشاورزان در «هلال بارور» در خاورمیانه به کار می‌بستند.
کاتالوگ فروش موسسۀ ریجک زوان، تولیدکنندۀ بذر هلندی، در بیش از ۲۵ گروه گستردۀ سبزیجات بذرهای پر محصول ارائه می‌کند، بذرهایی که بسیاری از آن‌ها در برابر آفت‌های عمده از خود دفاع می‌کنند. هان بوس مسئول حساب محصولات ارگانیک و پروژه‌های توسعۀ بین‌المللی است. او، مانند بسیاری از کارآفرینان منطقۀ «فود ولی»، در مزرعه‌ها و شهرهای بسیاری از فقیرترین ملت‌ها کار کرده است. او، با کار در شغل‌های بلندمدت در کشورهای موزامبیک، نیکاراگوئه و بنگلادش، خوب می‌داند که گرسنگی و قحطیِ نابودکننده تهدیدهایی انتزاعی نیستند.
او می‌گوید: «البته ما نمی‌توانیم نوعی کشاورزی با فناوری فراپیشرفته را که در هلند می‌بینید در این کشورها به کار ببریم. اما ما در حال عرضۀ راه‌حل‌هایی با فناوری میانه هستیم که می‌توانند تفاوتی عظیم ایجاد کنند.» در این مورد او به افزودن بر شمار گرمخانه‌های به نسبت ارزان پلاستیکی اشاره می‌کند. این گرم‌خانه‌ها، در مقایسه با مزارع زمینهای باز که در برابر خطر آفت‌ها و سیلاب قرار دارند، در بعضی از محصولات تولیدی سه برابری داشته‌اند. هم‌اکنون پروژه‌های همکاری ما در کشورهای کنیا، پرو و گواتمالا در جریان است.
نگرانی بعضی از پژوهشگران هلند برای مردمی که در خطر گرسنگی قرار دارند ریشه در یک آسیبی روانی ملی دارد: هلند آخرین کشور غربی بود که دچار یک قحطی جدی شد. این مسئله در آخرین سال جنگ دوم جهانی در این کشور زیر اشغال آلمان‌ها روی داد و در آن بین ۱۰۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ هلندی جان سپردند. چند دهه پس از جنگ رودی رابینگ، استاد ممتاز توسعۀ پاینده و امنیت غذایی پژوهشکدۀ دابلیو. یو. آر.، با طراحی تغییرات گسترده در دانشگاه، بدنۀ دانشجویی و برنامۀ درسی، آرمانی را پیشه کرد که سبب دگرسانی مؤسسه به چیزی شد که او آن را «دانشگاهی برای جهان و نه صرفاً برای هلندی‌ها» نامید. امروزه سهم پُر وزنی از تلاش‌های پژوهشی و دانشگاهی در دابلیو. یو. آر. بر مشکلات پیش روی ملت‌های فقیر تمرکز یافته است.
در حدود ۴۵ درصد از دانش‌آموختگان این پژوهشکده، شامل تقریباً دوسوم از نامزدهای دورۀ دکترا، در خارج از هلند، در بیش از یک‌صد کشور جهان استخدام می‌شوند. شمار آسیایی‌ها، به رهبری چینی‌ها و اندونزیایی‌ها، از مجموعۀ دیگر دانشجویان اروپایی غیرهلندی بیشتر است. دانش‌آموختگان «دابلیو. یو. آر.» در کشورهای آفریقا، آسیا و آمریکای جنوبی در بالاترین رده‌های وزارتخانه‌های کشاورزی کار می‌کنند.
در چهار هزار مایلی جنوب وگنینگن، تیمی از سویلکیرز، یک مؤسسۀ فناوری هلندی، در حال توضیح طرز کار یک وسیلۀ کوچک دستی است. این وسیله، در پیوند با یک تلفن همراه، پی اچ خاک، مقدار مواد ارگانیک و دیگر ویژگی‌های آن را واکاوی کرده و نتایج را به پایگاه اطلاعاتی خود در هلند می‌فرستد. پس از آن گزارشی مفصل در مورد استفادۀ بهینه از کود و دیگر مواد مغذی مورد نیاز از پایگاه خود دریافت می‌کند. همه این کارها در مدتی کمتر از ده دقیقه انجام می‌شود. این گزارش، به بهای چند دلار، دروندادی فراهم می‌کند که می‌تواند زیانِ از دست دادن محصول را، با تفاوتی بزرگ، برای کشاورزانی کاهش دهد که هر گز با هیچ‌گونه نمونه‌گیری خاک سر و کار نداشته‌اند.
کمتر از ۵ درصد از ۵۷۰ میلیون مزرعۀ برآورد شدۀ جهان به آزمایشگاه خاک دسترسی دارند. چنین شماری از نظر هلندی‌ها یک چالش به حساب می‌آید.
مارتین اسکولتن، رئیس گروه علوم حیوانی پژوهشکدۀ «دابلیو یو آر» می‌گوید: «بخشی از همۀ گفتگوهای ما این است که کار ما برای کشورهای درحال‌توسعه چه کاربردی دارد.»
برگرفته از شمارۀ سپتامبر سال ۲۰۱۷ مجلۀ نشنال جئوگرافیک
- Precision Farming
- Food Valley
- Phytoseiulus Persimilis
- Predatory Mites
- Nematodes 6. Phenotyping.