شهری که خانه ما نشد

امروزه در تهران روزانه نزدیک به چهار تن زباله از سطح شهر جمع­‌آوری می‌شود؛ عددی که در برخی از روزهای سال به هفت تن هم می‌رسد. حجم بالای تولید زباله باعث شده شهرداری تهران مجبور شود شیفت جمع­‌آوری پسماند را به جای یک نوبت در روز به سه نوبت در روز افزایش دهد (این شیفت‌ها غیر از تعداد بالای ماموران شهرداری در سطح خیابان است که ۲۴ ساعته در حال تمیز کردن خیابان‌هایند) تا بتواند این حجم از زباله را از سطح شهر و خانه‌ها جمع‌آوری کند. اکنون سال‌هاست که از اجرای انواع برنامه‌های شهرداری مثل تبلیغات گسترده برای مصرف کمتر مواد زباله ساز، تفکیک زباله از مبدأ، تغییر نوع و اضافه کردن تعداد سطل‌های زباله، ارائهٔ سطل‌های بازیافت به آپارتمان‌ها و بسیاری از طرح­‌های دیگر می‌گذرد، ولی با کمال تأسف هیچ‌کدام از این برنامه‌ها تا امروز به موفقیت چشمگیری دست نیافته و تنها نتیجهٔ تمام این برنامه‌­ها چیزی جز ادامه روند تولید بیشتر زباله و بالا رفتن تعداد چاله­‌های دفن زباله در اطراف شهر تهران نبوده است. شاید تمامی علت شکست خوردن این برنامه­‌ها را باید در توجه بیش از حد به مردم به عنوان عاملان و مقصران تولید زباله‌­ها، به‌جای توجه به تولیدکنندگان کالاها دانست؛ آن هم با شعارهایی مثل فرهنگ‌سازی (که من هیچگاه معنی این کلمه را نفهمیدم) برای کاهش مصرف به جای توجه به اصل ساختار و شرایطی که در آن زباله تولید می‌شود. درحقیقت، بایستی اینطور به مسئله نگریست که این شکلِ مصرف مردم نیست که تولید زباله می‌کند، بلکه بیشتر تولیدات صنایع ما در کارخانه پیش از رسیدن به دست مصرف کننده به شکلی بسته‌­بندی می­‌شوند که از همان ابتدا چیزی جز زباله نیستند. به عبارتی شرکت‌های تولیدکننده همواره نگاهشان به بسته­‌بندی کالاهایشان چیزی جز یک زباله بی‌ارزش که باید به دست مصرف کننده به دور انداخته شوند نیست. به‌عنوان مثال، زمانی که آب معدنی می­‌خریم فقط یک آب معدنی دریافت نمی‌کنیم، بلکه در واقع یک لیتر آب به‌علاوهٔ یک بطری یک لیتری دریافت می‌کنیم. در نتیجه هر بار دریافت آب معدنی به اجبار یک مازاد و پسماند غیر قابل استفاده نیز با خود به همراه دارد که فارغ از درخواست مصرف کننده به وی تحمیل می‌شود. درنتیجه، چه بخواهیم چه نخواهیم، همواره با هر خریدی مقداری پسماند به‌شکل چیزی زائد که باید از شرش خلاص شد به ما تحمیل می‌شود. حال بماند که تعدادی مبتکر سعی دارند با ایده­‌هایی چون کاشتن گُل در بطری آب یا ساختن عروسک و از این‌جور ترفندهای نمایشی نشان دهند که این چیزها زائد نیستند و می‌توان دوباره از آنها به شکلی دیگر استفاده کرد.

بنابراین، موضوع زباله بیش از آنکه به نحوهٔ مصرف ما مربوط باشد، چیزی در ذاتِ خود شیوهٔ تولید و بسته­‌بندی ماست، که با تحمیل خود به زندگی شکل مواجهه و رفتار ما با آن را  نیز تعیّن می‌بخشد. اما فاجعه زمانی اتفاق خواهد افتاد که این صنایع نسبت به شکل تولید و جمع‌آوری و بازیافت محصولاتشان هیچ مسئولیتی متقبل نشوند. بی‌شک همه می‌دانیم که به طور مثال هدف یک شرکت تولید آب معدنی و توزیع آن میان مردم تشنه برای رفع تشنگی آنها نیست، بلکه هدف آن تولید یک محصول و فروش آن برای بالابردن میزان سود صاحبان شرکت است. با این منطق هیچ توجیه عقلانی برای یک شرکت آب معدنی وجود ندارد که به‌جای استفاده از پلاستیک ارزان قیمت از مواد قابل بازیافت  گران قیمت استفاده کند، چرا که همواره سود بیشتر در گرو کاهش هزینه تولید است و انتخاب هر مادهٔ دیگری که هزینه­‌ها را افزایش و سود را کاهش دهد احمقانه به نظر ‌می‌رسد. از طرفی، آنچه به‌غیر از کاهش هزینه‌­ها در تولید محصول، موجب افزایش سود این شرکت‌ها خواهد شد توزیع و فروش گسترده و انبوه این محصولات به مصرف کنندگان در حداقل زمان ممکن است. باز هم به طور مثال برای یک شرکت تولید آب معدنی تفاوتی ندارد که خریدار آب معدنی، این آب را می‌­خورد یا با آن دستش را می­‌شوید یا آن را دور می‌ریزد. برای تولیدکننده تنها یک چیز اهمیت دارد و آن فروش محصولش به شکل انبوه برای سود بیشتر است. بنابر همین منطق، باز هم برای این شرکت اساساً اهمیت ندارد که ما با پسماند محصولش چه می­‌کنیم؛ آن را دور می‌­اندازیم یا نمی‌­اندازیم، می­‌سوزانیم یا دفن می­‌کنیم، داخل سطل زباله می­‌اندازیم یا داخل خیابان. بدون شک اگر به یک شرکت تولید آب معدنی بگویید که بطری‌های شما محیط زیست را نابود می­‌کند، او هیچ احساسی به جمله شما نخواهد داشت، چرا که کار او فکر کردن به این موضوعات نیست و کارش فقط تولید با حداکثر توان ممکن و به‌ حداکثر رساندن فروش است. بی‌جهت نیست اگر امروز شما به دور افتاده‌ترین روستاهای کشور سر بزنید، قطعاً با حجم انبوهی از بطری آب معدنی مواجه می­‌شوید. و باز بی‌جهت نیست پخش شدن شایعه پایین آمدن کیفیت آب تهران و املاح‌دار بودن آن و سبز شدن قارچ‌گونه دستگاه‌های تصفیه آب درمدت یک هفته و پر شدن سوپر مارکت‌ها از انواع برندهای آب معدنی.

در ده‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ میلادی در آلمان، که به دههٔ رشد اقتصادی آلمان پس از جنگ جهانی دوم نیز معروف است، به علت بالا رفتن سطح رفاه عمومی و عرضهٔ کالاهای متنوع، میل خرید و مصرف و در نتیجهٔ آن تولید پسماند درمیان مردم زیاد شد، به‌طوری که در هر شهر آلمان یک منطقهٔ تخلیهٔ زباله برپا شد. در ابتدای امر این موضوع توجه خاصی جلب نکرد تا زمانی که مشکلات زیست محیطی آشکار شدند. در ۱۹۷۲ قانون دفع زباله در آلمان به تصویب رسید که به موجب آن دفع غیر اصولی پسماند در تمام شهرهای آلمان ممنوع اعلام و فقط در مناطق معدودی اجازهٔ دفن بر اساس اصول زیست محیطی داده شد. در دههٔ ۱۹۸۰ اما این مناطق انتخاب شده دیگر جواب‌گوی دفن حجم انبوه زباله‌های تولید شده نبودند. شهرداری­‌های آلمان دست به اعتراض و اعتصاب زدند و برای یک هفتهٔ تمام هیچ زباله‌ای را از سطح شهر جمع‌آوری نکرده و دلیل اصلی افزایش پسماندها را افزایش پسماندهای بسته‌بندی اعلام کردند. در واقع، آلمان در مقابل یک فاجعهٔ زیست محیطی ناشی از انبوه پسماندها قرار گرفته بود و بایستی فکری برای آن می‌شد. اعتصاب شهرداری‌ها و عدم جمع‌آوری زباله‌ها باعث شد که موضوع از طریق رسانه­‌های عمومی به طور مستمر مطرح شده و آن‌ها نیز صنایع را عامل وضعیت موجود معرفی کردند که باید جواب‌گو باشد. در پاسخ به این اعتراض شهرداری­ها، ۹۵ تولیدکنندهٔ آلمانی در ۱۹۹۰ اقدام به تأسیس شرکتی به نام DSD (1) با هدف کاهش تولید مواد بسته‌بندی و استفاده از آن به‌عنوان مواد ثانویه کردند. همزمان وزارت محیط زیست آلمان قانون پسماندهای بسته‌­بندی را تصویب کرد و بر اساس آن تولیدکنندگان موظف شدند مواد بسته‌بندی را پس از مصرف از مصرف‌کننده تحویل گرفته و برای جمع‌آوری و جداسازی جهت استفادهٔ مجدد برنامه‌­ریزی کنند. با تصویب این قانون، دیگر شهرداری­‌ها در مقابل مدیریت پسماندهای بسته‌­بندی تعهدی نداشتند و مسئولیت جمع آوری، جداسازی و بازیافت پسماندهای ناشی از مواد مصرفی به تولیدکنندگان مواد بسته­‌بندی واگذار شد. با توجه به اینکه هر شرکتی به‌صورت انفرادی امکان جمع‌آوری پسماندهای بسته‌بندی ناشی از عرضٔه کالای خود را نداشت، این وظیفه به شرکت DSD واگذار شد. براساس قرارداد شرکت DSD با تولیدکنندگان مواد بسته­‌بندی، تمامی شرکت­‌ها و تولیدکنندگانی که برای عرضه کالای خود از مواد بسته‌بندی استفاده می­‌کنند، جهت شناسایی کالاهای خود با پرداخت هزینه ملزم به چاپ علامت نقطه سبز بر روی کالای خود می شوند. در عوض شرکت DSD نیز ملزم به مدیریت جمع‌آوری وجداسازی و بازیافت و پردازش پسماندهای بسته‌بندی تولید شده می­‌شود. در حقیقت علامت نقطه سبز  به معنی بازگشت به تولید کننده است و مصرف کننده با مشاهده علامت نقطهٔ سبز  بر روی کالای مصرفی می‌داند که اعتبار مورد نیاز برای جمع آوری و جداسازی و بازیافت آن محاسبه و تأمین شده است”(۲). بنابراین، علامت نقطهٔ سبز  به معنی قابل بازیافت که در ایران برای بسیاری از کالاها استفاده می­‌شود و اکثر مصرف کنندگان فکر می­‌کنند آن را با خیال راحت دور می­‌توانند بی­اندازند نیست ، بلکه جهت شناسایی کالاهای شرکت­‌هایی که با شرکت DSD قرارداد دارند، استفاده می­‌شود). در حقیقت حتی علامت‌هایی همچون  که در ایران به معنی قابل بازیافت شناخته می‌شود و تقریباً بر روی تمامی بسته‌­بندی‌ها چاپ می­‌شود، نه‌تنها هیچ هویت مشخصی ندارد بلکه حاوی هیچ دستورالعمل و الزام مشخصی برای تولید کننده یا مصرف کننده در خصوص نحوهٔ جمع‌­آوری و همچنین آیندهٔ این پسماندهای بسته‌بندی ارائه نمی­‌کند.

اما در اینجا شاید اشاره به یکی از روش‌های جمع‌آوری پسماندهای بسته­‌بندی که شرکت DSD مبتکرش بود خالی از لطف نباشد. ممکن است برخی از ما دربارهٔ سطل‌های زبالهٔ خاصی که در آلمان وجود دارد شنیده باشیم، که برای مثال زمانی که بطری نوشابه را داخل آن‌ها می­ندازیم، در مقابل به ما پول می­دهد. در حقیقت این سطل زباله نیست که به شما پول می­دهد، بلکه داستان از این قرار است که شما با خریدن یک نوشابه در حقیقت مقداری پول اضافه که مخصوص جمع آوری قوطی نوشابه است را نیز پیشاپیش پرداخت کرده‌اید. پول اضافهٔ شما تنها زمانی به شما بازگردانده می­‌شود که بطری را در سطل مخصوص جمع آوری بطری بیندازید. به‌محض انداختن هر قوطی، دستگاه هزینهٔ اضافه‌­ای را که شما پیش‌تر در هنگام خرید محصول پرداخت کرده‌اید به شما پس می­‌دهد.

البته این موضوع برای خیلی از ما ایرانی‌ها موضوع تازه‌ای نیست. به خاطر دارم که تا اواسط دههٔ ۱۳۷۰ نوشابه و شیر تنها به شکل شیشه‌ای وجود داشت (البته شیرپاکتی کوچک مخصوص بچه‌ها و دانش­‌آموزان هم تولید می‌شد) و ما در خانه همیشه دو عدد بطری شیر خالی و یک جعبه شیشه نوشابه خالی داشتیم و برای هر بار خریدن نوشابه یا شیر می­بایست به تعدادی مورد نیازمان شیشهٔ خالی به مغازه  بازمی‌گرداندیم و با تحویل آن‌ها به فروشنده همان تعداد نوشابه یا شیر تحویل می­‌گرفتیم. اگر هم شیشه نداشتیم، فروشنده مبلغی به‌عنوان ودیعه پیش خود نگه می‌داشت که پس از تحویل شیشه عودت داده می‌شد. شرکت توزیع نوشابه یا شیر هم در هر سرویس شیشه‌های خالی را از فروشنده تحویل می‌گرفت و جهت استفاده مجدد به کارخانه می­‌برد. نتیجه آن بود که همواره حجم ثابتی از بطری در خانه‌ها وجود داشت و هم بر تعداد آن‌ها افزوده نمی­‌شد، هم بطری‌های خالی زباله محسوب نمی­‌شدند. حتی بسته‌بندی سبزیجات یا گوشت نیز داخل روزنامه‌های باطله انجام می‌شد که به نوعی بازیافت روزنامه‌های باطله هم بود. اما ناگهان همه چیز عوض شد. وزارت بهداشت اعلام کرد که شستشوی بطری­ها در کارخانه­‌ها بهداشتی نیست و بسته‌بندی مواد غذایی با روزنامه­ به علت سرب موجود در کاغذ روزنامه خطرناک است. در ادامه دولت به‌جای فشارآوردن به کارخانه‌ها برای ابداع یا به‌کارگیری روش‌های جدیدِ بازیافت و همچنین تشویق فروشندگان به استفاده از کاغذهای سالم، شرایط ظهور شکل جدیدی از نوشابه­‌ها و شیرهایی که درون ظروف پلاستیکی یک بار مصرف بودند را فراهم کرد و مشماء نیز جای کاغذ را گرفت. این اتفاق بدون شک به نفع شرکت‌های تولید مواد غذایی بود، به این دلیل ساده که از آن زمان به بعد آن‌ها می­‌توانستند بدون تقبل هیچ‌گونه تعهدی هر اندازه که می‌­خواهند زباله وارد شهر کنند و نگران هزینه­‌های جمع آوری و بازیافت آنها نباشند.

همچنین به‌یاد دارم که در آن زمان اگر تابستان به خیابان می­‌آمدیم، در اکثر خیابان‌ها یک دستگاه خنک کنندهٔ آب با چند لیوان زنجیر شده به آن برای عابران پیاده یافت می‌شد و حتا در خیابان­هایی آبسردکن نداشتند، برخی کسبهٔ محل به شکل خودجوش کلمن آبی جلوی مغازه خود می­گذاشتند و داخلش یخ می­‌انداختند تا تشنه‌لبان آب بنوشد. البته کسانی هم بودند که نگران بهداشت این لیوان‌ها بودند.  این‌ افراد معمولاً یا لیوان پلاستیکی تلسکوپی با خودشان همراه داشتند (مثل همان لیوان­‌های تلسکوپی که بچه‌های مدرسه‌ای داشتند)  یا سر پاکت ساندیسی را می­‌بریدند و آن را لیوان می­کردند (یادم هست که حتی بعضی ساندیس‌ها را به هم می­‌دوختند و با آن زنبیل خرید می‌ساختند. البته بعدها حمل زنبیل هم بدل به نشانی از منزلت اجتماعی پایین شد و به‌سرعت مشماء جایش را گرفت). اما ناگهان شکل جدید مصرف همه این مناسبات را عوض کرد، و بطری‌های آب معدنی همچون یک کالای سحرآمیز وارد چرخه زندگی ما شدند و همه این رفتارها و مناسبات اجتماعی ما را با خودشان شستند و بردند و شد وضعیتی که ما امروز در آن هستیم.

مشابه همین مناسبات را زمانی در مورد پخش نذری هم داشتیم. پیش‌تر از زمان ظرف و ظروف یک‌بار مصرف، غذای نذری داخل ظرف‌های ملامین یا چینی بین همسایه­‌های محل پخش می‌شد، و همسایه­‌ها هم معمولاً پس از گرفتن و نوش جان کردن نذری ظرف را شسته و حتا گاهی چیزی درون ظرف خالی به رسم تشکر می­‌گذاشتند و به صاحب نذری پس می­‌دادند. حتی عابرانی که نذری می­‌خواستند نیز ظرف نذری را همان‌جا گرفته و گوشه خیابان می­‌خوردند و ظرف را پس می‌­دادند. لازم به توضیح نیست که تا چه اندازه همین رفتار و کنش اجتماعی در بهبود روابط اجتماعی ما در تولید سرمایه اجتماعی نقش موثری داشت. شاید این نوع مناسبات اجتماعی شبیه به همان چیزی باشد که مارسل موس در کتاب «رساله پیشکش» به آن اشاره می‌کند.او با بررسی نظام پیشکش در قبایل مختلف نتیجه می‌گیرد «هدفی که این مردم در مبادله هدایا دنبال می­‌کنند هدفی اخلاقی است. شیئی که مبادله می­‌شود به دنبال آن است که بین دو طرف احساسی دوستانه برقرار کند، و مادامی‌که نتواند این احساس را به وجود آورد، از هدف خود باز می­ایستد ».(۳)  هدیه (در این‌جا نذری) به معنای چیزی بود که پس از دریافت شدن بایستی پس داده می‌شد و در فرآیند بازگرداندنش، نوعی از مناسبات و تعهدات اجتماعی که ضامن بقای اجتماع بود  نیز شکل می­‌گرفت. اما به ناگهان ظرف‌های یک‌بار مصرف غذا بازهم به بهانهٔ بهداشت، علاوه بر راحتی بیشتر، جای ظروف قابل شستشو را گرفتند. مناسبات اجتماعی پیشین ویران شد و به همین ترتیب خیابان‌های شهر در ماه­‌های پخش نذری پر شد از ظروف یک‌بار مصرف. همسایگان و هم‌محله‌ای‌ها که پیش از آن مهم‌ترین مخاطبان خانهٔ صاحبِ نذری بودند، جای خود را به غریبه­‌هایی دادند که اکنون دیگر از هر جای شهر می­‌آیند و بدون داشتن تعهد و مسئولیتی نسبت به بازگرداندن ظرف ( که خود از جنس مبادله بود) نذری یا همان هدیه را گرفته و ترک محل می‌کنند، تا نه تنها با قطع عمل مبادله تمامی پیوندهای اجتماعی قدیم را قطع کنند، بلکه با دورانداختن ظروف و عدم تعهد به بازپس دادن آن در تولید انبوه زباله‌­ای که کل جامعه را در زیر خود مدفون می­‌کند، فعلانه مشارکت کنند. جالب این‌جاست که در چنین شرایطی سازمان‌ها و نهادهای محیط زیستی به‌جای ایجاد تغییر در مناسبات موجود، خودشان را با تشویق مردم به استفاده از ظروف یک بار مصرفِ به اصطلاح از جنس‌های طبیعی راضی می­‌کنند، بی‌آنکه متوجه گسست‌های اجتماعی ناشی از این تغییر رفتار باشند.

بی‌شک مناسبات زندگی ما به شکلی دگرگون شده که به نظر تصور بازگشت به مناسبات اجتماعی پیشین غیرممکن به نظر می­‌رسد. با تغییراتی که شیوهای تولید جدید بر شیوه مصرف ما ایجاد کرده‌­اند باید گفت که بسیار دور از انتظار است که سیاست‌‌گذاری‌های از جنس فرهنگ‌سازی بتواند تغییری در شرایط موجود ایجاد کند. امروزه ما به عنوان مصرف‌کنندگان کالاها، به اجبار هرروزه با حجم عظیمی از زباله مواجه هستیم که برای ما نه تنها هیچ هستی مشخصی ندارند بلکه همچون جسمی بی روح و جنازه ای در حال پوسیدن، چیزی رنج آور شده‌اند که به هر طریقی می‌خواهیم از شرشان خلاص شویم و جالب اینکه همواره اولین برخورد مدیران شهری با این اجساد بی روح کالا چیزی جز دفن کردن آنها در گورهای دسته‌­جمعی زباله نبوده است. بنابراین با توجه به همین هستی خواص گونه زباله است که باید رفتار افراد را با زباله درک کرد و این نشان می‌دهد که حتی انداختن زباله توسط افراد در طبیعت، خیابان یا داخل جوب‌های آب نه یک وضعیت اخلاقی بلکه یک وضعیت سیاسی و  نتیجهٔ ضروری همان شیوه تولید و مصرف پسماندی  است که شرکت‌های صنایع به ما تحمیل می‌کنند. شرکت‌ها و صنایع ازآن‌جا که خود تنها مسبب تولید این همه زباله هستند بدون شک بایستی خودشان هم مسئولیت وضعیت موجود را با جمع‌آوری، تفکیک و بازیافت پسماندهایشان بپذیرند. به نظر بزرگترین مشکل جنبش‌های محیط زیستی از این دست اخلاقی کردن‌های وضعیت موجود و فروکاستن یک وضعیت سیاسی به یک وضعیت اخلاقی با راه حل های فردی است. این جنبش‌ها همواره به‌جای آنکه وضعیت موجود را بر اساس مناسبات سیاسی حول آن بررسی کنند و آن را به چالش بکشند با اخلاقی کردن موضوع و متهم کردن افراد به بی‌توجهی به محیط زیست تنها خود را سرگرم پیدا کردن یا تولید سوژه­‌های اخلاقی می­‌کنند. البته به نظر می‌رسد این رویکرد اخلاق‌مدار که در وضعیت­های بحرانی همواره سعی در پنهان کردن ایدئولوژی وضعیت حاکم و متهم کردن عده‌ای از مردم را دارد در ایران تبدیل به یک رویکرد قالب شده است به طوری که ما شاهدیم در تمامی وضعیت‌های بحرانی نهادهای رسمی به‌راحتی و با متهم کردن مردم همهٔ مشکلات موجود را گردن آنها می­‌اندازند تا به این طریق امکان هر گونه نقد وضعیت موجود را با شعارهایی همچون «بیایید از خودمان شروع کنیم» منتفی کنند. برای مثال اگر ترافیک تهران تبدیل به بحران شود این تنها ماشین‌های تک‌سرنشین هستند که با خودخواهی خود مسبب این وضعیت شده‌اند یا اگر هوای تهران آلوده شود این استفاده کنندگان وسایل نقلیه شخصی هستند که مسئول‌اند و حالا هم در مورد حجم انبوه زباله در تهران این‌طور بازنمایی می‌شود که برخی از مردم بی‌اخلاق با بی‌توجهی به مسئلهٔ محیط زیست زباله تولید می‌کنند. بی‌شک موضوع زباله در جامعه ما بیش از آنکه با یک موقعیت اخلاقی گره خورده باشد، یک وضعیت سیاسی است و هرگونه تغییری در آن با متهم کردن مردم و احساسی کردنشان به جایی نخواهد رسید.

“در جوامع اولیه انسان‌ها باور داشتند که در نظام مبادله اگر فردی هدیه­‌ای را به شخصی دیگر بدهد، آن هدیه هنوز بخشی از وجود او محسوب می­‌شود و مالک می‌تواند از طریق روح خود که در کالای هدیه داده شده حضور دارد گیرنده را به تسخیر خود درآورده و موجب مرگ او شود و تنها راه جلوگیری از این تسخیر بازگرداندن کالا، پس از رفع نیاز به صاحبش یا جبران آن است”(۴)؛ و شاید ما اکنون در نظام مبادله جدید با عدم بازگرداندن یا جبران این کالا­های خریداری شده_ که هر روز همچون پیشکشی که نمی­توانیم ردشان کنیم  به ما اعطا می‌شوند_ به صاحبان اصلیشان دچار همان سحر و تسخیری شده‌ایم که ما را به سوی مرگ خواهد برد.  می‌توان مطمئن بود که خروج از این وضعیت  به هر روشی جز نقد ساختار و ایدئولوژی موجود و سیاسی کردن آن و فشار آوردن به آن برای تغییر در مناسباتش چیزی جز آب در هاون کوبیدن و به تأخیر انداختن فاجعه‌ای که دیر یا زود ما را در زیر خود دفن خواهد کرد نیست. از آنجا که دیگر برای ما هیچ امکان بازگشت به گذشته‌ای وجود ندارد تنها می‌­توان امیدوار بود که با نقد همین ساختار موجود شرایط امکان گذر از آن و خلق یک وضعیت جدید را میسر کنیم.

1. DUALE SYSTM DEUTSCHLAND (سیستم دومی آلمان)
2. (برای توضیحات مفصل بنگرید به مقاله طرح مدیریت پسماندهای بسته­بندی با روش DSD ، سومین همایش ملی مدیریت پسماند، دکترهایده شیرزادی گیلانی
3. رساله پیشکش، مارسل موس، ترجمه لیلا اردبیلی، انتشارات علمی و فرهنگی
4. رساله پیشکش، مارسل موس، ترجمه لیلا اردبیلی، انتشارات علمی و فرهنگی