هفته گذشته هفتادمین اجلاس سالانه آبیاری و زهکشی و سومین اجلاس جهانی آبیاری در کشور اندونزی برگزار شد. چهار سازه تاریخی آبی ایران شامل مجموعه قنات بلده فردوس، سد کریت، سازه‌های آبی شوشتر و مجموعه آبی عباس‌آباد در بخش سازه‌های آبی تاریخی آبیاری کمیسیون بین‌المللی آبیاری و زهکشی ثبت شدند. در ادامه به طور مختصر این سازه‌ها را معرفی می‌کنیم.
ثبت این آثار و پابرجا ماندن آن‌ها پس از قرن‌ها نشان از مدیریت صحیح آب در ایران در صدها سال پیش دارد؛ در حالی که امروز مسئولین برای فرار از عواقب خشکسالی فلات مرکزی به فکر لوله‌کشی آب شور دریا به مسافت صدها کیلومتر افتاده‌اند [۱]. در اینجا دلایل مخالفان و موافقان این طرح را بخوانید.
مرمت و حفاظت این بناهای تاریخی با مشکل همیشگی کمبود اعتبار روبه‌روست. پس از سیل‌های بهار سال جاری رسوبات زیادی در آب‌راه‌ها و طبقات زیرین اتاقک‌های سازه‌های آبی شوشتر جمع و آسیب‌هایی به بنا وارد شده است، اما رسوب‌برداری و مرمت آن به کندی پیش می‌رود و آماری از خسارات وارده و پیشرفت مرمت در دست نیست.
قنات بلده
موقعیت مکانی: خراسان جنوبی، جاده گناباد-فردوس، چشمه ماهی فردوس
زمان ساخت: حدود ۲۰۰۰ سال پیش (دوران ساسانی)
قنات بلده مربوط به دوره ساسانی است که مسیری حدود ۳۵ کیلومتر را می‌پیماید و حدود ۲۳۸۲ هکتار از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری میکند. رشته قنات بلده در سال ۲۰۱۶ به علت داشتن تکنولوژی متفاوت و قدمت بیش از ۲۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
خرداد سال جاری همایش ملی قنات بلده با همکاری دانشگاه بیرجند در فردوس برگزار شد. حسین ابراهیمی دبیر همایش گفت: «قنات بلده فردوس ۲۷ رشته قنات دارد که ۱۱ رشته آن خشک شده و ۱۶ رشته فعال است. میزان آب‌دهی این قنات‌ها ۸۰ تا ۲۶۰ لیتر‌بر ثانیه گزارش شده که بخش وسیعی از اراضی منطقه را پوشش می‌دهد. در گذشته بخش عمده آب این شهرستان از این قنات تأمین می‌شد. این قنات از پیشرفته‌ترین و تخصصی‌ترین قوانین توزیع آب که ۵۰۰ سال پیش اجرا می‌شده تبعیت میکند که به سبب همین قوانین این قنات ثبت جهانی شده است. از نتایج مورد انتظار این همایش این است که قنات به عنوان منبع سنتی پایدار برای منطقه تعریف شود، همچنین مجموعه دانشگاه‌های منطقه در حوزه قنات طرح‌های پژوهشی و تحقیقاتی ارائه دهند و با شناخت حریم قنات، نسبت به حفاظت و احیا آن اقدام شود.»[۲]
در گذشته از آب قنات بلده فردوس علاوه بر آبیاری زمین‌های کشاورزی برای ذخیره آب در آب‌انبارها و پس از ته‌نشین شدن آن، آب شرب شهر فردوس نیز تأمین می‌شده است. روایت شده که در این قنات، فردی مشهور به تیره‌گر، مسئولیت گل‌آلوده کردن آب قنات را بر عهده داشته تا آب به درون زمین نفوذ نکند و از هدر رفتن آب جلوگیری شود.
سد کریت
موقعیت مکانی: خراسان جنوبی، جاده طبس-اصفهک، روستای کریت
زمان ساخت: حدود ۶۷۰ سال پیش (دوران امپراتوری مغول)
سد کریت در دوره‌های زمانی مختلف بر روی بدنه سنگی و روی دره بسیار تنگ کوهستانی ساخته شده است که از تبخیر زیاد آب پشت صد جلوگیری میکند. قوسی بودن بند یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این بند قدیم است. بندهای قوسی مقاومت بیشتری در مقابل زلزله و حوادث طبیعی دارند. زلزله سال ۱۳۵۷ طبس با شدت ۷/۸ ریشتر و حداکثر شتاب ۰/۷۵ گرم تنها خسارت جزئی به سد وارد کرد. تا صد سال پیش، بلندترین سدهای قوسی جهان در ایران احداث شده بودند. این سد در چهار مرحله ساخته شده به نوعی که بتواند در هر مرحله هم نیاز آب زراعت روستاییان را تامین کند و هم سیلابی که روگذری از روی سد داشته است را کنترل کند. سد کریت فاقد سرریز بوده و برآورد می‌شود بیش از هزار سیلاب را تجربه کرده است. بدنه سد دریچه‌ها و مجراهای متعددی، به نام قفل، دارد که آب پشت سد را در حد نیاز و به صورت مطمئن به پایین‌دست انتقال می‌دهند. ارتفاع سد ۶۰ متر و عرض تاجش یک متر است که به همین دلیل نازکترین سد جهان است.
سازه‌های آبی شوشتر
موقعیت مکانی: خوزستان، شوشتر
زمان ساخت: حدود ۲۰۰۰ سال پیش (دوران ساسانی)
سازه‌های آبی تاریخی شوشتر مجموعه‌ای به هم پیوسته از پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها و کانال‌های عظیم هدایت آب است که در دوران هخامنشیان تا ساسانیان، جهت بهره گرفتن از آب در مسیر رودخانه گرگر بنا شدند. شوشتر را می‌توان موزه بناها و سازه‌های آبی دانست که این بناها از نظر عملکرد به یکدیگر، به صورت یک مجموعه صنعتی-اقتصادی، وابسته‌اند. مجموعه سازه‌های آبی شوشتر در سال ۱۳۸۸ به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
اساس کار مجموعه به این صورت است که سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب را برای آبگیری سه تونل حفر شده در تخته سنگ بالا می‌آورد. تونل‌های سه‌گانه آب را به مجموعه هدایت می‌کنند و به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شوند که پس از گرداندن چرخ آسیاب‌ها، پساب آسیاب‌ها بصورت آبشارهای دست‌ساز به حوضچه اصلی سرازیر می‌شوند.
مجموعه آبی عباس‌آباد
موقعیت مکانی: مازندران، ۹ کیلومتری بهشهر
زمان ساخت: حدود ۳۸۰ سال پیش (دوران شاه عباس صفوی)
مجموعه آبی عباس‌آباد به عنوان مهمترین باغ غیرکویری ایران، شامل سد، مخزن، دریاچه، حمام، آسیاب آبی، و دو برج آجری است. وسعت دریاچه عباس‌آباد بهشهر بالغ بر ۱۰ هکتار و وسعت باغ به ۵۰۰ هکتار می‌رسد. در مرکز آن عمارتی آجری به شکل چهار طاقی به ارتفاع ۱۸ متر قرار دارد که زمانی سطح فوقانی آن بستر بنایی با مصالح چوب و سقفی سفالی بوده است. در فصل آبگیری دریاچه، عمارت به زیرآب می‌رود، به طوری که تنها سطح فوقانی آن بسان جزیره‌ای بیرون از آب قرار می‌گیرد. این ساختمان با اینکه بیش از نیمی از سال را در زیر آب فرو می‌رود همچنان پابرجا و استوار است.
مکانیزم آبیاری که در این منطقه ایجاد شده منحصربه‌فرد است. آب قوری چشمه و سرچشمه از بالادست و با به‌کارگیری تنبوشه (لوله‌های سفالی زیر خاک که توسط دیواری آجری محافظت می‌گردد) به دریاچه هدایت می‌شود. بر اساس اختلاف ارتفاع دو چشمه مذکور نسبت به چهار طاقی و همچنین قانون ظروف مرتبطه، آب به صورت فواره حوض مرکزی را پر می‌نموده است و آنگاه سر ریز آب آن توسط آب راه‌ها به حوض‌های دیگر تقسیم و سپس مازاد آن از چهار طاقی به داخل استخر کاخ می‌ریخته است. اساس چهار طاقی بر روی ۸ جرز در پیرامون و ۱ جرز در مرکز بنا گردید. جرز مرکزی آن دارای خلل و فرج شبکه‌ای مرتبط به هم می‌باشد که در مواقع ضروری به صورت یک سوپاپ عمل می‌کرده است. در نتیجه عمارت علاوه بر کاربرد تفریحی دارای کاربری علمی و فنی در سد سازی بوده تا از فشار آب جلوگیری کند و مانع از تخریب سد شود. سد دریاچه با گنجایش ۶۰۰ هزار مترمکعب از نوع مخزنی است.
منابع:
www.irna.ir/news/83468234/
[۲] mehrnews.com/news/4632076
ممنون بابت مقاله خوبتون