شهر پایدار، فاصله‌های کوتاه و معابر امن

شهرنشینان گاهی به شیرینی و با حسرت از روستا یاد می‌کنند، در ترافیک سنگین معابر و بزرگراه‌ها در همهمه و شلوغی خیابان‌های شهر، یا وقتی آلودگی هوا برای کودکان و افراد آسیب‌پذیر و گاهی تمامی ساکنان شهر خطرناک اعلام می‌شود، آسودگی روستا خیال دلخواهی است.

شهرها با همه مزایایشان برای ساکنانشان، چیزهایی نیز کم دارند. با تمهیداتی نه چندان پیچیده می‌توان شهری، شاید نه همه چیز تمام، اما خوب داشت. برنامه‌ریزی شهری باید در جهت پایداری شهری و ساختن یک شهر پایدار گام بردارد. با این حال مفهوم شهر پایدار مفهومی پیچیده است و راه‌های دستیابی به آن ساده نیست؛ درک این پیچیدگی و همبستگی متقابل عملکردهای شهری از عوامل موثر در ایجاد شهر پایدار به شمار می‌آیند. [۱]

آلودگی هوا روزانه هزینه‌های بسیاری را بر شهرها تحمیل می‌کند؛ براساس گزارش بانک جهانی، هزینه‌های آلودگی هوا برای ایران حدود ۶.۲ درصد تولید ناخالص داخلی برآورد شده است، مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا در ایران افزایش یافته و از ۱۷ هزار نفر در سال ۱۹۹۰، به بیش از ۲۱ هزار نفر در سال ۲۰۱۳ رسیده است [۲] و خودروها اغلب متهم ردیف اول این مشکل به شمار می‌روند. با این وجود ساکنان شهرها ترجیح می‌دهند همچنان از خودروی شخصی برای رفت و آمد در شهر استفاده کنند، اگرچه الگوی مصرف، سبک زندگی و مسائل فرهنگی در این زمینه نقش پررنگی دارند اما ناکارآمدی سیستم حمل و نقل عمومی، فقدان مسیرهای دوچرخه و پیاده و همچنین بی‌توجهی به اصول پایداری در طراحی شهری از عوامل موثر در این انتخاب هستند دستیابی به الگوی حمل و نقل پایدار می‌تواند گام موثری در راه رسیدن به یک شهر پایدار باشد، شهری که زندگی همراه با آرامش و آسودگی خیال را برای تمامی ساکنانش فراهم می‌کند.

الگوی فعلی حمل و نقل به ناکارآمدی در جابه‌جایی مسافر و بار، هزینه‌‌های لجستیک بالا، ازدحام، آلودگی هوا، تلفات و جراحات حوادث جاده‌ای، مصرف بالای انرژی و افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای منجر می‌شود. این اثرات منفی، عموماً در آسیب‌پذیرترین گروه‌های جمعیتی یعنی کودکان، افراد سالخورده، جمعیت ناتوان و کم درآمد، تشدید می‌شود. [۳]

حمل و نقل به عنوان یکی از اساسی‌ترین نیازهای جوامع شهری در پایداری و ناپایداری شهرها نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. پایداری در حمل و نقل را می‌توان ساماندهی سیستم حمل و نقل شهری به ترتیب ذیل دانست: 

تدوین الگوی حمل و نقل با در نظر گرفتن ابعاد اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی

موسسه حمل و نقل کانادا هدف از ایجاد سامانه حمل و نقل پایدار را کسب اطمینان از در نظرگرفتن عوامل محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با فعالیت‌های حمل و نقل تعریف کرده است [۴]. حمل و نقل پایدار در گرو به حداقل رساندن استفاده از خودرو (به خصوص خودرو شخصی)، اجرای الگوهای توسعه پیاده محور و بر مبنای حمل و نقل عمومی است. به حداقل رساندن تقاضای حمل و نقل توسط وسایل نقلیه موتوری با بهینه کردن اختلاط کاربری‌های گوناگون و در نظر گرفتن این مسئله در طراحی شهری ممکن می‌شود. تقویت مسیرهای دوچرخه و فضای مناسب برای پیا‌د‌‌ه‌روی نیز علاوه بر کاهش اتکا به خودرو در ایجاد حس نشاط و تعلق خاطر به مکان و همچنین سلامت شهروندان تاثیر به سزایی دارد.

سیستم حمل و نقل عمومی از ارکان اساسی حمل و نقل پایدار است، توسعه مبتنی بر حمل و نقل عمومی [۵] (TOD) الگویی از توسعه شهری متکی بر حمل و نقل عمومی است که حول ایستگاه‌های حمل و نقل عمومی (اتوبوس و به خصوص مترو) شکل می‌گیرد و با تراکم نسبتاً بالا، ترکیب و اختلاط مناسب کاربری‌های مسکونی، تجاری، اداری و امثال آن مشخص می‌شود. دسترسی درونی آنها عمدتاً پیاده و دوچرخه است و دسترسی خارجی آنها توسط حمل و نقل عمومی صورت میگیرد. اصولاً این دیدگاه نگرش جدیدی را در شهرسازی تقویت می‌کند و آن اختلاط متناسب کاربر‌ی‌ها است. [۶]

بسیاری از کشورهای توسعه یافته در یکی دو دهه اخیر تقویت و توسعه حمل ونقل عمومی و به کارگیری اشکال نوین آن را درکنار راهبردهای مبتنی بر مدیریت تقاضا به عنوان راهبردهای اصلی نظام حمل و نقل جامع شهرها برگزیده‌اند. درکشورهای درحال توسعه نیز با توجه به مزیتهای ویژه حمل ونقل عمومی، رویکرد به کارگیری انواع سیستمهای حمل و نقل عمومی در صدر راهبردهای نظام حمل و نقل شهرها قرار گرفته است. [۷] طراحی مناطق با رویکرد توسعه مبتنی بر حمل و نقل عمومی در شهرهای بسیاری به اجرا درآمده است؛ ازجمله کالگری، مکزیکوسیتی، توکیو، اورشتاد، واشنگتن و ونکوور. [۸]

موفقیت‌های به کارگیری حمل و نقل عمومی در کشورهای توسعه یافته ناشی از استفاده از نوع خاصی از حمل ونقل عمومی به صورت تک‌بعدی نبوده، بلکه ناشی از نظامی یکپارچه و هماهنگ از انواع سیستم‌های حمل و نقل عمومی است که یکدیگر را پشتیبانی کرده و مکمل یکدیگر هستند. مزیتها و نتایج مفید حمل ونقل عمومی درشهرها، برآیندی از کارکرد بهینه تمامی سیستمهای سنتی و نوین حمل ونقل عمومی در کنار یکدیگر است. [۹] یکپارچه بودن و هماهنگی انواع سیستمهای حمل ونقل و دقت در مکانیابی ایستگاه‌های خطوط حمل ونقل همگانی نیز از جمله مواردی است که توجه به آنها در اقبال شهروندان به حمل و نقل عمومی نقش مهمی دارد.

مسائل فرهنگی و بسترسازی اجتماعی در اجرای سیاست‌های حمل و نقل پایدار اهمیت به سزایی دارند، برنامه‌هایی از قبیل کمپین مردمی سه‌شنبه‌های بدون خودرو که نخستین بار توسط یکی از فعالان محیط زیست اراک در سال ۱۳۹۴ مطرح شد و امروز توسط سازمان محیط زیست و سازمان‌های مردم نهاد حمایت می‌شود در بین ساکنان بسیاری از شهرها حامیانی پیدا کرده است، حامیان این پویش سعی دارند حداقل یک روز در هفته از خودرو شخصی استفاده نکرده و پیاده یا به وسیله دوچرخه و سیستم حمل و نقل عمومی در شهر تردد کنند؛ سه‌شنبه‌های بدون خودرو نشان از خواست عمومی شهرنشینان برای بازگرداندن آسمان آبی به شهرها است.

علاوه بر مردم، مسئولان شهری نیز در بیشتر شهرهای کشور با این پویش همراه شده‌اند، در همین راستا شهرداری اصفهان تردد وسایل نقلیه موتوری را در روزهای سه‌شنبه از خیابان چهارباغ ممنوع اعلام کرده است و چهارباغِ اصفهانی‌ها، سه‌شنبه‌ها تنها به روی دوچرخه‌سوارها و پیاده‌ها باز خواهد بود.

در نهایت باید گفت که دستیابی به حمل و نقل پایدار بدون تغییر نگرش شهروندان و مدیران شهری در رابطه با نقش حمل ونقل در پایداری شهری و داشتن یک شهر زیست‌پذیر و پویا امکانپذیر نیست. قدم اول در ساخت یک شهر پایدار را می‌توان خواست عمومی و جلب مشارکت شهروندان در جهت اجرای برنامه‌های توسعه پایدار شهری دانست.

پانویس‌ها 

۱. کرامت الله زیاری و محمدحسین جان بابانژاد، دیدگاهها و نظریات شهر سالم،شهرداریها، سال نهم،۱۳۸۸، شماره ۹۵.

۲. www.bbc.com/persian/world/2016/09/160908_l45_world_bank_air_pollution

۳. رضا اسماعیلپوراشکاء، محمدرحیم رمضانیان و ساره نبی زاده، ارزیابی پایداری سیستم های حمل و نقل شهری(مطالعه موردی: شهر رشت)، فصلنامه اقتصاد و مدیریت شهری، ۱۳۹۳، شماره هشتم.

۴. محسن تندیسه و محمدرضا رضایی، برنامه ریزی راهبردی حمل و نقل پایدار شهری در کلانشهرهای ایران(مطالعه موردی: شهر مشهد)، مهندسی حمل و نقل، سال پنجم،۱۳۹۲، شماره اول.

۵. Transit-oriented Development

۶. تایماز لاریمیان، آرش صادقی و بهارعبدالله، اولویت بندی شاخص های موثر در پیاده سازی رویکرد توسعه مبتنی بر حمل نقل همگانی (TOD) با بکارگیری تکنیک تحلیل سلسله مراتبی فازی، یازدهمین کنفرانس بینالمللی مهندسی حمل و نقل و ترافیک.

۷. وحید تاجدار و مصطفی اکبری، رهیافتهای بینالمللی حمل و نقل عمومی شهرها، جستارهای شهرسازی، ۱۳۸۷، شماره ۲۶ و ۲۷.

۸. مجتبی رفیعیان، حدیثه عسگری تفرشی و اسفندیار صدیقی، کاربرد رویکرد توسعه حمل و نقل محور (TOD) در برنامهریزی کاربری زمینهای شهری نمونه مطالعه: ایستگاه مترو صادقیه، مدرس علوم انسانی- برنامهریزی و آمایش فضا، دوره چهاردهم، ۱۳۸۹، شماره۳.

۹. وحید تاجدار و مصطفی اکبری، رهیافتهای بینالمللی حمل و نقل عمومی شهرها، جستارهای شهرسازی، ۱۳۸۷، شماره ۲۶ و ۲۷.