«احساس کردم از دانشگاه زندان ساخته‌اند»
با حس خوشحالی صبح وقت به دانشگاه رفت؛ اما وضعیتی که در دانشگاه سمنگان دید، برایش غیر قابل باور بود. محدودیت‌های زیادی که به گفته‌ی مینا، یک لحظه او فکر کرد به جای غیر از دانشگاه آمده است: «ما حیران مانده بودیم نکند ما به جای اشتباه آمده باشیم چون دختران با پوشش قبل نبودند. همه لباس‌های سر تا پا به رنگ سیاه و فراخ به تن داشتند و فقط چشم‌های شان به بسیار مشکل نمایان بود گویا کسی به‌جبر برای شان پوشانده بود گاهی روی‌شان را باز می‌کردند وگاهی با دیدن نیروی طالبان بسته.»
روز شنبه (۷، حوت/ اسفند) دانشگاه‌های دولتی در ولایت‌های سردسیر، در‌های خود را به روی دانشجویان دختر و پسر گشودند. براساس طرح وزارت تحصیلات عالی حکومت سرپرست گروه طالبان، درس‌های حضوری دانشگاه‌ها در دو ساعت جداگانه آغاز شده است.
اولین بار است که دانشجویان دختر از زمان روی کار آمدن طالبان توانستند در مناطق سردسیر وارد دانشگاه‌ها شوند؛ اما بسیاری از این دانشجویان در میان ترس و تردید در اولین روز بازگشایی به دانشگاه‌ها آمدند.
شماری از دانشجویان دختر در چندین ولایت گفته‌اند که از بازگشت به دانشگاه احساس ترس و تردید دارند و امیدی ندارند که مثل گذشته دانشگاه خانه دوم شان شود. این دانشجویان گفته‌اند که حجاب اجباری و محدودیت‌های طالبان بیش از حد است. در طرح وزارت تحصیلات عالی طالبان گفته شده است که زنان حجاب سیاه بپوشند و استفاده از تلفن‌های هوشمند و ثبت تصویر و صدا از فضای دانشگاه‌ها ممنوع قرار داده شده است.
بسیاری از دانشگاه‌ها از جمله دانشگاه کابل زمان درسی دانشجویان دختر را قبل از ظهر تعیین کرده است.
«کل چیز سمبولیک است»
مریم* ۲۳ ساله، دانشجوی سال سوم هنردانشگاه کابل است. در نخستین روز بازگشایی دانشگاه کابل، مریم بر خلاف خواستش تن به پوششی داده است که درگذشته هرگز برای آمدن به دانشگاه چنین لباسی نمی‌پوشید. لباس سیاه که سر تا پای او را پوشیده است.
از نظر طالبان حجاب؛ اما از نظرمریم عذاب است: « درگذشته وقتی دانشگاه می‌آمدیم، نگران این نبودیم که پوشش ما مورد قبول چند نفر است یا نه.»
مریم هرچند با احتیاط از بازگشایی دانشگاه‌ها استقبال می‌کند؛ اما او دانشجوی هنر دانشگاه کابل است و می‌گوید، ترس دارد که طالبان مخالفتی که با هنر دارند، رشته‌ی او را در دانشگاه کابل حذف کند: «تصور نمی‌کنم یک هفته این‌جا آمده می توانم یا نه. ممکن است طالبان مارا اجازه ندهند. حس می‌کنم کل چیز سمبولیک است. پوهنتون برایم حس بیگانگی دارد.»
فخریه* ۲۴ ساله نیز در اولین روز بازگشایی به دانشگاه کابل آمده است. ترس این دانشجوی اقتصاد در دانشگاه کابل بر حس خوشحالی که باز شدن دانشگاه‌ها به او داده، بیشتر است. فخریه می‌گوید نگران است خیلی زود دوباره گروه طالبان دانشگاه‌ها را بر روی دختران بسته کند.
او همچنان نگران قواعد سخت‌گیرانه و محدودیت‌های بیش از حد طالبان برای دختران و زنان است: «مه نگران هستم که دانشگاه‌ها شروع شود و خیلی زود پس بسته شود. طرز لباس که طالبان گفته‌اند، قبلا این‌طور لباس نداشتیم. حجاب ممکن است هر رنگ باشد، چرا سیاه؟ من کاملا مخالف‌اش هستم.»
در طرح بازگشایی دانشگاه‌ها از طرف وزارت تحصیلات عالی طالبان از زنان دانشجو، استادان و کارمندان اداری خواسته شده که باید پوشش شان سیاه، ساده و گشاد باشد که تمام بدن را بپوشاند. در این طرح آرایش نیز برای زنان ممنوع قرار داده شده است.
فوزیه* ۲۲ ساله در اولین روز بازگشایی دانشگاه کابل می‌گوید که به او تذکر داده شده است که از فردا حق ندارد با لباس رنگه به دانشگاه بیاید. به گفته‌ی خودش به او تاکید شده است که مجبور است حجاب سیاه بر تن کند: « محصلین مجبور است با هر روحیه‌ی خرابی که دارند، این راه را ادامه دهند. فعلا انگیزه‌های خود را از دست دادیم.»
فوزیه در گفت‌وگو با رسانه‌ی رخشانه می‌گوید، ترس دارد هرلحظه در صحن دانشگاه با رفتار خشونت‌آمیز طالبان مواجه شود. او گفت به آن‌ها فهمانده شده است که حق ندارند با استادان مرد خارج از صنف صحبت کنند.
به گفته‌ی او حتا در مورد موضوعات درسی: « در صحن دانشگاه وقتی طالبی را می‌دیدیم که می‌آید، احساس ترس داشتیم. احساس آزادی گذشته را نداشتیم.»
بیگم* ۲۳ ساله اقبال این را نیافته است که در اولین روز بازگشایی به دانشگاه بیاید. او دختری دانشجو از ولایت دور افتاده دایکندی در مرکز افغانستان در دانشگاه پل تخنیک کابل است. او در گفت‌وگوی تلفنی با رسانه‌ی رخشانه می‌گوید، خانواده‌اش نگران است که او کابل بیاید: «با به قدرت رسیدن طالبان خانواده‌ام همچنان زیاد خوشبین نیست که کابل بروم و درس بخوانم ممکن اجازه ندهد که کابل بیایم. چون حضور طالبان در شهر و دانشگاه خودش یک نگرانی است.»
از طرف دیگر برای دانشجویان دختر که در دانشگاه‌های خارج از ولایت‌های شان هستند، محل بودوباش نیز بزرگ‌ترین مشکل است. در طرح طالبان در مورد خوابگاه‌ها از جمله خوابگاه‌های دخترانه چیزی گفته نشده است. فخریه در گفت‌وگو با رسانه‌ی رخشانه می‌گوید، با بسیاری از هم‌صنفی‌هایش که از دیگر ولایت‌ها در کابل درس می‌خوانند، درارتباط است. آن‌ها می‌گویند، جای برای سکونت در کابل ندارند: « نگران دوستانم هستم.»
براساس آمار در دولت قبلی افغانستان حدود ۱۲ هزار دانشجوی دختر ساکن خوابگاه‌های دانشجویی دولتی در ولایت‌ها بودند؛ اما اکنون آمار روشنی وجود ندارد.
«احساس کردم از دانشگاه زندان ساخته‌اند»
مینا* دانشجوی دانشگاه سمنگان است. او به رسانه‌ی رخشانه می‌گوید، با حس خوشحالی صبح وقت به دانشگاه رفت؛ اما وضعیتی که در دانشگاه سمنگان دید، برایش غیر قابل باور بود. محدودیت‌های زیادی که به گفته‌ی مینا، یک لحظه او فکر کرد به جای غیر از دانشگاه آمده است: « ما حیران مانده بودیم نکند ما به جای اشتباه آمده باشیم چون دختران با پوشش قبل نبودند. همه لباس‌های سر تا پا به رنگ سیاه و فراخ به تن داشتند و فقط چشم‌های شان به بسیار مشکل نمایان بود گویا کسی به‌جبر برای شان پوشانده بود گاهی روی شان را باز می‌کردند وگاهی با دیدن نیروی طالبان بسته.»
به گفته مینا وقتی دانشجویان وارد صنف شدند، از میز و چوکی خبری نبود و همه چیز به هم‌ریخته بود. مینا می‌گوید، مسوولان دانشگاه به آن‌ها گفته‌اند که طالبان قوانین سختی وضع کرده‌اند. حتا دختران اجازه ندارند به دفتر استادان بروند: «برای چند لحظه احساس کردم که از دانشگاه زندان ساخته‌اند، گلویم را بغض گرفته بود مثلی که کسی بشدت خفه‌ام می‌کرد.»
مینا می‌گوید در روز اول حضور دختران در دانشگاه سمنگان به شدت کمرنگ بود. به گفته‌ی او از مجموع دانشجویان دختر سه دانشکده ، تنها ۴۰ نفر آمده بودند. اما آن‌چه که بیشتر او را نگران کرده است اوضاع سر درگم در دانشگاه بوده است: « همه از دانشگاه با چهره‌های ناامید بیرون شدیم و اکثریت می‌گفتند تا یک هفته دگه حاضر نمی‌شوند، چون نه از استادان خبری است و نه از تدریس.»
در روز نخست بازگشایی دانشگاه‌ها، در ولایت غزنی در جنوب افغانستان نیز وضعیت مشابه حکم فرما بوده است. خبرنگار محلی رسانه‌ی رخشانه می‌گوید در روز اول بازگشایی دانشگاه در غزنی حضور دانشجویان، به ویژه دانشجویان دختر در این دانشگاه به شدت کمرنگ بوده است.
مطابق اطلاعیه‌ای که از سوی دانشگاه غزنی به نشر رسیده، از ساعت ۴۵ : ۸ قبل‌ازظهر تا ۱۲ ظهر به دانشجویان دختر و از ساعت ۱ بعد از‌ظهر تا ۴ عصر به دانشجویان پسر اختصاص داده شده است.
شماری از دانشجویان به رسانه‌ی رخشانه گفته‌اند که نگرانی‌های زیادی دارند. حسنیه*، دانشجوی رشته بیولوژی دانشگاه غزنی گفت: «ما بیشتر نگران این هستیم که نتوانیم به‌صورت برابر (با پسران) درس و تحصیل خود را ادامه دهیم و نیز از آینده‌ی شغلی خود هم نگرانیم.» او که دانشجوی سال آخر دانشگاه غزنی است، می‌گوید که از میان ۲۷ تن از دختران دانشجوی صنف‌اش، تنها او سر صنف حاضربوده است.
آمنه* ۲۳ ساله، دانشجوی رشته کمپیوترساینس دانشگاه غزنی از بازگشایی دانشگاه‌ها خوشحال است. او می‌گوید از حدود ۳۵ دختر در یک صنف تنها او و هشت نفر دیگر از دوستانش به دانشگاه آمده بودند.
مرسل* ۲۴ ساله و دانشجوی ادبیات زبان پشتو نیز امروز از ۱۹ نفر هم صنفی‌‌اش، تک وتنها روی چوکی صنفش نشسته است: «دانشجویان خیلی کم است. ما هم درس نخواندیم. دانشجو که نباشد، درس هم نخواهد بود»
بر اساس آمار نشر شده از سوی وزارت تحصیلات عالی حکومت قبلی که دو سال پیش به نشر رسیده بود، از میان بیش از ۴ هزار دانشجو، ۱ هزار و ۹۱ نفر که ۲۷ درصد دانشجویان می‌شود را دختران تشکیل می‌دادند.
طالبان پلان دارند که در آینده، تغییراتی را در محتوای متون درسی نیز وارد کنند. یکی از استادان دانشگاه غزنی که نمی‌خواهد نامی از او در گزارش ذکر شود، در تماس تلفنی به رسانه‌ی رخشانه می‌گوید: «(متون درسی) بازنگری می‌شود و بخش‌های از محتواهای متون درسی را ممکن تغییر بدهند.»
طالبان با تفنگ داخل دانشکده‌ها شدند
در دانشگاه هرات، شکایت از قوانین سخت‌گیرانه طالبان بیشتر است. دختران دانشجو در گفت‌وگو با خبرنگار محلی رسانه‌ی رخشانه گفته‌اند که قوانین جدید طالبان در دانشگاه، مانع آموزش شان می‌شود.
سلما*، دانشجوی سال چهارم رشته‌ی هنرهای زیبا در دانشگاه هرات می‌گوید که قوانین طالبان محدودیت آشکار است: «امروز استاد راهنمای ما به صنف گفت، طبق قوانین طالبان از این پس حق کشیدن نقاشی چهره‌ی زنان را ندارید و حتی نقاشی چهره‌ی مردان را نیز باید به گونه‌ی بکشید که صورت واضح نباشد. چهار سال مضمون‌های خاص چهره نگاری را خواندم تا بتوانم در آینده با ایجاد خلاقیت، اثرهای بی‌نظیری را خلق کنم، اما اکنون با وجود قوانین طالبان، نمی‌دانم از چی نقاشی بکشم؟».
چندی پیش نیز نعیم‌الحق حقانی، رییس اطلاعات و فرهنگ طالبان هرات، در مصاحبه‌ی با رسانه‌ی رخشانه گفته بود که فرهنگ باید اسلامی باشد: «هنر نقاشی نباید به سمت و سوی اشتباه کشانده شود، نقاشی‌های چهره‌ی پُر آرایش زنان و فرهنگ‌های بی‌گانه نیز نباید به نمایش گذاشته شود.»
به همین دلیل نمایشگاه نقاشی«شور نو» که از سوی دختران دانشجوی هنرهای زیبای دانشگاه هرات در (۱ حوت، ۱۴۰۰) برگزار شده بود، در آن تنها حیوانات و خطوط به نمایش گذاشته شده است.
سارا* دانشجوی ژورنالیزم در دانشگاه هرات است، در مورد برخورد طالبان می‌گوید که افراد طالبان در روز نخست بازگشایی دانشگاه هرات با او برخورد توهین‌آمیزی کرده‌اند: «از لحظه‌ی ورود به دانشگاه، طالبان با برخورد نامناسب مانع داخل شدن من به دانشگاه از در اصلی دانشگاه شدند و گفتند این دروازه‌ی عمومی مربوط مردان است و زنان حق ندارند از این در وارد شوند و با این حرف طالب مجبور شدم از دروازه‌ی که برای زنان ساخته شده وارد دانشگاه شوم.»
عبدالعزیز نعمانی، رییس دانشگاه هرات می‌گوید: «طبق قوانین دختران دانشجو باید با پوشش سیاه و آزاد وارد دانشگاه شوند.» رییس دانشگاه هرات گفت که ساعت درسی دختران و پسران جدا شده است و تمامی امکانات لازم جهت فراگیری درس در دانشگاه هرات وجود دارد و دروس دانشجویانی که تازه امتحان کانکور را داده‌اند از تاریخ (۲۷ حمل، ۱۴۰۱) آغاز خواهد شد.
سارا می‌گوید، ماه‌ها برای آغاز شدن دانشگاه لحظه شماری کرده؛ اما امروز در همان دقایق نخستین از آمدن به دانشگاه دلسرد شده است. سارا که دانشجوی سال آخر رشته‌ی ژورنالیزم در دانشگاه هرات است از اوضاع دانشکده‌‌اش چنین می‌گوید، اکثریت استادان دانشکده‌ی ژورنالیزم که ماستر و داکتر بودند بعد از آمدن طالبان به خارج رفتند و اکنون این دانشکده با کمبود استاد مسلکی مواجه هست.
بهاره* ۲۳ ساله، دانشجوی سال سوم رشته‌ی انجینیری در دانشگاه هرات است، می‌گوید: «امروز ۴ ساعت درسی مان را یک استاد درس داد، استادان متخصص به خارج فرار کرده و استادانی که فعلا رشته‌ی حساس انجینیری را تدریس می‌کنند، دانشجویان سمسترهای بالا است که غیر مسلکی هستند»
در همین حال مسوولان در دانشگاه هرات در پاسخ به این وضعیت می‌گویند، استاد و صنف کافی برای دانشجویان وجود دارد. طبق قوانین جدید وزارت تحصیلات عالی در ولایت‌های سردسیر دانشجویان برای درس‌های تشدیدی شان تنها ۳ هفته مهلت دارند.
سارا این قوانین وزارت تحصیلات عالی را قابل قبول نمی‌داند و می‌گوید برنامه‌های درسی دانشگاه سر درگم است: «سمستر آخرم هست و باید سه روز در هفته کارآموزی برم در کنارش مونوگراف بنویسم و از همه مهم‌تر برای امتحان آخرین سمستر خود آمادگی بگیرم که همه‌ی این‌ها در ۳ هفته ناممکن است.»
او امروز از برخورد بد طالبان ترس زیادی پیدا کرده است: «طالب گفت وقت درس خواندن دختران تمام شده از دانشگاه بیرون شو، در حالی که ساعت ۱۱ شده بود و تایم رخصتی ما ۱۲ بود. اما سکوت کردم و از دانشگاه خارج شدم.»
برای بهاره نیز روز اول بازگشایی دانشگاه هرات روز ناامید کننده بوده است. او از برخورد طالبان در روز نخست دانشگاه شاکی است: «اولین قانون ورود به دانشگاه داشتن نظم است، اما امروز بی‌نظمی طالبان همه جا را فرا گرفته بود. طالبان با سلاح‌های شان وارد دانشکده‌ها می‌شدند و در باغچه‌های دانشگاه گشت و گذار می‌کردند، حتی یونیفورم مشخص در تن نداشتند و رفت و آمد در صحن دانشگاه باعث وحشت دانشجویان می‌شد.»
*به دلیل حساسیت‌های امنیتی، دانشجویانی که با رسانه رخشانه مصاحبه کرده‌اند خواسته‌اند که در گزارش برای‌شان نام مستعار استفاده شود.