۸۷۲ میلیارد تومان هزینه برای موفقیت ۳درصدی

با وجود تلاش‌های مجریان و موافقان گسترش درمان اجباری اعتیاد به القای موفقیت ۳۰ درصدی حاصل از اجبار معتادان به ترک مصرف موادمخدر، مسوولان سازمان بهزیستی کشور و درمانگران اعتیاد، با موضع‌گیری صریح در مقابل ناکارآمدی درمان اجباری، اعلام کردند که در درمان داوطلبانه اعتیاد، حداکثر ۸ درصد معتادان، بر پاکی خود استوار می‌مانند اما این عدد، در ترک‌های اجباری و اردوگاهی، از ۳ درصد فراتر نمی‌رود و ۹۷ درصد معتادانی که با انتقال به اردوگاه‌های درمان اجباری، وادار به ترک اعتیاد شده‌اند، بعد از ترخیص، دوباره به بستر اعتیاد بازمی‌گردند.

چند روز قبل، سعید صفاتیان؛ رییس کارگروه کاهش تقاضای مجمع تشخیص مصلحت نظام و مدیرکل درمان اسبق ستاد مبارزه با موادمخدر، با انتقاد از نتایج معکوس طرح ضربتی «ساماندهی معتادان خیابانی» که از نیمه دوم سال ۹۶ در کشور به اجرا درآمد، گفت: «سال ۸۴ که مدیرکل درمان ستاد مبارزه با موادمخدر بودم، جلسه‌ای با حضور رییس‌جمهوری وقت (رییس ستاد مبارزه با موادمخدر) و وزرا برگزار و قرار شد طرحی برای جمع‌آوری معتادان خیابانی تدوین شود تا مردم در معابر عمومی با معتادان مواجه نشوند. به ستاد مبارزه با موادمخدر سه ماه مهلت داده شد تا این طرح را تدوین کند. در این طرح، معتادان در دوره‌های یک تا دو ماهه نگهداری می‌شدند اما یکی از مشکلات این طرح، این بود که هیچ برنامه‌ریزی برای دوران بعد از درمان و ترخیص و ورود آنها به جامعه وجود نداشت علاوه بر اینکه در آن دوران، درمان اردوگاهی و اجباری، مغایر با قوانین بود. سال ۸۹ (در زمان دولت دهم) و به دنبال اصلاحات قانون مبارزه با موادمخدر، درمان معتادان به دو بخش اختیاری (ماده ۱۵ قانون) و درمان اجباری (ماده ۱۶ قانون) تقسیم و قرار شد معتادان موضوع ماده ۱۶ (معتادانی که از ترک اعتیاد خودداری می‌کردند) به مدت ۶ ماه در مراکز بازپروری نگهداری و درمان شوند. در این اصلاحیه، نیروی انتظامی موظف به دستگیری معتادان، سیستم قضایی موظف به صدور احکام قضایی برای انتقال معتادان به مراکز درمانی، سازمان بهزیستی، وزارت بهداشت و انجمن‌های غیر دولتی هم موظف به تدوین و اجرای پروتکل‌های درمانی بودند.

یکی از نقاط ضعف طرح جمع‌آوری معتادان خیابانی (که برای انتقال آنها به اردوگاه‌های درمان اجباری اجرا می‌شود) این است که عموما پس از درمان معتادان، هیچ سازمان مردم‌نهادی از آنها حمایت نمی‌کند و بنابراین، معتادان که پس از درمان و خروج از چرخه اعتیاد، نیازمند شغل، حمایت‌های خانواده و اقدامات بازگشت به جامعه هستند، در صورت محرومیت از این حمایت‌ها، دوباره به چرخه اعتیاد بازمی‌گردند. از آنجا که امروز هم اثری از این حمایت‌ها نیست، طرح ساماندهی معتادان خیابانی و اجبار به ترک اعتیاد در فضاهای بسته، روند مناسبی ندارد در حالی که اعتبارات طرح‌های ضربتی جمع‌آوری معتادان خیابانی می‌توانست برای درمان داوطلبانه و برنامه‌های کاهش آسیب اعتیاد صرف شود که قطعا، نتایج موثرتری در این زمینه به دست می‌داد چنانکه اجرای ۱۶ ساله برنامه‌های کاهش آسیب اعتیاد و فعالیت ۵۰۰ مرکز گذری کاهش آسیب اعتیاد DIC در کشور و ارایه خدمات درمانی و حمایتی به معتادان خیابانی پرخطر، باعث شد میزان شیوع اچ‌آی‌وی و هپاتیت در کشور کنترل شود. علاوه بر این، ۷۰۰۰ مرکز درمان با داروهای آگونیست (داروهای قانونی که با تاثیر مشابه موادمخدر، به ترک اعتیاد بیمار کمک می‌کند) در ایران فعالیت می‌کنند و هزینه تاسیس این مراکز، یک‌دهم هزینه‌های صرف‌شده برای درمان‌های اجباری بوده اما به دلیل نگاه‌های نظامی و قضایی مسوولان مبارزه با موادمخدر، آنها به درمان اجباری معتادان توجه بیشتری دارند.» ظرف دو روز گذشته هم فرید براتی سده؛ مدیرکل پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور و عباس دیلمی‌زاده؛ مدیرعامل جمعیت خیریه تولد دوباره، با واکنش‌های صریح درباره ناموفق بودن طرحی که حالا، سومین سال خود را آن هم با صرف بودجه‌های گزاف پشت سر گذاشته، بازدهی این طرح را به چالش کشیدند.

تاکنون ۷۷ هزار معتاد خیابانی از سطح شهرها جمع‌آوری شدند و احتمال بازگشت این افراد به مصرف موادمخدر، ۹۷ درصد است به این معنا که فقط ۳ درصد این افراد، پاک می‌مانند.

فرید براتی سده؛ مدیر کل پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور در گفت‌وگویی که با باشگاه خبرنگاران جوان داشت، برای اولین‌بار، به صراحت از شکست ۹۷ درصدی درمان اجباری برای معتادانی که در اردوگاه‌های بازپروری مجبور به ترک اعتیاد می‌شوند، گفت و ضمن مقایسه میزان ماندگاری بر پاکی از اعتیاد در درمان داوطلبانه و درمان اجباری افزود: «تاکنون ۷۷ هزار معتاد خیابانی از سطح شهرها جمع‌آوری شدند که در ۱۸ مرکز موضوع ماده ۱۶ نگهداری می‌شوند و به دلیل بالا بودن خطر عود در اعتیاد، احتمال بازگشت این افراد به مصرف موادمخدر، ۹۷ درصد است به این معنا که فقط ۳ درصد این افراد، پاک می‌مانند در حالی که خطر عود اعتیاد در معتادانی که داوطلبانه، مصرف موادمخدر را ترک می‌کنند ۹۲ الی ۹۳ درصد است و ۷ الی ۸ درصد این افراد، بر پاکی خود ماندگار هستند.»

عباس دیلمی‌زاده؛ مدیرعامل جمعیت خیریه «تولد دوباره» هم، اشاره‌ای به نتایج جهانی از میزان ماندگاری بر پاکی بهبودیافتگان درمان پرهیزمدار داشت و گفت: «براساس داده‌های جهانی، میزان موفقیت معتادان در برنامه‌های پرهیزمدار درمانی حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد است درحالی که این عدد در برنامه‌های درمانی اجباری، بسیار کمتر است چون میل به مصرف در معتادان بسیار بالاست و کاهش میل به مصرف، کار ساده‌ای نیست. نمی‌توان انتظار داشت که یک بهبود یافته، ظرف یک سال، توانایی کامل برای ادامه زندگی عادی به دست آورد. بهبودیافتگان، باید پس از درمان اعتیاد بتوانند به راحتی وارد جامعه شوند، توسط جامعه پذیرفته شوند و خودشان نیز جامعه را بپذیرند و فقط در این حالت احتمال موفقیت درمان افزایش می‌یابد در حالی که یکی از نکات مغفول در برنامه بازتوانی اعتیاد در کشور ما این است که برای این عوامل، سرمایه‌گذاری زیادی انجام نشده است.»

هفته گذشته، سخنگوی ستاد مبارزه با موادمخدر اعلام کرد که به دنبال تداوم اجرای طرح ساماندهی معتادان خیابانی، در ۹ ماه ابتدای سال جاری، ۱۵۸ هزار معتاد بی‌خانمان در کل کشور، از سطح خیابان‌ها به اردوگاه‌های درمان اجباری منتقل شده‌اند. این عدد، در ۹ ماه اول سال گذشته و در دومین سال اجرای طرح ضربتی ساماندهی معتادان خیابانی، ۱۶۸ هزار نفر بود در حالی که سال ۹۶ و در اولین سال از اجرای این طرح، بنا بر اعلام سخنگوی وقت ستاد مبارزه با موادمخدر ، فقط ۶۶ هزار معتاد خیابانی به اردوگاه‌های درمان اجباری منتقل شدند که علت این اختلاف معنادار آماری از معتادان خیابانی منتقل شده به فضاهای سرپوشیده و محصور و مجبور به ترک اعتیاد، تفاوت نگرش مسوولانی بود که سال ۹۶، در بدنه سیاست‌های مقابله با موادمخدر حضور داشتند و تلاش می‌کردند برنامه‌های کاهش آسیب اعتیاد، فضای بیشتری را در بستر گسترده اقدامات مقابله با اعتیاد اشغال کند. رییس ستاد مبارزه با موادمخدر اما، در دومین سال از دولت دوازدهم، به هر دلیل عنوان نشده، مصلحت در آن دید که رویکرد جبر و سلب را جایگزین روش‌های مداراجویانه کرده و حتی اعتبارات این حوزه را تا آن حد افزایش دهد که شرکای اقتصادی برخی نهادهای نظامی و انتظامی را به وسوسه ورود به عرصه‌ای بیندازد که یا کمترین دانشی در این عرصه نداشتند یا نگاه‌شان به آسیب‌دیدگان اعتیاد که مجموعه گسترده‌ای از هزاران مصرف‌کننده و خرده‌فروش و مراقبان پاتوق‌های خیابانی را شامل می‌شد، بدون کمترین شناختی از الفبای اعتیاد به عنوان یک معلول اجتماعی، مبتنی بر حذف و طرد از عرصه علنی و آشکار جامعه باشد.

بنا بر اعلام مسوولان سازمان بهزیستی و پلیس مبارزه با مواد مخدر و قوه قضاییه، تعداد کل معتادان بی‌خانمان در کشور، حدود ۷۰ هزار نفر است. البته سعید صفاتیان، چند سال قبل در گفت‌وگو با خبرآنلاین گفته بود که به‌طور معمول، ۱۰ درصد از کل معتادان یک کشور، خیابانی و بی‌خانمان می‌شوند که اگر بخواهیم اظهارات این کارشناس اعتیاد را برای دستیابی به تخمین‌های نزدیک به واقعیت در ایران ملاک قرار دهیم، بنا بر نتایج آخرین شیوع‌شناسی مصرف انواع مواد اعتیادآور که سال ۹۵ در کل کشور اجرا شد، در حال حاضر با نرخ شیوع ۵.۶ درصدی اعتیاد، دو میلیون و ۸۰۸ هزار نفر از جمعیت کشور، اعتیاد مستمر دارند اما حدود یک میلیون و ۷۰۰ هزار نفر از این تعداد، براساس تعاریف رایج و مدل‌شناسی‌های موجود، «معتاد» محسوب می‌شوند و در صورت برابر کردن قیاس صفاتیان از معتاد خیابانی به ازای جمعیت یک میلیون و ۷۰۰ هزار نفری «معتاد» در کشور، می‌توان پیش‌بینی کرد که تعداد معتادان خیابان‌خواب در ایران، حدود ۱۷۰ هزار نفر باشد.

اما اگر این برآورد غیررسمی را کنار بگذاریم و به همان اعداد رسمی اعلام شده توسط ستاد مبارزه با موادمخدر و پلیس مبارزه با موادمخدر و قوه قضاییه توجه کنیم، دستگاه مجری طرح ساماندهی معتادان خیابانی، ظرف هفته‌های گذشته اعلام کرده که در عملیات پلیسی، تقریبا تمام پاتوق‌های خیابانی مصرف موادمخدر شناسایی و منهدم شده و برنامه دستگاه انتظامی این است که تا پایان امسال، کل کشور و به خصوص پایتخت که بیشترین تعداد معتادان بی‌خانمان (حدود ۱۵ هزار نفر) را در خود جا داده، از وجود معتادان خیابانی پاک شود. در ۹ ماه امسال هم ۱۵۸ هزار معتاد خیابانی به ۲۴ اردوگاه درمان اجباری و ۴۲۷ مرکز موضوع تبصره ۲ ماده ۱۶ قانون مبارزه با موادمخدر (تعلیق حکم انتقال به اردوگاه درمان اجباری به شرط اقدام برای ترک داوطلبانه) منتقل شده‌اند و حالا، بیش از ۳۲ هزار معتاد خیابانی که در طرح‌های ضربتی، جمع‌آوری شده‌اند، دوره درمان اجباری خود را سپری می‌کنند. ۱۹ آذر ماه سال گذشته، جلسه‌ای در سازمان بهزیستی کشور با ریاست انوشیروان محسنی بندپی؛ رییس وقت سازمان بهزیستی و با حضور معاون وقت کاهش تقاضای ستاد مبارزه با موادمخدر، رییس مرکز توسعه پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور، مدیر کل بهداشت و درمان سازمان زندان‌ها، مسوولانی از بسیج و نیروی انتظامی و مدیر کل پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه برگزار شد که دستور این جلسه، بررسی شرایط توسعه اردوگاه‌های موضوع ماده ۱۶ بود آن هم در حالی که نمایندگان سازمان زندان‌ها، نیروی انتظامی و بسیج، مجوز راه‌اندازی اردوگاه‌های «فشافویه»، «سروش مهر» و «شهید زیادیان» را در دست داشتند تا بندپی، در پایان این جلسه، آنها را امضا و با راه‌اندازی این اردوگاه‌ها به سرپرستی نهادهای نظامی و انتظامی موافقت کند.

در آن جلسه، صحبت بر این بود که سرانه روزانه هر معتاد خیابانی که به این اردوگاه‌ها منتقل می‌شود، ۲۰ هزار تومان باشد و قرار شد برای سال جدید، این عدد افزایش پیدا کند. حالا بنا بر اعلام سخنگوی ستاد مبارزه با موادمخدر، در ۹ ماه سال ۹۸، ۱۵۸ هزار معتاد خیابانی که تابعی از بازگشت دوباره و چندباره به اعتیاد و دستگیری‌های دوباره و چندباره توسط مجریان طرح‌های ضربتی ساماندهی معتادان خیابانی بودند و درواقع، پیکر دچار افزایش وزنی از همان عدد ۵۰ الی ۷۰ هزار نفری معتادان خیابانی هستند که به دلیل ناموفق بودن طرح‌های ساماندهی، در چرخه نامعیوب بهبودی و بازگشت به خیابان و بهبودی و بازگشت به خیابان و … گرفتار شده‌اند، در ۲۴ اردوگاه بازپروری، ایام درمان اجباری را سپری می‌کنند. حتی با فرض ثابت ماندن سرانه ۲۰ هزار تومانی بودجه برای پیمانکاران این اردوگاه‌ها، دولت بابت روشی که می‌داند جز شکست و هدردهی بودجه، حاصل دیگری نداشته و نخواهد داشت، روزانه، ۳ میلیارد و ۱۶۰ میلیون تومان و در طول ۲۷۶ روز سال ۹۸، ۸۷۲ میلیارد و ۱۶۰ میلیون تومان هزینه کرده تا آدم‌هایی، در جریان دستگیری‌ها و طرح‌ها، پشت درهای بسته مجبور به «بهبودیافتن» شوند و دوباره در خیابان رها شوند و دوباره، در جریان دستگیری‌ها و طرح‌ها، پشت درهای بسته مجبور به «بهبود یافتن» شوند و…