چرا مشکل آلودگی هوای تهران حل نمی‌شود؟

آلودگی هوای تهران به نقطه‌ای پیش از تدوین طرح و برنامه و قانون بازگشته است.

برای نشان دادن این مدعا فهرستی از قوانین و برنامه‌های مربوط به کیفیت هوا را در کنار برخی اخبار مرتبط با مسئله آلودگی هوا قرار دادیم تا نشان دهیم چرا اقدامات انجام شده در راستای حل مسئله نیست و در رفت و برگشت بین نهادها در نهایت در حاشیۀ بحران‌های دیگر رها می‌شود. اما بی‌سرانجام ماندن، سرنوشت محتومِ تمامی پروژه‌های زیست‌محیطی نیست و مشکل آلودگی هوای تهران نیز قابل حل است. نمونه‌های موفقی از اقدامات زیست محیطی در دنیا وجود دارد. نمونه‌هایی از موفق‌ترین اقدامات زیست‌محیطی در مطالب بعدی ارائه خواهد شد.

آیا خلأ قانون و برنامه در مورد آلودگی هوا وجود دارد؟

نگاهی گذرا به مصوبات سی سال اخیر نشان می‌دهد قوانین و برنامه‌های زیادی در سطح خرد و کلان برای مقابله با آلودگی هوا در دستور کار قرار گرفته است. از شاخص‌ترینِ این موارد می‌توان از «قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا» مصوبه ۱۳۷۴ و «قانون هوای پاک» مصوبه ۱۳۹۶ در مجلس شورای اسلامی و «برنامه جامع مبارزه با آلودگی هوا» محصول وزارت صنایع، وزارت نفت، سازمان حفاظت از محیط زیست، شهرداری تهران، پلیس راهنمایی و رانندگی در سال ۱۳۷۹ نام برد. در جدول زیر می‌توانید نمونه‌های بیشتری را پیدا کنید (الحاقیه‌ها، اصلاحیه‌ها و آیین‌نامه‌ها در جدول نیامد‌ه‌اند):

در متن قوانین و برنامه‌های بالا اسامی نهادهای متعددی به چشم می‌خورد:

1. مجلس شورای اسلامی
2. هیأت وزیران (هیأت دولت)
3. سازمان محیط زیست
4. وزارت نفت و گاز
5. وزارت نیرو
6. وزارت صنعت و معدن و تجارت
7. وزارت مسکن و شهرسازی
8. استانداری
9. شورای اسلامی شهر‌
10. شهرداری
11. پلیس راهنمایی و رانندگی
12. سازمان ملی استاندارد
13. …

مرور مصوبات خرد و کلان آلودگی هوا نشان می‌دهد نه تنها خلأ برنامه و قانون در این زمینه وجود ندارد، بلکه با توجه به تنوع تخصص‌های فعال ذیل موضوع، تصور می‌شود اشراف اطلاعاتی و همگرایی زیادی برای چگونگیِ مواجهه با مسئله وجود داشته باشد. اما وقتی به آنچه در رسانه‌ها بازتاب دارد مراجعه می‌کنیم به نظر می‌رسد مسئله هنوز جایی قبل از وضع قانون و برنامه، باقی مانده است.

مسئله آلودگی هوا در رسانه‌ها چگونه بازتاب می‌یابد؟

وقتی محتوای رسانه‌ها دربارۀ آلودگی هوا را مرور می‌کنیم یک سوالِ اولیه مدام تکرار می‌شود:

«علت اصلی آلودگی هوای تهران چیست؟»

به نمونه‌های زیر که از عناوین مندرج در رسانه‌های مختلف در ده سال اخیر انتخاب شده نگاه کنید:

علی رغم قوانین و برنامه‌های جامع و همه‌جانبه به نظر می‌رسد، پرسش اولیه «علت اصلی آلودگی هوا» هم‌چنان بی‌پاسخ مانده و به همین دلیل رسانه‌ها هر سال بیش از پیش به آن می‌پردازند.

در کنار وضع قوانین و تدوین برنامه، اقدامات ملموسی نیز در سال‌های گذشته انجام شده، مانند گسترش خطوط مترو و اتوبوس، ارتقای کیفیت سوخت، گسترش محدوده طرح ترافیک به محدوده زوج و فرد، جریمه به‌خاطر نداشتن معاینه فنی، تعطیلی به‌خاطر آلودگی هوا، طرح زوج و فرد از در منزل و … در مجموع حریف آلودگی هوا نشده و افکار عمومی را دوباره به پرسش‌های اولیه سوق داده است.

مسئولین و کارشناسان درباره علت اصلی آلودگی هوای تهران چه می‌گویند؟

ابهام درباره علت اصلی آلودگی هوای تهران فقط در سطح افکار عمومی مطرح نیست. اگر اظهار نظر مسئولین و کارشناسان را هم مرور کنیم به پاسخ مشخصی درباره علت آصلی الودگی هوای تهران نمی‌رسیم. نمونه‌های زیر را نگاه کنید:

اگرچه عناوین فوق با آلودگی هوای تهران ارتباط دارد اما در مورد شهرهای دیگر نیز کم و بیش همین سردرگمی به چشم می‌خورد.

در جدول بالا به‌جای علت اصلی، مجموعه‌ متنوعی از عوامل موثر بر آلودگی هوا در تهران فهرست شده است. شاید همه این عوامل واقعا هم موثر باشد، اما آنچه در این جامع‌نگری گم شده همان علت اصلی است.

به نظر می‌رسد انبوه قوانین و مصوباتِ مربوط به آلودگی هوا در حالی تدوین و ابلاغ شده که هنوز اجماع جدی در مورد علت اصلی آلودگی هوا بین متصدیان امر وجود ندارد. در حالی که قدم نخست در حل مسئله آلودگی هوا، اتفاق نظر روی علت اصلی است. به دلیل عدم توافق روی علت اصلی و نرسیدن به درک مشترک از موضوع، برنامه‌ها و قوانین مقابله با آلودگی هوا در عمل شکست خورده‌اند و مسئله دوباره به مراحل قبل از تدوین طرح و برنامه بازگشته است. برای رسیدن به درک مشترک از موضوع، هیچ راهی جز مرجع قرار دادن روش‌های علمی روشن و شفاف وجود ندارد. بدون همگرایی روی علت اصلی، حل مسئله زیر بارِ برنامه‌های جامع و تلاش‌های شبانه‌روزیِ بی‌حاصل حتی از قبل هم دست‌نیافتنی‌تر خواهد شد.

در حقیقت قانون و برنامه زیاد است اما هنوز معلوم نیست کار، کارِ مازوت است یا موتورسیکلت یا کامیون یا مصرف گاز خانگی و سوخت نیروگاه یا زباله‌سوزی اطراف تهران یا تغییرات اقلیمی و فقر باد و ترک فعل مسئولان؟!

آیا شکست، سرنوشت محتوم همه برنامه‌های زیست‌محیطی است؟

کشورهای زیادی در دنیا با مصائب کلان زیست‌محیطی مانند آلودگی هوا دست به گریبانند. در این میان نمونه‌‎های موفقی نیز وجود دارد. در میان این دستاوردها، یک نمونۀ شاخص هست که از آن به عنوان موفق‌ترین اقدام زیست‌محیطی بشر در طول تاریخ از آن یاد می‌کنند. این نمونۀ شاخص و امیدبخش در مطلب بعدی معرفی خواهد شد.