فلسطینِ کودکان؛ سی سال پس از مرگ ناجی العلی
سه دهه پس از مرگ ناجی العلی، اشغال کرانه باختری و غزه همچنان از جانب اسرائیل بهسرعت ادامه دارد. کشورهای عربی بهجای مبارزه برای استقلال فلسطین، همچنان یکدیگر را تضعیف میکنند و درگیریهای جدیدی همانند جنگ داخلی در سوریه و یمن، دوباره نسل جدیدی از آوارگان را خلق کرده است. اگر بهدقت به کاریکاتورهای علی نگاه کنید، میتوانید بفهمید که چرا آنها هنوز هم محبوب و مرتبط (با شرایط روز) باقی ماندهاند.
توضیح مترجم: یک زمان، محمود درویش سروده بود: «اسرائیل را بر روی خرابههای کودکیِ من بنا کردهاند» و در همان اَوان بود که ناجی العلی با خودش عهد کرد که تا زمان فرا رسیدن آزادی سرزمیناش، همان کودکِ فلسطینی باقی بماند: «پابرهنه، ژندهپوش، بیلبخند و دست به پشت»؛ همانگونه که کودک قهرمان داستانهای کاریکاتورهایش اینگونه بود. محمود درویش ناجی العلی را به مثابه «یک هنرمند شعلهور و نامتناهی که بیپروا همه احزاب را نکوهش میکرد»، به تصویر میکشد و همین برافروختگی بود که منجر به مرگ ناجی العلی شد. امروز کودکیِ محمود درویش، ناجی العی، ادوارد سعید و هزاران هزار انسان ستمدیده دیگر، همچنان زیر آوار برجای مانده است و رویای مقاومت و مبارزه را از سر میگذراند.
۳۰ سال پیش، ناجی العلیِ کاریکاتوریست، در خیابانهای لندن هدف تیراندازی قرار گرفت و جان باخت. علی یک آواره فلسطینی بود؛ یک منتقد بیپروای قدرت. او سه سال پیش از ترور شدن، بهدلیل تهدید شدن به مرگ، کویت را هم ترک کرده بود. قاتلان او هرگز دستگیر نشدند. با این وجود، نگارههای علی برای همه کسانی که با بیعدالتی مواجهاند همچنان طنینبرانگیزند.
طرحهای او کماکان در گرافیتیها و روزنامهها پدیدار میشوند. در کتابفروشیها و نمایشگاههای ادبی در مناطق مختلف عربی، ویژهنگاشتهایی از کاریکاتورهای شمایلوار او تقریبا همیشه موجودند؛ نشانی از میراث دیرپای او.
پلیس شهریِ لندن سه ماه پیش اعلام کرد که آنها تحقیق در مورد ترور علی را از سر گرفتهاند. مشخص نیست چه چیزی باعث شده پلیس آنچه را که تا مدتها بسته شده بود، یا حداقل درباره آن چیزی ارائه نشده بود، دوباره از سر گیرد. اما آنها یک عکس از سلاح گرمی را منتشر کردهاند که احتمالا علی بهوسیله آن کشته شده است؛ همراه با گزارشی از یک مظنون اصلی و یک نقشه دقیق از خیابانی که علی در آن ترور شد. دین هایدون، رئیس بخش «فرماندهی مبارزه با تروریسم»، در بیانیهای گفت: «طی سی سال، تغییرات بسیاری روی میدهند- سرسپردگیها تغییر میکنند و افرادی که در زمان قتل حاضر به گفتن چیزی نیستند، ممکن است هماکنون حاضر باشند اطلاعات مهمی را ارائه کنند.»
بدون شک؛ علی همچنان بزرگترین کاریکاتوریست جهان عرب باقی مانده است. سالگرد مرگ او و بازگشایی تحقیقات، فرصتی برای اندیشیدن به میراث زیباییشناختی و سیاسی علی در خاورمیانه و همچنین محبوبیت همیشگیاش در سرتاسر جهان است. طرحهای او کماکان در گرافیتیها و روزنامهها پدیدار میشوند. در کتابفروشیها و نمایشگاههای ادبی در مناطق مختلف عربی، ویژهنگاشتهایی از کاریکاتورهای شمایلوار او تقریبا همیشه موجودند؛ نشانی از میراث دیرپای او.
نشانِ شاخص کاریکاتورهای علی، «حنظله»[۱][خشمی به تلخی یک گیاه] است. یک کودک آواره- پابرهنه و با لباسهای وصلهپینه- که نظارهگر تراژدیهای جهان از منظر خوانندگان است. حنظله یک آواره [مهاجر] فلسطینی است. اما در اواخر دوران جنگ سردِ سیاست زور و نزاعهای ژئوپولوتیک، حنظله همچنین روایتی جهانگستر از معصیت گمشده یک کودک بود. خوانندگان هرگز چهره حنظله را نمیبینند، او همواره پشت به ما ایستاده است.
آنگونه که خود ناجی العلی میگوید:
«سن او [حنظله] همان سن من در زمانی است که فلسطین را ترک کرده بودم؛ و از یک نظر، من هنوز هم در این سن هستم… شخصیت حنظله نوعی شمایل بود که روح مرا از سقوط مصون میداشت؛ آن زمان که احساس ضعف میکردم و یا وظایفم را نادیده میانگاشتم. آن کودک مثل فواره یک آب گوارا بر پیشانی من بود که مرا به خود میآورد و از باختن و خطا بر حذرم میداشت. او عقربه یک قطبنما بود که بهطور پیوسته به فلسطین اشاره میکرد؛ نه فقط فلسطین به لحاظ جغرافیایی، بلکه یک فلسطین در مفهوم انساندوستانهاش- او نماد یک هدف درست است؛ خواه در مصر واقع شده باشد؛ خواه در ویتنام و یا در آفریقای جنوبی.»
بنابراین جای شگفتی نیست که رونوشتهای حنظله در همه جا در قالب گرافیتی نمایان شدهاند: از دیوار حائل در فلسطین گرفته تا خیابانهای پشت میدان تحریر در قاهره و خیابانهای لندن. مرگ علی، الهامبخش نسل جدیدی از کاریکاتوریستهای سیاسی دلیر در سرتاسر خاورمیانه شده است؛ نسلی که در حالِ پیش بردن میراث او هستند. خالد البیه کاریکاتوریست ساکن قطر، به علی بهعنوان یک الهامی حیاتی استناد میکند، همانگونه که تصویرگران بیشماری در شام، شمال آفریقا و البته در فلسطین چنین میکنند.
محمد سباعنه، ۳۸ساله، دیگر کاریکاتوریست سیاسی در رامالله است که همچنان علی را بهمثابه یک مرجع مینگرد. محمد معتقد است: «در آن زمان که ما در کویت بودیم، مادرم با استفاده از کاریکاتورهای ناجی العلی به ما میگفت که در فلسطین چه چیزی اتفاق افتاده است. تداوم آنچه علی شروع کرده بود، اهمیت دارد.» سباعنه میگوید: «در آن زمان هر کاریکاتوریستی نمیتوانست رژیمهای عربی را نقد کند. علی تمام احزاب فلسطینی و همه رژیمهای عربی را نقد میکرد، و از مردم بینوا سخن میگفت؛ مردمانی که خواهان بازگشت به فلسطین بودند.» بر خلاف اکثر کاریکاتوریستهای آن زمان، علی به هیچ حزب خاص و روزنامه حزبی مشخصی وابسته نبود. به همین دلیل سباعنه میگوید: «او همه فلسطینیها را نمایندگی میکرد.»
بدون شک؛ علی همچنان بزرگترین کاریکاتوریست جهان عرب باقی مانده است. سالگرد مرگ او و بازگشایی تحقیقات، فرصتی برای اندیشیدن به میراث زیباییشناختی و سیاسی علی در خاورمیانه و همچنین محبوبیت همیشگیاش در سرتاسر جهان است.
سباعنه همانند العلی تمامی قدرت را شجاعانه به سیخ میکشد. سباعنه، هم توسط مقامات اسرائیلی و هم فلسطینی دستگیر شده است، و همچنین از جانب حماس به مرگ تهدید شده است. در خطوط پُرضرب و تلخ کارهای سباعنه میتوانیم شباهت زیادی با سایهزنیهای سیاه و سفید شمایلوارِ کارهای علی مشاهده کنیم. هر دو کاریکاتوریست تصویری را ارائه میدهند که ساده اما پر از جزئیات است؛ تصویری که نه بیانگر یک حکم؛ که ارائهگر یک برافروختگی است. سباعنه به من گفت که در فلسطین هیچ آرشیو و یا موزهای از کارهای علی وجود ندارد. «من فکر نمیکنم آنها این کار را انجام دهند، برای اینکه در بیشتر کاریکاتورها، او از سازمان آزادیبخش فلسطین و فتح نقد میکند. به همین دلیل شما نمیتوانید هیچ محصول فلسطینی درباره علی پیدا کنید.» سباعنه همچنین بحث فیلم مشهور زندگینامه [ناجی العلی/ یک فیلم مصری با بازی نور الشریف محصول سال ۱۹۹۲] را پیش کشید.
با این وجود، هواداران و پیروان علی، برای یادآوری نقدهای بیمحابای او از قدرت، در حال برگزاری نمایشگاههایی در عمان، اردن، بیروت، لبنان و در کمپ پناهندگان عین الحلوه هستند. در ماه آینده هم کتابخانه بریتانیا یک نمایشگاه برای اصلِ آثار علی، برگزار خواهد کرد.
نهایت اینکه سه دهه پس از مرگ ناجی العلی، اشغال کرانه باختری و غزه همچنان از جانب اسرائیل بهسرعت ادامه دارد. کشورهای عربی بهجای مبارزه برای استقلال فلسطین، همچنان یکدیگر را تضعیف میکنند و درگیریهای جدیدی همانند جنگ داخلی در سوریه و یمن، دوباره نسل جدیدی از آوارگان را خلق کرده است. اگر بهدقت به کاریکاتورهای علی نگاه کنید، میتوانید بفهمید که چرا آنها هنوز هم محبوب و مرتبط (با شرایط روز) باقی ماندهاند. منطقه تغییرات اندکی را از سر گذرانده است. تصاویری را در نظر بیاورید که فراگیر میشوند؛ از جمله تصویر آیلان کوردی، پسربچهای که پس از فرار از سوریه در ساحل جان باخت، یا عمران دقنیشِ ده ساله که از حملهای هوایی جان سالم به در برد. درگیریها در سرتاسر جهان ادامه دارند، اما به نظر میرسد در میان آنها این تنها تصاویری از کودکان است که میتواند روحهای به خواب رفته را دوباره بیدار کند.
* مجموعهای از کاریکاتورهای ناجی العلی {http://www.askdryahya.com/Naji-alaliHanzala.pdf}
* مجموعهای از کاریکاتورهای محمد سباعنه {http://www.sabaaneh.com/}
* مجموعهای از کاریکاتورهای خالد البیه {https://www.cartoonmovement.com/p/3310}
* از مترجمین در زمینه خوانش نشانهشناختی سیاسی کاریکاتور:
«تصویرِ تاریخ: از دانمارک تا پاریس (تحلیل اسطورهشناختیِ کاریکاتورهای سیاسی درباره پیامبر اسلام (ص))»
{https://journals.ut.ac.ir/article_61044_d541cdabd0238d9fc62f03106c989a46.pdf}
منبع متن اصلی
۱- Handala