از این رپ لعنتی پولی هم در میاد؟

تا به‌حال در مورد علل پیدایش رپ فارسی، طرز تفکر و آرمان‌های هنرمندان این سبک و آسیب‌شناسی آن یادداشت‌ها و مصاحبه‌هایی منتشر شده است. اما شاید وقت آن رسیده نگاهی به نحوه کسب درآمد و گردش‌های مالی این سبک از موسیقی در ایران که مخاطبان زیادی دارد بیاندازیم. به‌ویژه آنکه تعدادی از پیشگامان این حرکت فرهنگی – موسیقیایی پا به دهه چهارم زندگی خود گذاشته‌اند یا در آستانه آن قرار دارند. به این منظور گفتگویی با علی اسماعیلی از فعالان رپ فارسی داشتم که مدیریت چند رسانه، وبسایت و فروش و توزیع تعدادی از آثار شناخته‌شده این سبک را در کارنامه‌اش دارد.

فکر کنم تابستان بود که وبسایت «آمیزه» را برای اولین بار دیدم. سایتی که علاوه بر انتشار اخبار و یادداشت‌های تحلیلی در مورد رپ فارسی، اقدام به فروش آثار تعدادی از هنرمندان این سبک هم می‌کرد که فکر می‌کنم در رپ فارسی پدیده جدیدی باشد. در مورد این فروشگاه آنلاین و همینطور سابقه خودت توضیح می‌دهی؟

گرایش رشته تحصیلیم تجارت الکترونیک است و رپ فارسی هم همیشه برام در زندگی مهم و الهام بخش بوده. به‌ویژه دوران نوجوانی که داشتم دنیای اطرافم را بهتر می‌شناختم و درک می‌کردم. برای همین به نوعی بهش احساس دین داشتم. از سال ۸۴-۸۵ در فضای مجازی رپ فارسی، شامل چند فروم، عضو بودم و به صورت مقطعی هم گرداننده چند تا سایت. از همین طریق هم ارتباطاتی با برخی هنرمندها داشتم. حدود چهار سال پیش هم در یکی از شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات پرداخت واسط به عنوان برنامه‌نویس مشغول به کار بودم از یک طرف می‌دیدم موج جدیدی در حوزه کسب و کارهای آنلاینِ ایران در حال شکل‌گیری است و از طرف دیگه می‌دانستم که هنرمندان رپ هم دنبال راه‌هایی برای فروش آثارشان بودند.

به‌خاطر اینکه موقع انتشار، اثر از طریق خود هنرمند در کانال تلگرام یا ساندکلود به صورت رایگان پخش می‌شود و مخاطب به این قضیه آگاه است که اگر هزینه‌ای به عنوان خرید پرداخت می‌کند در واقع حمایت محسوب می‌شود نه خرید.

در آن سال اقدام به تاسیس سایت جدیدی کرده بودم با رویکرد پخش آثار و کمک به برخی هنرمندان برای فروش کارهایشان اما با توجه به جدید بودن فناوری پرداخت واسط محدودیت‌ها زیادی وجود داشت. برای مثال نمی‌شد حسابرسی شفافی در اختیار هنرمند قرار داد. اولین کار فروشی که انجام دادم با رپری به نام محمد همزاد بود که با توجه به تک آهنگ بودن قطعه، فروش نسبتاً خوبی داشتیم.

در ابتدا ساز و کار این شکلی بود که برای هر فروش یک وبسایت پشتیبانی می‌ساختیم. اما در ادامه برای هر هنرمند یک وبسایت ساختیم تا از مشکلات ازدیاد سایت‌ها و پشتیبانی‌شان کم شود. در برخی موارد که هم خیلی سریع باید به فروش می‌رسیدیم مستقیماً از خود صفحه پیش‌ساخته درگاه پرداخت استفاده می‌کردیم. یک مدت به همین منوال کار کردیم و به‌واسطه‌اش با هنرمندان نسبتاً زیاد و تراز اول رپ فارسی آشنا شدم و کار کردم. هرکدام از این فروش‌ها یک سری مشکلات و چالش‌ها داشت تا در نهایت به این نتیجه رسیدم که باید پلتفرمی برای فروش ساخته شود. این ایده را با برخی دیگر از هنرمندها مطرح کردم. آنها هم ایده‌های خودشان را اضافه کردند تا اینکه نهایتاً آمیزه متولد شد. در فاز اول انتشار خبر، یادداشت و تحلیل و بعد از فعالیت سه‌ماهه فاز فروش هم به این وبسایت اضافه شد.

خب بگذار سوالی را همین اول ازت بپرسم. رپ در کشور ما موسیقی بدون مجوز است. چطور کارهای فروش یک اثر بدون مجوز را انجام می‌دهی؟

ببین فروش اثر شاید واژه درستی نباشد. اتفاقی که در عمل می‌ا‌فتد در واقع حمایت از تولیدات موسیقایی است. به‌خاطر اینکه موقع انتشار، اثر از طریق خود هنرمند در کانال تلگرام یا ساندکلود به صورت رایگان پخش می‌شود و مخاطب به این قضیه آگاه است که اگر هزینه‌ای به عنوان خرید پرداخت می‌کند در واقع حمایت محسوب می‌شود نه خرید. بسیاری از مواقع هم میزان پرداختی به دلخواه مخاطب است. در مورد مجوز و ارشاد می‌توانم سر بسته بگویم که اگر مشکلی پیش بیاید از همین استدلال حمایت به‌جای فروش استفاده می‌کنیم. البته یک سری از بخش‌ها هست که ما هیچ‌وقت به دلیل ترسی که داشتیم سمتش نرفتیم و سعی نکردیم بدفهمی‌هایی که وجود دارد را برطرف کنیم تا به صورت قانونی به‌کار خودمان ادامه بدهیم. می‌توانم بگویم کاری که توی سایت در حال انجام است شبیه به فرمول مخفی کوکالاست (با خنده) که از راه کلی تحقیق، تجربه و آزمون و خطا که من و یک تیم چهار نفره داشتیم به آن رسیدیم. در واقع ما داریم روی یک خط قرمز باریک راه می‌رویم.

می‌دانم فروش آثار توسط بعضی از هنرمندان رپ به طور مستقل قبلا هم انجام شده است. تو به عنوان کسی که با این حوزه آشنایی داری و از نزدیک با رپرهای مختلف کار کرده‌ای، میتوانی سابقه‌ آن را برایمان بگویی؟

البته مثل حرفی که چه کسی اولین بار رپ خواندن را در ایران شروع کرد، در این مورد هم نمی‌شود از شخص مشخصی نام برد. اما شاید بتوان گفت فروش یا حمایت از آثار از آلبوم دوران طلایی رضا پیشرو سال ۹۱ شروع شد. رضا توی سایت رسمی فروش فیش‌های واریزی را جمع‌آوری می‌کرد و با واریز‌کننده تماس می‌گرفت و آلبوم فیزیکی را برایشان پست می‌کرد. اما به شکل امروزی کارهای زیادی بودند که فروخته شدند مثل مجموعه یک از نوید، مجموعه لغو و رند از فرشاد، مجموعه انفراد از بامداد و فرشاد و نا از دیگرد، شهروند از رض، چند تا از کارهای تشکل کاغذ و دو مجموعه اخیر علی سورنا. در بعضی موارد در کنار فروش خود اثر کالاهایی مثل تی‌شرت یا کلاه نقاب‌دار با طرح آلبوم هم فروخته شده است.

جزو تیم پشتیبانی یک آلبوم بودم که نزدیک به ۴۰ میلیون فروش داشته، آلبومی را هم خبر داشتم که نزدیک به ۶۰ میلیون فروش داشته و در عین حال کسانی هم بودند که با توجه به میزان شهرت و مخاطب، انتظار بالایی از آنها می‌رفت ولی بسیار کمتر از این مبالغ فروختند.

میزان فروش‌ها چقدر بوده؟ به قول معروف عدد بده.

فروش‌هایی که من تا امروز از آنها خبر دارم و یا به نوعی بخشی از تیم فروش آنها بودم، اعداد و ارقام متفاوتی داشته‌اند. قیمت یک مجموعه بین ۱۰ تا ۲۰ هزار تومن است. جزو تیم پشتیبانی یک آلبوم بودم که نزدیک به ۴۰ میلیون فروش داشته، آلبومی را هم خبر داشتم که نزدیک به ۶۰ میلیون فروش داشته و در عین حال کسانی هم بودند که با توجه به میزان شهرت و مخاطب، انتظار بالایی از آنها می‌رفت ولی بسیار کمتر از این مبالغ فروختند. البته این را باید اضافه کنم که فروش‌های بالا مختص به چند هنرمند شناخته شده است که پروسه تولید مجموعه‌شان بعضاً حدود یک سال طول می‌کشد.

خب بگذار این قضیه کسب درآمد در رپ فارسی را بیشتر باز کنیم. یادم است سایت‌هایی در اوایل دهه هشتاد مثل رپفا بودند که از راه پخش آهنگ درآمد داشتند. مدل کسب و کار آنها چطور بود؟

سایت‌های ابتدای دهه هشتاد که چند تا از آنها مثل بیا تو رپ امروز هم فعالند، ساز و کار خیلی ساده‌ای داشتند. مراجع پخش آثار هنرمندان معروف بودند و به همین واسطه از تازه‌کارهایی که دوست داشتند کارهایشان شنیده شود هزینه‌ای می‌گرفتند. در کنار آن برای تبلیغ استودیوهای هنرمندان مطرح یا آهنگسازان، از آنها مبلغی دریافت می‌کردند. آن روزها به دلیل گسترده‌نشدن شبکه‌های اجتماعی،  وبسایت‌ها به نوعی شاهراه ارتباطی هنرمندان و طرفدارها بودند و به عنوان مدیر وبسایت هرچقدر سایتت بهتر و پرمخاطب تر بود درآمدش هم بیشتر بود. البته هنوز هم همین سیستم پابرجاست و همچنان سایت‌هایی هستند که از این طریق درآمدهای زیادی دارند.

حالا که صحبت سایت‌ها شد، می‌دانم که رابط چند هنرمند با رادیو جوان برای پخش کارهایشان هم بودی. آیا رادیو جوان با این هنرمندها گردش مالی هم دارد؟ مثلا هزینه‌ای بگیرد یا که برعکس هزینه کند؟

سیستم کاری رادیو جوان پیشرفته‌تر و گردش مالی آن کلان‌تر از سیستمی است که بالا درباره‌اش صحبت کردیم، ولی روش اصلی کسب درآمد همان است. تفاوتش در کارهای انحصاریی است که از هنرمندان مختلف خریداری می‌کند و به قولی حق پخش اختصاصی آن کارها برای اولین‌بار را می‌گیرد و البته برای آن مبالغی هم هزینه می‌کند. برای مثال چند سال پیش اثری از یکی از رپرهای بسیار معروف داخلی پخش شد که بعدها موزیک ویدیو هم شد. آن اثر در آن سال نزدیک به ۳۰ میلیون تومان از آن رپر خریداری شد. حالا به‌ نظرم مشکل همین‌جا پیش می‌آید. فروش آلبومی از یک هنرمند رپ زیرزمینی شناخته شده نزدیک به هزینه‌ایست که رادیو جوان برای یک تک آهنگ می‌پردازد و خب همین باعث می‌شود که بعضی هنرمندان رپ وسوسه شوند به جای اینکه رسانه‌ای مستقل برای «رپ فارسی» ایجاد کنند، آثارشان را کنار کار افرادی قرار بدهند که حتی ارزش هنری هم ندارند.

موسیقی زیرزمینی نیاز به گسترش مخاطبان آگاه دارد که این نوع موسیقی هنرمندانه و خلاف جریان را انتخاب کنند. زمانی که این اتفاق بیفتد مسیر روشنی هم در انتظار رپ فارسی است و به طبع درآمدزایی بیشتری هم در انتظارش خواهد بود.

با توجه به صحبت‌هایی که کردیم امروزه رپرها از طریق تولید و پخش آثارشان یا به طور مستقل یا به‌واسطه وب‌سایت‌هایی مانند رادیو جوان کسب درآمد دارند. می‌د‌انیم چند رپر شناخته شده که در داخل کشور زندگی می‌کنند وارد دهه چهارم زندگیشان شده‌اند و مسلماً مسائل مالی اهمیت بیشتری برایشان پیدا کرده. راه‌های کسب درآمد دیگری هم از طریق موسیقی دارند؟

توی چند سال اخیر اتفاق‌های عجیبی افتاده که شاید به بدنه این موسیقی ضربه وارد کرده اما از سمت دیگه چاره‌ای برای هنرمند نمانده و شاید نشه خیلی ملامتشان کرد. از همکاری‌های عجیب و غریب با کسانی که صرفاً پول دارند و حتی قدرت شعر نوشتن هم ندارند (که به فیت دادن معروف است) تا تبلیغات بعضاً نامناسب اینستاگرامی. اما خب هنرمندانی هم بودند که دست به کارهای حرفه‌ای‌تری زده‌اند. بعضی از هنرمندها استودیو باز کردند. برخی که آهنگسازی می‌دانند برای علاقه‌مندها آهنگ تهیه کرده‌اند و از این راه کسب درآمد می‌کنند. راه‌های زیادی در این سال‌ها درست یا غلط توسط هنرمندها آزموده شد اما بحث اصلی اینجاست که آنها بعضی وقت‌ها ناچار به انجام برخی کارها بودند. البته این را هم اضافه کنم که بسیاری از هنرمندان رپ مشاغل متفاوتی با حوزه موسیقی دارند و درآمد اصلیشان از آن راه است.

تعداد زیادی از شوندگان موسیقی به‌ویژه کسانی که در خارج از کشور زندگی می‌کنند از سرویس‌های استریمیگ مثل اسپاتیفای استفاده می‌کنند. آیا رپرهای ما هم اقدامی برای پخش اثار در سرویس‌های شناخته شده انجام داده‌اند؟

به نظر من سرویس‌های استریم صنعت موسیقی را متحول کرده‌اند و در عین حال به بهترین نحو ممکن در کنار حقوق منتشرین و مولفین (کپی رایت) ایستادند. رپرهای ایرانی هم رفته‌رفته در حال رو آوردن به این سرویس‌ها هستند. سال گذشته خود من نزدیک به ۳۰ عنوان را با هماهنگی هنرمندان روی استریم‌های خارجی قرار دادم تا هم برایشان کسب درآمد بشود و هم اگر قصد همکاری خارجی داشتند از این راه بیشتر در معرض شنیده شدن قرار بگیرند. در آینده هم با توجه به کارهایی که در حال انجامش هستم و هماهنگی‌های صورت گرفته با برخی از هنرمندان غیرفارسی‌زبان قصد تبدیل آمیزه به یک سیستم استریم داریم که هم به عنوان یک پخش‌کننده محسوب بشیم و هم با راه‌اندازی سرویس استریم درآمدزایی بهتری را برای هنرمندان به وجود بیاوریم.

جدا از سرویس‌های استریمنگ، آینده کسب و کار و درآمدزایی در رپ فارسی را چگونه می‌بینی؟

وضعیت در حال حاضر به نحوی است که خیلی نمی‌شود درباره ی آینده به صراحت صحبت کرد. اصل موضوع آنجایی است که موسیقی زیرزمینی نیاز به گسترش مخاطبان آگاه دارد که این نوع موسیقی هنرمندانه و خلاف جریان را انتخاب کنند. زمانی که این اتفاق بیفتد مسیر روشنی هم در انتظار رپ فارسی است و به طبع درآمدزایی بیشتری هم در انتظارش خواهد بود. این کار مستلزم آن است که جو آگاهی که فعلا در رپ فارسی به وجود آمده است را حفظ و سعی کنیم با ارتباط بهتر با مخاطب و بالا بردن کیفیت آثار تجربه بهتری از موسیقی به عنوان یک هنر بسازیم. در غیر این صورت همین شکل از راه‌های کسب درآمد مستقلی هم که فعلاً شکل گرفته رفته رفته از بین می‌رود.