کود سفید؛ متهم ردیف اول
سیاست وزارت جهاد کشاورزی در دهه‌های گذشته این بود که کشاورزان را تا آنجا که می‌شود به مصرف سم و کود تشویق کند، اما وقتی ساختار زراعت ایران بر پایه سم و کود بنا شد، وزارتخانه کمترین مسئولیتی را در قبال آموزش مصرف درست به کشاورزان نپذیرفت.
نخل، کیوی، فلفل و سیب‌زمینی؛ اینها محصولاتی هستند که قرار بود برای کشور ارز بیاورند، اما هیچ یک از مشتریان‌شان آنها را نپذیرفتند. کشور هند کیوی‌ها را پس فرستاد، روس‌ها فلفل‌های دلمه‌ای را پس زدند و سپس ازبک‌ها نیز از واردات سیب‌زمینی سر باز زدند. علت این امتناع‌ها از محصولات ایران یک چیز بود؛ آنها استانداردهای کافی برای مصرف را ندارند. با این حال بازگشت محصول تنها مسأله نبود. اکنون بسیاری از مردم ایران شک دارند که آیا با این حساب هنوز باید به بازار میوه‌وتره‌بار بروند و سبزی و صیفی بخرند؟ مسأله‌ای که هر سال گاه و بیگاه زمزمه‌های آن شنیده می‌شود و این پرسش را باقی می‌گذارد که چه بلایی بر سر محصولات کشاورزی ایران آمده است؟
مقررات کشورهای مقصد تغییر کرده است
پس از خبری‌شدن ماجرای محصولات مرجوعی، شاهپور علائی‌مقدم، رئیس سازمان حفظ نباتات کشور به تلویزیون آمد و در این‌باره گفت: «محصولات صادراتی و وارداتی دارای مقرراتی است که بر اساس کنوانسیون حفظ نباتات نظارت می‌شود. براساس مقررات این کنوانسیون نباید آفات و بیماری‌ها جابه‌جا شوند. »
پایبندی به همین کنوانسیون ایجاب می‌کند که محصولات پیش از خروج در گمرک‌های کشور قرنطینه و سلامت آنها بررسی شود. «محصول قبل از خروج باید گواهی بهداشتی دریافت کند و این یعنی محصول عاری از بیماری و آفت و علف‌های هرز است. در کنار این گواهی، یک گواهی دیگر به نام گواهی سلامت داریم که باقیمانده سموم و نیترات و بعضی از نمک‌های محصول بررسی می‌شود که عهده‌دار این کار وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو است. در مقررات صادراتی که وضع شده مبنا فقط گواهی بهداشتی است که به عهده سازمان حفظ نباتات است. اما اخیرا اتفاقی که افتاده این است که مقررات کشورهای مقصد تغییر کرده، یعنی علاوه بر گواهی بهداشتی، گواهی سلامت را هم مطالبه می‌کنند. یک تولیدکننده باید در سامانه آنها شناسه داشته باشد که سلامت محصول آنها را رصد کنند.»
این یعنی محصولات کشاورزی ایران که تا پیش از این صادر می‌شده‌اند، اکنون نیاز به فیلترهای بیشتری برای فروش دارند. مقرراتی که وضع آنها مضرات محصولات صادراتی ایران را بیش از پیش به چشم می‌کشاند. باید پرسید که چه عواملی باعث شده‌اند محصولات زراعی ایران مرغوبیت خود را از دست دهند و مسموم به شمار آیند؟
گرانی کودهای فسفات و پتاس، خاک ایران را آلوده کرد
شهریور ماه سال ١٣٩٩ قیمت کودهای شیمیایی با افزایشی بی‌سابقه مواجه شد. کودهای پتاسه و فسفاته که در کشاورزی به عنوان کودهای پایه شناخته می‌شوند، افزایش بیش از ۶ برابر قیمت پیدا کردند. این یعنی قدرت خرید کشاورزان در تامین نهاده پایین آمد. کود کلرید پتاسیم که تا پیش از آن کیسه‌ای ٣۵هزار تومان قیمت داشت، به ۵٠٠هزار تومان رسید و کودهای فسفاته نیز از ٧۵هزار تومان به قیمت ۵۴٣هزار تومان رسیدند.
ماجرا وقتی پیچیده‌تر می‌شود که بدانیم براساس سرشماری جامعه کشاورزان در سال ٩٣، از جمعیت چهارمیلیونی کشاورزان، نزدیک به دومیلیون و ۵٠٠هزار نفر خرده‌مالک هستند، یعنی بر زمین‌های کمتر از ۵ هکتار کشت و کار می‌کنند. مسأله‌ای که باعث می‌شود بسیاری از کارشناسان بر این نکته انگشت تاکید بگذارند که کشاورزی در ایران معیشتی است و امکان انباشت سرمایه را پدید نمی‌آورد.
سجاد سعیدی‌پور، کارشناس کشاورزی و دبیر بنیاد ملی گندمکاران در این‌باره به «شهروند» می‌گوید: «گران‌شدن کودهای فسفاته و پتاسه باعث شده است که کشاورزان به کود سفید یا نیترات روی بیاورند. از سال گذشته تا امروز بسیاری از کشاورزان گفتند که دیگر نمی‌توانند کود فسفاته یا پتاسه مصرف کنند و به ناچار سراغ کودهای سفید رفتند که در قیمت‌شان تغییری ایجاد نشد.»
اما با این حال، باید پرسید آیا کود نیترات همان اثری را دارد که کودهای فسفاته و پتاسه. «جایگزینی این دو کود از نظر علمی اصلا کار درستی نیست، چراکه کود نیترات، هم به محصول آسیب می‌زند و هم آن را آلوده می‌کند، اما با این حال، بخشی از کشاورزان روی آوردند به استفاده از نیترات چون چاره دیگری نداشتند. برای مثال کسی که برای هزینه کشت یک هکتار زمین تا سال ٩٩ باید دومیلیون هزینه می‌کرده، حالا اگر بخواهد کود فسفات مصرف کند، باید دوبرابر هزینه دهد.»
به گفته سعیدی‌پور کودهای فسفاته و پتاسه نمی‌توانند اثر سوء بر محصولات کشاورزی بگذارند، چون کود پایه هستند و در ابتدای کشت استفاده می‌شوند. «گیاه باید فرصت داشته باشد که مواد شیمیایی را در بافت خود به ماده بی‌خطر تبدیل کند و کودهای پتاسه و فسفات چون در ابتدای کشت استفاده می‌شوند، این فرصت را به محصول می‌دهند، اما کود نیترات چنین امکانی را فراهم نمی‌کند و گیاه با همه سموم برداشت می‌شود.»
ماجرای تحریم و سموم و کودهای بی‌کیفیت چینی
از سوی دیگر واردات کود بی‌کیفیت نیز گریبان کشاورزان را گرفته. «بخش عمده کود و سم‌های مصرفی وارداتی در کشور ما از هند و چین به ایران می‌آیند و این یعنی کشاورز حق انتخاب دیگری ندارد. کودهای چینی و هندی با فرمول‌های بسیار قدیمی تهیه می‌شود و نه‌تنها محصول که خاک را نیز مسموم می‌کند. مقصر این قصه کشاورز نیست. کشاورز که نمی‌تواند به یک کشور دیگر برود و کود و سم وارد کند. این انتقاد به نهادهای مسئولی وارد است که هیچ نظارتی ندارند.»
بررسی آمار تجارت خارجی نشان می‌دهد که از ابتدای امسال تا ۲۰ آذرماه میزان واردات کالاهای اساسی ۲۱.۸میلیون تن به ارزش ۱۳.۳میلیارد دلار در ۲۵ گروه کالایی بوده است که سهم سموم و کودهای شیمیایی از آن در مجموع به بیش از ۱۷۰میلیون دلار می‌رسد؛ این اقلام با ارز نیمایی وارد ایران می‌شود.
گذری بر آمار گمرک ایران نشان می‌دهد که در همین ایام در سال قبل، صادرات محصولات کشاورزی ۲۵.۹درصد نسبت به ۱۰ ماهه سال ۱۳۹۸ افزایش داشت و به بیش از هفت‌میلیون تن به ارزش ۴.۹ میلیارد دلار رسیده بود که خود یک رکورد به شمار می‌رفت و این روند رو به رشد ادامه داشت.
در دوره مورد بررسی ۱۵۰هزار تن کود شیمیایی به ارزش حدود ۱۰۴.۷میلیون دلار وارد شده که در مقایسه با دوره مشابه سال قبل ۲۸درصد از نظر وزنی و ۱۴ درصد از نظر ارزی کاهش یافته است. دلیل این کاهش مشخص نیست، اما برخی می‌گویند که علت آن می‌تواند گرانی کود و تمایل کمتر کشاورزان برای استفاده از کودهای فسفات و پتاسه باشد. در حدود ۹ ماهه سال قبل ۲۰۶.۶هزار تن به ارزش ۱۲۱.۳میلیون دلار کود شیمیایی از گمرک ترخیص شده بود.
با این حال، برخلاف کودهای شیمیایی که واردات آن کاهش داشته، سموم تکنیکال شیمیایی با افزایش همراه بوده و ۷.۷هزار تن به ارزش ۶۸.۴میلیون دلار واردات داشته است، در حالی که از ابتدا تا ۲۰ آذرماه پارسال واردات این کالا ۵.۲هزار تن به ارزش ۵۵.۵میلیون دلار ثبت شده بود. بر این اساس واردات سموم تکنیکال شیمیایی در سال‌جاری ۴۷درصد از نظر وزنی و ۲۳درصد ارزش رشد داشته است.
چرا کسی به کشاورزان نگفت چطور کود مصرف کنید؟
استفاده از سم و کود، تنها ناظر بر قیمت آن نیست. بسیاری معتقدند که کشاورزان آموزش استفاده از سموم و کودها را نیز ندیده‌اند. سعیدی‌پور، کارشناس کشاورزی در این‌باره می‌گوید: «مصرف بیش‌ازحد و زمان مصرف در کیفیت محصول نهایی تاثیرگذار است. کودی که تاثیر مستقیم دارد، کود ازت است و قیمتش افزایش چندانی پیدا نکرده است و کشاورز نمی‌داند که نباید از این کود استفاده بیش‌ازحد کند. از سوی دیگر کشاورزان نمی‌دانند باید دوره‌های استاندارد بین آخرین سم‌پاشی تا برداشت را رعایت کنند. من با مواردی روبه‌رو بودم که کشاورز سه روز قبل از برداشت باز سم زده و این یعنی نابودی همه محصولاتش.»
به نظر این کارشناس کشاورزی، وزارت جهاد کشاورزی مسئولیت آموزش استفاده درست از سموم و کودها را به کشاورزان دارد. «در وزارت جهاد کشاورزی یک معاونت عریض و طویل داریم به نام سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی که در تمام استان‌ها مدیر دارد و در تمام شهرستان‌ها مدیر ترویج، اما به هیچ عنوان موفق عمل نکرده است.»
یکی از مدیران ترویج شهرستان‌ها در یکی از استان‌های غربی کشور که خواست اسمش فاش نشود، به «شهروند» می‌گوید: «در سال‌های گذشته مسأله وزارت جهاد کشاورزی هیچ‌گاه این نبوده است که آموزش استاندارد و شیوه‌های نوین کشت را به کشاورزان آموزش دهد. مدیران ترویج در شهرستان‌ها بیش از آنکه مکلف شوند با کشاورزان شیوه‌های بهینه‌تر کشاورزی را مرور کنند، تنها موظف هستند که کشاورز را اقناع کنند که فلان محصول را بکارد، چراکه دستور از وزارتخانه به سازمان جهاد کشاورزی استان ابلاغ شده که استان باید در سال زراعی میزان مشخصی از یک محصول را زیر کشت ببرد. در واقع سیاست این است که کشاورزان را به تولید هرچه بیشتر وادار کنیم، نه اینکه ساختارهای آموزشی برای یک کشاورزی پایدار را فراهم آوریم.»
به گفته این منبع آگاه سیاست وزارت جهاد کشاورزی در دهه‌های گذشته این بود که کشاورزان را تا آنجا که می‌شود به مصرف سم و کود تشویق کند، اما وقتی ساختار زراعت ایران بر پایه سم و کود بنا شد، وزارتخانه کمترین مسئولیتی را در قبال آموزش مصرف درست به کشاورزان نپذیرفت. در واقع وزارت جهاد کشاورزی به کشاورزان می‌گوید باید کود مصرف کنید، اما میزانش را مشخص نمی‌کند. کشاورز این پذیرش را دارد که از وزارت جهاد کشاورزی آموزش ببیند تا محصول را درست بکارد و وزارتخانه نیز هرچند خیلی دیرهنگام، اما باید به فکر این مسأله باشد.
نظارت ؛ حلقه مفقوده تولید
سجاد سعیدی‌پور، کارشناس کشاورزی می‌گوید: «بحث اینجاست که در وزارت جهاد کشاورزی سیاستی برای آموزش و آگاهی و همچنین نظارت وجود ندارد. این وزارتخانه سالانه میلیاردها تومان خرج ادوات و تجهیزات نوین می‌کند. یارانه می‌پردازد، اما نحوه استفاده را به کشاورزان آموزش نمی‌دهد. دلیل اینکه محصول برگشت می‌خورد و کیفیت خوبی ندارد این است که کشاورز ما آموزش ندیده است که استانداردهای جهانی برای تولید یک محصول چیست.
به نظر سعیدی‌پور حلقه سوم مفقود در ماجرای تولید محصولات، نظارت است. «ما هیچ نظارتی بر روند تولید نداریم. هر محصولی را که تولید کردیم با هر تجمع از مواد شیمیایی به راحتی به بازار عرضه می‌شود.»