در جستجوی درمان کرونا

همراه با اخبار روزانه گسترش ویروس جدید کرونا به نقاط مختلف جهان و تعمیق بحران در کشورهایی نظیر ایران، دانشمندان در چین و سایر کشورها به سختی مشغول کارند تا سریعتر درمان‌هایی برای کووید۱۹ پیدا کنند.

در شبکه‌های اجتماعی سوالاتی مطرح است که چرا دانشمندان زودتر راهی برای مقابله با این ویروس جدید پیدا نمی‌کنند؟ شایعات زیادی هم هست از درمان‌های عجیب و غریب می‌گویند. در ادامه از نتایج تحقیقات روی سه دارو خواهم گفت که محققان برای مبارزه با کرونا آنها را بررسی کرده‌اند. اما مگر اهمیتی هم دارد که دانشمندان و متخصصان چه بگویند؟ وقتی پیشنهادها و برنامه‌هایی که مطرح می‌کنند امکان اجرا نداشته باشد، خب فایده‌ای هم نخواهد داشت. گرچه پیدا کردن داروهایی موثر برای مقابله با کرونا کاری مهم است اما اجرا و رعایت توصیه‌هایی مثل قرنطینه و کاهش ارتباطات فیزیکی که می‌تواند به انتشار ویروس کمک کند هم مهم است.

متاسفانه نه در مورد این همه‌گیری اخیر و نه در بسیاری از مسائل کشنده و بحران‌ساز دیگر، از بحران‌های بهداشت و سلامت تا بحران‌های محیط‌زیستی، سیاست‌مداران و مدیران سیستم اداره کشور و ثروتمندان به نتایج و دستاوردهای دانش توجهی نمی‌کنند.

پروسه بررسی داروها و ترکیباتی که ممکن است در برابر یک بیماری مفید باشند، پروسه‌ای کند و زمان‌بر است اما شاید بتوان با دست بردن به داروهای شناخته‌شده، مدت زمان پیدا کردن داروهایی موثر را کوتاه‌تر کرد. با این هدف دانشمندان در حال بررسی ترکیبات دارویی مختلفی هستند که در گذشته برای مقابله با بیماری‌های ویروسی و شرایط مشکل‌ساز دیگر استفاده شده‌اند.

در هفته اخیر نام چند داروی ضد ویروسی در میان مقالات پایگاه‌های دانش پزشکی و زیست سلولی بیشتر به چشم می‌آید. در ادامه نگاهی خواهیم داشت به چند مورد از این داروها که محققان در صدها آزمایشگاه و آزمون‌های تحت کنترل در سراسر جهان مشغول بررسی اثربخشی آنها در برابر ویروس سارس-کو-۲ هستند.

شکل کار سلول و ویروس کرونا

پیش از آنکه درباره داروهای مورد بررسی بیشتر بدانیم لازم است مرور کوتاهی بر شکل کار سلول بیندازیم. سلول‌های بدن ما (و همه یوکاریوت‌های دیگر از جمله گیاهان، قارچ‌ها، حشرات و حیوانات) با غشایی پوشیده شده است که محتویات درون آن را از بیرون جدا می‌کند. درون سلول یک هسته قرار دارد که اطلاعات ژنتیکی ما (همان DNA) در آن قرار گرفته است. بین هسته و غشا، ماشین‌های مختلفی قرار گرفته‌اند که سلول برای انجام کارها از آنها استفاده می‌کند. این ماشین‌ها همان پروتئین‌ها هستند.

(تصویری که در پایین می‌بینید تصویری بسیار ساده شده از یک سلول سوکاریوت است. اگر تمایل دارید بیشتر با ساختار یوکاریوت‌ها آشنا شوید، مدخل سلول در ویکی‌پدیا یا مدخل سلول انسان در دانشنامه رشد جای خوبی برای آشنایی بیشتر است).

دستورات ساخت پروتئین‌ها در DNA قرار گرفته است. برای آنکه سلول بتواند پروتئین‌های جدید بسازد، نسخه‌های رونویسی شده کوتاهی از DNA از درون هسته به سیتوپلاسم فرستاده می‌شوند. این رشته‌های کوتاه که دستور ساخت پروتئین‌ها را در خود دارند mRNA یا RNA پیام‌رسان نام دارند. حالا ماشینی به نام ریبوزوم با استفاده از دستورات موجود در RNA پیام‌رسان برای ساخت پروتئین‌های جدید دست به کار می‌شوند. اما آنها قادر به تشخیص اینکه RNAای از هسته سلول بیرون آمده یا توسط یک ویروس وارد سلول شده است، نیستند و این جایی است که ویروس کرونا وارد تصویر می‌شود. ویروس کرونا یک ویروس مبتنی بر RNA است که با وارد کردن RNA خود به درون سلول، از ماشین‌های سلول برای تکثیر خود استفاده می‌کند.

اما چطور می‌توان جلوی این کارش را گرفت؟ به سراغ داروهای در دست مطالعه برویم.

۱- رمدزویر

این دارو در سال‌های اخیر برای مبارزه با ویروس ابولا ساخته شده است. اما در آزمون‌های مختلف اثربخشی آن در برابر ویروس‌های دیگری از خانواده ویروس‌های کرونا هم مشخص شده است.

رمدزویر تا کنون هم در ووهان چین و هم در مناطق دیگری از جهان به عنوان یک گزینه شناخته‌شده مورد استفاده قرار گرفته است و تا ماه بعد نتایج آزمون‌های کنترل‌شده آن برای مقابله با ویروس جدید کرونا هم منتشر خواهد شد. شرکت تولید کننده رمدزویر میزان تولیدش را افزایش داده تا در صورت تقاضای جهانی بتواند به این تفاضاها پاسخ دهد.

شکل کار رمدزویر

پس از ورود ویروس به بدن، ویروس کرونا به سلول‌های سالم متصل شده و از طریق یکی از دروازه‌های خاص روی غشای سلول، محتویاتش را وارد سلول می‌کند. محتویات درون ویروس یک رشته RNA است که اطلاعات ژنتیکی ویروس در آن جا گرفته است. هنگامی که RNA ویروس وارد سیتوپلاسم شد، ریبوزوم‌ها به آن متصل شده و شروع به ساخت پروتئین‌هایی می‌کنند که دستور ساخت آنها در RNA آمده است.

یکی از پروتئین‌هایی که برای ویروس‌های خانواده کرونا اهمیت فراوان دارد پروتئینی است که RNA ویروس را تکثیر می‌کند. این پروتئین به نام RdRP شناخته می‌شود.(بیشتر بدانید) با تکثیر RNA ویروس، ریبوزوم‌های بیشتری شروع به تولید پروتئین‌های ویروس از جمله RdRPهای جدید می‌کنند و به این ترتیب پس از طی مدتی سلول عملا به ماشینی برای تکثیر ویروس بدل می‌شود.

رمدزویر می‌تواند با ایجاد اختلال در تولید پروتئین RdRP جلوی تکثیر مضاعف RNA ویروس را در درون سلول بگیرد (توضیحی کمی بیشتر در این ویدئو). گرچه این به معنای از بین رفتن ویروس وارد شده به درون سلول نیست، اما سرعت تولید ویروس‌های جدید درون سلول را به شدت کاهش می‌دهد و این به بدن و دستگاه ایمنی فرصت بیشتری برای کنترل اوضاع خواهد داد.

۲- روی و کلروکین فسفات

در همان روزهای نخست اعلام ورود کرونا به ایران- که مشخص نیست چه مدت پس از ورود ویروس به ایران بوده- نام داروی کلروکین هم به عنوان یکی از داروهای موثر در مقابله با کرونای جدید مطرح شد. هفته گذشته هم خبر دیگری دست به دست شد که از تاثیر یون‌های روی (زینک) در کنترل ویروس کرونا می‌گفت.

مطالعه روی اثر یون‌های روی بر ویروس‌های خانواده کرونا جدید نیست بلکه  مربوط به ۱۰سال پیش است. در این تحقیق دانشمندان متوجه شدند که افزایش غلظت یون‌های روی در درون سلول، به کاهش سرعت تکثیر RNA ویروس منجر می‌شود. یون‌های روی هم با مختل کردن فرآیند تکثیر RNA ویروس توسط پروتئین RdRP می‌توانند تکثیر ویروس را به شدت کاهش دهند.

اما بدون پیدا کردن راهی برای وارد کردن یون‌های روی به داخل سلول نمی‌توان از خاصیت مفید آنها استفاده کرد. اینطور هم نیست که با مصرف قرص زینک بتوان میزان یون‌های روی را در درون سلول افزایش داد. اینجاست که کلروکین وارد ماجرا می‌شود.

در یک تحقیق که شش سال پیش منتشر شد، گروهی از محققان نشان دادند که کلروکین می‌تواند به عنوان ابزاری برای وارد کردن یون‌های روی به درون سلول استفاده شود. آنها متوجه شدند که میزان روی موجود در سلول را می‌توان با استفاده از کلروکین به شکل قابل ملاحظه‌ای افزایش داد.

این دانشمندان نتیجه گرفتند که کلروکین می‌تواند به عنوان ابزاری بسیار موثر برای افزایش میزان یون‌های روی درون سلول‌ها استفاده شود. این با دستورالعمل‌های درمانی که کره‌جنوبی هم در پیش گرفته است، مطابقت دارد. در کره جنوبی برای درمان بیماران با سن بالا یا بیماری‌های پیشین که خطر کووید-۱۹ را برایشان بیشتر می‌کند، از داروهایی نظیر کلروکین استفاده می‌شود. همچنین نتایج بررسی‌های انجام شده در چین هم موید این نتایج است که استفاده از کلروکین می‌تواند برای مقابله با ویروس جدید کرونا هم موثر باشد.

(در تصاویر زیر می‌توانید اثر استفاده از کلروکین را برای افزایش میزان یون‌های روی در سلول مشاهده کنید. تصویر اول از چپ، وضعیت طبیعی سلول‌هاست. هرچه رنگ سبز بیشتر باشد به معنای مقدار بیشتری یون‌های روی در آن نقطه است. تصویر دوم از چپ، پس از افزایش میزان روی در محیط پیرامون سلول‌ها به ده برابر را نشان می‌دهد. همانطور که مشخص است، این افزایش ده برابری، اثر کمی بر میزان یون‌های روی موجود درون سلول گذاشته. اما تصویر سوم از چپ زمانی را نشان می‌دهد که از کلروکین استفاده شده است. تصویر آخر هم استفاده تواما از کلروکین و افزایش ده برابر روی را نشان می‌دهد)

۳- توسیلیزومب (اکتمرا)

داروی توسیلیزومب هم، که با نام تجاری اکتمرا شناخته می‌شود، جزو داروهایی است که در برابر عوارض کووید-۱۹ به کار گرفته شده است. اکتمرا یک داروی ضد ویروس نیست.

از اکتمرا برای درمان بیماری‌های خودایمنی مانند رماتیسم مفصلی استفاده می‌شود. (بیماری‌های خودایمنی بر اثر حمله دستگاه ایمنی بدن به بافت‌های سالم شکل می‌گیرند.)

دستگاه ایمنی بدن ما سیستم شگفت‌انگیزی از ماشین‌ها و ساختارهایی پیچیده است که در همکاری با هم بدنمان را از کروری از ویروس‌ها، باکتری‌ها، قارچ‌ها و حتی از دست سلول‌های شورشی حفاظت می‌کند. اما خود دستگاه ایمنی هم ممکن است دچار اشتباه شود. دستگاه ایمنی در بدن به دنبال نشانه‌هایی از مشکلات یا چیزهای غیرعادی می‌گردد. این نشانه‌ها می‌توانند به دستگاه ایمنی برای پیدا کردن مشکلات احتمالی کمک کنند. بخش‌های مختلف دستگاه ایمنی در صورت مشاهده مشکلات حاد با استفاده از پروتئین‌های پیام‌رسان – مانند پروتئین IL-6 – به یکدیگر اطلاع می‌دهند. افزایش میزان IL-6 به معنای وجود آسیب است. وقتی میزان این پروتئین در منطقه‌ای افزایش می‌یابد، سلول‌های بیشتری از دستگاه ایمنی به آن منطقه اعزام می‌شوند تا با مشکل مقابله کنند. برای فعالیت بهتر آنها، بدن شروع به افزایش مایعات در محدوده آسیب دیده می‌کند. این همان اتفاقی است که پس از خراشیده شدن پوست می‌توان دور زخم دید.

در مورد کویید-۱۹ این اتفاق در بافت‌های دستگاه تنفسی رخ می‌دهد که معمولا دیواره‌هایی بسیار نازک دارند. چنان نازک که اکسیژن موجود در هوایی که به درون می‌دهیم، بتواند از آن عبور کند و وارد خون شود. التهاب می‌تواند آنقدر شدید باشد که جلوی این انتقال را بگیرد.

شیوه اثر توسیلیزومب (اکتمرا)

آنچه در تصاویر CT scan به عنوان «توده‌های سفید» در ریه بیماران مبتلا به کووید-۱۹ دیده می‌شود، نشانه‌های التهاب ریه است. این یعنی دستگاه ایمنی به شدت در تلاش است تا با ویروس که حالا سلول‌های ریه را آلوده کرده، مبارزه کند. اما شدت برخورد دستگاه ایمنی آنقدر زیاد است که خود می‌تواند به مرگ بیماری منتهی شود.

داروی اکتمرا، با کاهش میزان پروتئین IL-6 می‌تواند شدت عمل دستگاه ایمنی و در نتیجه التهاب را کاهش دهد. در موارد موفق استفاده از اکتمرا، می‌توان در تصاویری که پیش و پس از استفاده از دارو از ریه بیماران مبتلا به کووید-۱۹ گرفته شده، کاهش «سفیدی»ها را دید (در تصویر زیر، تصویر سمت راست ریه دچار التهاب یک بیمار مبتلا به کووید-۱۹ را نشان می‌دهد و تصویر چپ وضعیت ریه همان بیمار پس از دریافت اکتمرا است).

به نظر خوب می‌رسد؟ شاید! اما آیا این به معنای پیدا شدن داروی درمان کووید-۱۹ است؟

متاسفانه جواب منفی است. داروی اکتمرا دارویی با عوارض جانبی خطرناک است. برای بیماران بدحال یا پیر مناسب نیست و تشخیص استفاده از آن کاری مشکل است که پزشکان باید انجام دهند. پارامترهای زیادی برای تصمیم‌گیری استفاده یا کنار گذاشتن یک دارو وجود دارد. بدون آزمایش خون و نظر پزشک استفاده از این دارو خطرناک است. خصوصا که اکتمرا دستگاه ایمنی را تضعیف میکند. بنابراین نمی‌توان اکتمرا را به عنوان درمانی قطعی برای کووید-۱۹ در نظر گرفت که برای تمامی مبتلایان مفید باشد. گرچه هستند کسانی که با دریافت این دارو بهبود پیدا کرده‌اند، اما افرادی دیگری هم بودند که اوضاعشان بهتر نشد و جان باختند.

حتی در چین هم این دارو روی تعداد کمی امتحان شد و نتایج به دست آمده از آن آنقدری خوب نبود که در بعضی سایت‌های خبری از آن می‌گویند. بگذریم که اصلا آنطور نیست که خبرآنلاین می‌گوید. این دارو ایرانی نیست و نمی‌توان از آن به عنوان «داروی برای درمان کرونا» یاد کرد.

و داروهایی بیشتر

علاوه بر داروهایی که به آنها اشاره شد، فهرستی از داروهای دیگر هم هستند که ممکن است برای کنترل ویروس سارس-کو-۲ قابل استفاده باشند. از داروهای ضد ویروس گرفته تا داروهای دیگر. برای مثال به نظر می‌رسد camostat mesylate می‌تواند جلوی اتصال ویروس جدید کرونا به سلول‌های سالم را بگیرد. بعضی از این داروها در حال طی فرآیند بررسی و آزمون هستند. فهرست کاملی از داروهای بیشتر را می‌توانید در سایت مجله نیچر مشاهده کنید.

نتیجه‌گیری

این روزها در شبکه‌های اجتماعی بسیاری به شوخی و جدی گفتند «پس دانشمندان دارن چه می‌کنن؟ چرا درمانش رو پیدا نمی‌کنن؟ پس به درد چی می‌خورن!؟». واقعیت آن است که مسیر پیدا کردن درمان‌های جدید بسیار طولانی است که دلیل خوبی هم دارد. اگر امروز یک گروه تحقیقاتی نشان دهد که در نمونه‌های آزمایشگاهی نوعی دارو می‌تواند اثری مثبت بر کنترل یک بیماری داشته باشد و بر اساس آن همه شروع به مصرف آن دارو کنند، ممکن است سناریوهای بسیار پرخطرتری هم رخ دهد؛ ممکن است دارو عوارضی شدید به همراه داشته باشد و بیش از سودی که می‌رساند، آسیب ایجاد کند. بنابراین باید با احتیاط فرآیند تولید و آزمون داروها و روش‌های درمانی را پیش برد. آنطور نیست که کسی ادعا کند «من ویتامین سی خوردم و سرما نخوردم، پس ویتامین سی جلوی سرماخوردن را می‌گیرد!».

راستش دانشمندان مدت زیادی است که هشدار می‌دهند باید برای مبارزه با فهرست بلندی از مشکلات بحران‌زا برنامه‌ریزی کرد و آماده بود. چیزهایی نظیر همه‌گیری‌ها، باکتری‌های مقاوم به درمان، گرمایش‌جهانی، کاهش میزان خواب و استراحت، آلودگی هوا و.. اما سیاستمداران صدای حرف‌های آنها نمی‌شنوند. آنها در حال پیش‌بردن برنامه‌های اقتصادی مطلوب خود هستند و به نظر می‌رسد نه تنها از بحران‌های پیش رو درک چندانی ندارند که حتی از پذیرش توصیه‌های متخصصان درباره بحران فراگیر فعلی هم، شانه خالی می‌کنند و حتی کسانی را که درباره این بحران‌ها اعلام خطر می‌کنند را «شایعه‌پراکن» و «دشمن ملت» خطاب می‌کنند.

محققان تا همینجا با تلاش بسیار راه‌هایی برای کنترل بیماری و کمک به مبتلایان پیدا کرده‌اند و باز هم این مسیر را ادامه خواهند داد. هر چه فریاد داریم را اما باید بر سر آنهایی بزنیم که برای دانش، دستاوردهایش و حتی جان بسیاری از ما، ارزشی قایل نیستند. شاید که گوششان وا شود و زندگی‌هامان به چیزی جز بحران پشت بحران و اضطراب مرگ بگذرد.