انحصار یا همبستگی؟

در روزهای گذشته نسخه پی‌دی‌اف جلد دوم کتاب سرمایه کارل مارکس که با ترجمه حسن مرتضوی و توسط انتشارات لاهیتا منتشر شده است، روی اینترنت به صورت رایگان در دسترس عموم قرار گرفت. انتشار ترجمه مرتضوی در اینترنت، سه هفته بعد از انتشار نسخه چاپی کتاب، واکنش منفی مترجم، ناشر کتاب و گروهی از فعالان چپ را به دنبال داشت.

حسن مرتضوی طی یادداشتی در صفحه فیسبوک خود با اشاره به امکان ضربه خوردن ناشر مستقل کتاب و مترجم، از انتشار آزاد ترجمه‌اش انتقاد کرده است. مرتضوی در یادداشت خود به حق‌الترجمه و کپی رایت‌اش اشاره کرده، کپی رایت را متناقض با اصول مارکسیستی ندانسته و با ذکر مثال انتقادات مارکس به مالتوس و لاسال، مارکس را تلویحا مدافع کپی‌رایت معرفی می‌کند. آیا واقعا کپی‌رایت و استخراج مونوپولی رنت (Monopoly rent) از طریق آن در راستای اصول مارکسیسیتی‌ست؟ آیا مارکس می‌توانسته مدافع کپی‌رایت باشد؟

بر خلاف ایده‌ای که مرتضوی مطرح می‌کند، مناقشه مارکس با مالتوس و لاسال ربطی به ایده کپی‌رایت و تلاش مارکس برای استخراج مونوپولی رنت از آثارش ندارد. مرتضوی دزدی علمی-ادبی را که پایه مناقشه میان مارکس با مالتوس و لاسال بوده است، هم‌ارز کپی‌رایت می‌داند، که ایده‌ای نادرست است. مخالفت از موضع مترقی با دزدی علمی-ادبی بیش از آنکه مربوط به حق انحصاری مادی مولف باشد به اخلاق علمی، امکان‌پذیری دنبال کردن ایده‌ها از طریق ارجاعات، و جلوگیری از اغتشاش علمی مربوط می‌شود. اگر انتشاردهنده ترجمه مرتضوی کتاب را با اسم خود منتشر می‌کرد، دعوای مرتضوی و ارجاعش به مارکس صحیح بود. اما انتشار اصل کتاب ربطی به دزدی علمی ندارد و از مواضع مارکس علیه دزدی و شارلاتانیسم علمی نمی‌توان همدلی با کپی‌رایت را استخراج کرد. برای موضع مارکس و انگلس دربرابر کپی رایت، به جای مخالفت مارکس با دزدی علمی بهتر است به دست نوشته های ۱۸۴۴ مارکس مراجعه کنیم. جایی که مارکس جوان میگوید:

“حتی هنگامی که من فعالیتی علمی انجام میدهم، فعالیتی که به ندرت با همکاری مستقیم با دیگران صورت میدهم، من فعالیتی اجتماعی انجام داده ام. این فعالیت تنها نتیجه تلاش من نیست همانند زبان که یک متفکر استفاده میکند و به من به عنوان یک محصول اجتماعی داده شده است“.

مارکس تولید ایده‌ها را مشخصا فعالیتی جمعی و تولید جامعه به عنوان یک کل می‌داند، و نمی‌تواند با استخراج درآمد انحصاری از طریق تصاحب و شخصی کردن چنین فعالیت جمعی‌ای موافق باشد. اهمیت این مخالفت مارکس با انحصاری کردن ایده‌ها در مورد کتاب سرمایه، وقتی دو چندان می‌شود که بدانیم کوشش مارکس بر تجهیز و آموزش طبقه کارگر دربرابر سرمایه‌داری بوده است. بی‌شک خواسته مارکس هرچه بیشتر قابل دسترس کردن کتاب سرمایه برای طبقه کارگر بوده و نه انحصاری کردن حق نشر آن. بر این اساس می‌توان تصور کرد که ادعای کپی‌رایت بر روی کتاب سرمایه عملی بر خلاف نیات مولف اصلی کتاب و آرمان‌های او خواهد بود.

همه آنچه گفته شد به این معنی نیست که مترجم و ناشر نباید توانایی تامین معاش روزانه خود را از طریق تالیف، ترجمه و نشر کتاب داشته باشند. اما نحوه مواجهه با انتشار آزاد سرمایه مارکس و تلاش برای رفع تنگناهای مالی از طریق انحصاری کردن کتاب، و ارجاع به اصل کپی‌رایت برای مترجم و ناشر رادیکال برخلاف اصول و نادرست خواهد بود.

برای ناشر و مترجم کتاب سرمایه مارکس برازنده‌تر است که به جای استفاده از ایده سرمایه محوارانه کپی‌رایت و تلاش برای کسب انحصار عرضه کتاب سرمایه، به ایده سوسیالیستی همبستگی (Solidarity) جامعه چپ(۱) روی آورند، تا هم امکان مالی ادامه فعالیت ارزشمندشان فراهم شود، و هم در عمل نشان دهیم که آلترناتیوی سوای انحصار و رقابت وجود دارد و آن همبستگی ست.

پانوشت؛

۱. این همبستگی می‌تواند به صورت کمک مالی مستقیم به ناشر و مترجم یا درخواست واریز وجهی از جانب کسانی که نسخه پی‌دی‌اف کتاب را دانلود می‌کنند، به حساب ناشر باشد.