درد چشم امین ‏اقدس و باقی ماجرا

موضوع درمان در عهد قاجار به‌‏دلیل پا گرفتن تدریجی طب نوین غربی و مواجهۀ دربار و طبقۀ حاکم با آن و نیز تقابل و رویارویی طب سنتی با طب غربی از موضوعات مهم این عهد است. این اهمیت هنگامی بیشتر می‏شود که بحث شیوۀ معالجۀ زنان به میان می‏‌آید، زیرا حساسیت‌‏ها و موانع بسیاری برای معاینه و معالجۀ زنان مطرح است. عهد ناصری به‏‌دلیل گسترش نفوذ و تعداد اطبای غربی در دربار و آزادی عمل بیشتری که ناصرالدین‏‌شاه در مداوای زنان حرم به آنها می‏‌دهد قابل توجه است.

محمدحسن‏‌خان اعتمادالسلطنه که مترجم طبیبان خارجی دربار هم بود و به اندرونی شاه رفت‏‌وآمد داشت در کتاب خاطرات خود برخی از این مواجهات را گزارش کرده است. او گزارش‏‌های کوتاهی از رفتن طبیب به اندرونی به‌‏دلیل مثلاً گلودرد دختر شاه، اختر‏الدوله، یا کوبیدن آبلۀ ایران‏الملوک، دختر دیگر شاه، می‏‌نویسد و یا از بردن دکتر کاسون، حکیم سفارت انگلیس، برای درمان دنبل انیس‌‏الدوله خبر می‌‏دهد. در این ‏بین، یکی از گزارش‏‌های مبسوط وی دربارۀ بیماری چشم امین‌‏اقدس است. ماجرای چشم امین‌‏اقدس به‌‏دلیل شخصیت خود او به ماجرای پر‏دامن‌ه‏ای تبدیل می‏‌شود.

زبیده‏‌خانم، ملقب به امین‌‏اقدس، از زنان پر‏نفوذ دربار ناصری و سوگلی شاه بود که قدرت بسیاری در اندرونی داشت. وی که ابتدا یکی از خدمۀ قهوه‏‌خانه بود کم‏کم راه‏‌و‏رسم نفوذ در دل شاه را یافت و صیغۀ ناصرالدین‏‌شاه شد و از آن پس توانست اعتماد و توجه وی را تمام‌‏‏و‏‏کمال به‌‏دست آورد؛ تا آنجا که ناصرالدین‏‌شاهِ بدبین، که به همه سوءظن داشت، جواهرات دولتی را به امین‌‏اقدس سپرده بود (اعتمادالسلطنه، ۱۳۸۹: ۷۰۷). لقب امین‌‏اقدسی هم به همین سبب به او داده شد. نفوذ او به‌‏قدری بود که بسیاری از دولت‏مردان برای یافتن جایگاه یا حفظ آن سعی می‏کردند به دار‏و‏دسته و تشکیلات او نزدیک شوند؛ نفوذ و قدرتی که توانست آن را تا آخر عمرش حفظ کند.

و اما داستان درد چشم او… اعتمادالسلطنه اولین‌‏‏بار در یادداشت‏‌های رجب سال ۱۳۰۲ قمری از درد گرفتن و معیوب شدن چشم امین ‏اقدس صحبت به‏ میان ‏آورد و پس از آن طلوزان و دیکسون متعهد شدند به معالجۀ وی بپردازند (همان: ۳۳۸). عاقبت، ۷۰ روز بعد از معالجۀ اطبای خارجی، ملک ‏الاطبا با معاینۀ چشم به کوری آن گواهی داد (همان: ۳۷۰). بعدتر، در جمادی‏ الاولی ۱۳۰۴ قمری، چشم چپ هم به مرض چشم راست مبتلا شد و دکتر فوریه از درمان آن اظهار ناامیدی کرد. پس‏ از آن، مجلسی از تمام اطبا به ریاست امین‏ السلطان منعقد و در‏نهایت قرار شد که امین ‏اقدس به فرنگ فرستاده شود. رفتن به فرنگ در پی ماجراهای زیادی اتفاق افتاد: اول اینکه فوریه، پزشک دربار، شاه را از مداوای چشم چپ مأیوس کرد ولی امیدهایی دربارۀ چشم راست داد (همان: ۶۹۳). دوم اینکه قرار بود بدر‏السلطنه نیز که چشمش آب آورده بود همراه شود اما با مخالفت امین ‏اقدس رفتن وی موقوف شد. دیگر اینکه ظل‏السلطان گفته بود تمام مخارج سفر را متقبل می‏‌شود مشروط بر اینکه خود به همراه وی به فرنگ برود، که قبول نشد (همان: ۶۹۳). در‏نهایت، در دهم شعبان ۱۳۰۷، امین‌‏اقدس راهیِ فرنگستان شد، در‏حالی‏که ناصرالدین‏‌شاه وی را تا آخر باغ میدان شاه مشایعت کرد. پس از رسیدن به وین چشم عمل شد و نریمان‏خان، سفیر ایران، در تلگرافی بشارت داد که روشنایی چراغ دیده شده. امین‏‌السلطان شش صبح شاه را از خواب بیدار کرد و این مژده را داد و همان موقع موزیک نواخته شد و شادی‏‌ها کردند.

ناگفته نماند همان زمان که امین‌‏اقدس در وین بود زمزمه‌‏های مخالفت و اعتراض از داخل به گوش می‌‏رسید. مثلاً ملا‏فیض‌‏الله ترک که در مسجد سقاباشی نماز می‌‏خواند و موعظه می‏‌کرد گفته بود: «اسلام را ضایع کردند. زن مسلمان را به فرنگ چرا می‏فرستند؟ امین‏‌اقدس را چرا فرستادند؟ کور شد به جهنم! شوکت اسلام را چرا می‌‏شکنند؟» (همان: ۶۹۷). با این‏همه، شاه از شنیدن خبرهای مبنی بر بهتر شدن چشم خوشحال شده بود تا اینکه امین‌‏اقدس به سرحد ایران رسید و برادر وی، میرزا‏محمد‏خان، که به پیشواز رفته بود در تلگرافی خبر کور شدن را صریحاً عرض کرد و سبب تغیر شدید شاه شد. عاقبت امین‌‏اقدس به تهران بازگشت و همۀ عملۀ خلوت و امین‏‌السلطان به استقبالش رفتند، در‏حالی‌‏که کور محض بود. هزینۀ سفر وی را به فرنگ ده‏‌هزار تومان گفته‌‏اند. مدت زمان کوتاهی بعد از مراجعت از فرنگ، امین‏‌اقدس برای شفای چشم عازم مشهد شد و از آنجا هم دست خالی بازگشت (همان: ۷۲۴). ولی اطبای دربار همچنان از مداوای چشم امین‏‌اقدس ناامید نشدند و تا آخر عمرِ وی هر یک به بهانه‏‌ای ادعای مداوای امین‌‏اقدس را می‌‏کردند (همان: ۷۲۶، ۷۳۱).

در پایان، با کنار هم قرار دادن مطالب اعتمادالسلطنه دربارۀ طریقۀ مداوای چشم امین‏‌اقدس پی می‏بریم که در انتخاب طبیب و شیوۀ واحد درمانِ بیماری سر‏درگمی و آشفتگی بسیاری وجود داشته است. به اطبای فرنگی و ایرانی توجه توأمان می‏شده که آن هم به‏‌دلیل اطمینان کامل نداشتن به آنها و نتایج ناموفقی است که به‏‌دست آمده بود. شیوه‌‏ها و تجویزهای متعدد و متفاوتِ هر گروه به وخامت بیشتر کار انجامید، طوری‏که اعتمادالسلطنه به‏‌صراحت نوشت: «رمد [درد چشم] مختصری را از بس این طبیب آن طبیب کردند دستی کور شد» (همان: ۳۵۵). مسئلۀ چشم امین‌‏اقدس نمونۀ بسیار گویایی از چگونگی وضعیت درمان در دربار و نیز دسیسه‌‏ها و توطئه‏‌های متعدد همراه با آن است. البته باید اذعان کرد که شخصیت پر‏‏مکر‏و‏فریب امین‌‏اقدس در این مسئله بی‏‌تأثیر نبود و بر پیچیدگی اوضاع می‌‏افزود. صادق نبودن امین‌‏اقدس دربارۀ بیماری‏اش، اینکه بارها توانست شاه و طبیبان را فریب دهد و کوری خود را کتمان کند (همان: ۶۷۹-۶۸۰)، در محیط پر‏دسیسۀ دربار راه را بر هر گونه دغل‏‌بازی و نیرنگی می‌‏گشود. واضح است که فرصت‌‏طلبان از این وضعیت نامشخص و آشفتۀ پر‏دروغ نهایت سوء‏استفاده را می‏کردند. از دید اعتمادالسلطنه، اهمیت حرم‏سرا آن‏قدر چشم‏گیر بود که بیماری امین‌‏اقدس برای حکیم‌‏الممالک و ایرانی‏‌ها و دیکسون انگلیسی فرصت مناسبی به‏‌منظور نفوذ در آن بود و نباید به‏‌راحتی از دست می‏رفت. به‏‌همین‏‌دلیل، سفارت انگلیس با پرداخت پول به خواجۀ وی و خودش سعی داشت هر طور شده پای دیکسون را برای کسب اطلاعات به اندرونی باز کند. بنابراین، بیماری چشم امین‏‌اقدس فقط یک مشکل پزشکی نبود که به‏‌راحتی حل شود، بلکه هر گروه و دست‌ه‏ای در پشت این مسئله به‏‌دنبال منافع کوتاه‏‌مدت و دراز‏مدت برای خود و گاه برای دولت مطبوعش می‌‏گشت (همان: ۳۴۶)؛ مسئله‏‌ای که تا هنگام مرگ وی همچنان ادامه داشت (همان: ۷۲۶، ۹۱۰، ۹۳۸).

منبع

1. محمدحسن‏خان اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات، چاپ هفتم، مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۸۹