کابوس بمب‌های نمکی در «چم‌شیر»
بر اساس تحقیقات دانشگاه تهران اثر سازند گچساران بر کیفیت آب مخزن سد در نظر گرفته نشده است. عضو هیات علمی دانشگاه تهران گفته به احتمال زیاد انحلال نمک در آب، در چم‌شیر هم تکرار می‌شود و شرکت آب و نیرو می‌گوید جای نگرانی نیست.
یک «سد نمکی» دیگر افتتاح می‌شود. آبگیری «سد چم‌شیر» در حالی قرار است تا پایان امسال آغاز شود که نگرانی از تکرار فاجعه سد گتوند بالا گرفته است. این سد روی رودخانه زهره در استان کهگیلویه‌وبویر احمد و در مرز خوزستان، بیش از ۸۰ درصد پیشرفت دارد و حالا معلوم شده است که بر روی همان سازند نمکی ساخته شده که سد گتوند را از «شاهکار ملی» به «فاجعه ملی» تبدیل کرد.
بیم آن می‌رود که حل شدن نمک‌های «سازند گچساران» در مخزن سد چم‌شیر، همان بلایی را بر سر رودخانه زهره بیاورد که شورابه‌های سد گتوند بر سر رودخانه کارون آورد. تاکنون برخی کارشناسان نسبت به ساخت این سد هشدار داده‌اند. در گزارش یک گروه تحقیقاتی از دانشگاه تهران در اردیبهشت ۹۸ به شرکت مدیریت منابع آب و نیرو (مجری سد چم‌شیر) به صراحت اعلام شده: «در مطالعات کیفی، اثر سازند گچساران بر کیفیت آب مخزن در نظر گرفته نشده است». همچنین در نامه‌ای که دفتر مطالعات سد و نیروگاه سازمان آب و برق خوزستان به مدیرعامل وقت این سازمان در دی‌ماه ۹۵ نوشته نیز تاکید شده است: «وجود چشمه‌های آب شور و تشکیلات تبخیری گچساران متشکل از ژیپس، انیدریت و نمک و مناطق با پتانسیل بالای انحلال گچ و نمک به ویژه در بخش انتهایی دریاچه سد چم‌شیر بر نامطلوب شدن کیفیت آب دریاچه سد می‌افزاید.» با این حال این هشدارها تاثیری در عملیات اجرایی سد نداشته است.
انحلال سالانه ۵۰۰ هزار تن نمک
راز نمک‌های سد چم‌شیر را حسین آخانی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران، چندی پیش برملا کرد. او در صفحه اینستاگرام خود نوشت: «یکی از مهندسان یک شرکت بزرگ مشاور سدساز در ایران ۲ بار به اتاق من آمد و اسنادی را به من نشان داد که این سد نیز درست مانند سد گتوند روی سازند نمکی گچساران است و فاجعه گتوند۲ به‌زودی با افتتاح آن سد تکرار می‌شود. حرفش مستند و منطقی بود؛ سازند گچساران کل منطقه را گرفته است و هر سدی در هر نقطه‌ای در آن منطقه ساخته شود، عاقبتش مانند سد گتوند است.» او به تازگی نیز یک گزارش میدانی از سد چم‌شیر منتشر و اعلام کرد پرونده این سد را برای جلوگیری از تکرار فاجعه سد گتوند گشوده است.
آخانی دراین‌باره به «پیام‌ما» می‌گوید: «پیش‌بینی من این است که شرایط سد چم‌شیر از سد گتوند نیز بدتر خواهد شد؛ زیرا آب رودخانه زهره نسبتا شور است و در گزارش میدانی اخیر EC آب این رودخانه ۲۰۰۰ میکروزیمنس بوده که همین حالا هم برای کشاورزی مفید نیست و باعث شوری اراضی می‌شود. بعد از آبگیری سد چم‌شیر، شوری آب رودخانه به دلیل حل شدن نمک سازندهایی که مخزن سد در آنها قرار گرفته، قطعا بیشتر می‌شود. این مساله صرف نظر از نفوذ احتمالی لایه‌های نمکی زیرین است که انحلال آنها اجتناب‌ناپذیر است. علاوه بر آن با چشمه‌های شوری که از پشت سد بیرون می‌آید، به طور قطع شوری افزایش می‌یابد. این را دانشگاه تهران در گزارشی که به درخواست وزارت نیرو تهیه کرده نیز پیش‌بینی کرده است. طبق این گزارش شرایط زمین‌شناسی و وضعیت حوضه، در صورت آبگیری، سالانه ۵۰۰ هزار تن نمک در مخزن سد حل می‌شود. گزارشات دیگری در مراحل مطالعاتی نیز ارائه شده بود که نسبت به ساخت سد اخطار داده بودند.»
سد گتوند آخرین سد بر روی رودخانه کارون در شمال خوزستان است که به دلیل جانمایی اشتباه و ساخته شدن روی گنبدهای نمکی سازند گچساران با مخالفت کارشناسان و فعالان محیط زیست مواجه شده بود، در نهایت با اصرار رئیس دولت دهم در سال ۹۰ به بهره‌برداری رسید. حالا سد چم‌شیر، شرق خوزستان از دشت سرسبز زیدون در شهرستان بهبهان تا بندر هندیجان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. آخانی می‌گوید: «سد چم‌شیر بزرگ‌ترین آسیب را به خوزستان می‌رساند زیرا بخش عمده استفاده این سد برای تولید برق است و وقتی مخزن سد پر شود، با حل شدن نمک‌های سازند و عبور از چشمه‌های شور متعدد در مسیر، آب رودخانه زهره شورتر می‌شود.»
این استاد دانشگاه، نسبت به آسیب‌های دیگر سد چم‌شیر برای خوزستان نیز هشدار می‌دهد: «با ساخته شدن این سد، سیلاب‌های رودخانه زهره که دشت هندیجان را به محیط تالابی تبدیل می‌کرد، دیگر اتفاق نمی‌افتد و این دشت خشک‌تر خواهد شد که باعث می‌شود ریزگردها در هندیجان -یکی از مهم‌ترین کانون‌های گرد‌وغبار خوزستان- تشدید شود.»
ردپای متخلفان در سدهای نمکی
آخانی خواستار ممانعت از آبگیری سد چم‌شیر می‌شود و می‌گوید: «ساخت سد چم‌شیر از اول اشتباه بوده. سوابق نشان می‌دهد که طراحی آن مربوط به قبل از انقلاب است، زمانی که این مشکلات در خوزستان وجود نداشت و اصولا محیط زیست آنقدر اهمیت نداشت. این نوع برداشت کورکورانه از یکسری آمریکایی که سدها را جایابی کردند صورت گرفت. طبیعی است که حالا به هیچ عنوان چنین سدی برای کشور نفعی ندارد و چیزی جز ضرر و آسیب نخواهد داشت. معتقدم جلوی ضرر را از هرجا بگیریم فایده است. بنابراین حتی اگر بگوییم برای این سد ۱۰هزار میلیارد تومان هزینه شده بهتر از آن است که با عوارض محیط زیستی که ایجاد می‌کند خسارت‌های بیشتری به این سرزمین برسانیم.»
ساخت سد چم‌شیر از سال ۷۳ مطرح شده اما از سال ۹۳ به صورت جدی ادامه یافته، برخی کارشناسان در پنج سال گذشته مخاطرات این سد را در مکاتباتی با سازمان آب و برق خوزستان، استاندار خوزستان و رئیس‌جمهوری اعلام کردند اما آنطور که پیداست، مجری این سد (شرکت مدیریت منابع آب و نیرو) که برای ساخت سد گتوند هم هیچگاه محاکمه نشده، اعتنایی به این هشدارها نکرده. آخانی تصریح می‌کند: «من یک دانشگاهی هستم و تعیین تخلف کار من نیست. اما مطمئنم تخلف‌های زیادی در این طرح اتفاق افتاده که بزرگ‌ترین آنها در سازمان حفاظت محیط زیست، به دلیل پذیرفتن ارزیابی محیط زیستی این سد بوده است. این سد جزو پروژ‌های بزرگ بوده و نمی‌تواند بدون داشتن ارزیابی محیط زیست اجرا شود و این مساله باید بررسی شود.»
نگرانی‌های بی‌جواب
سد چم‌شیر با بودجه ۲۳۰ میلیون یورویی یعنی نزدیک هفت هزار میلیارد تومان به‌علاوه فاینانس کشور چین -که از رقم دقیق آن اطلاعی نداریم- به روزهای پایانی نزدیک می‌شود. هدف از ساخت این سد با ۲.۳ میلیارد مترمکعب حجم مخزن، توسعه کشاورزی، کنترل سیلاب و بهبود کیفیت آب اعلام شده، اهدافی که با شور شدن آب مخزن در حد شعار باقی می‌ماند. با وجود پیگیری، شرکت مدیریت منابع آب و نیرو حاضر به پاسخگویی درباره سد چم‌شیر نشد. اما مهرزاد احسانی، رئیس حوضه آبریز رودخانه زهره، جراحی و حوضه‌های جنوبی می‌گوید: «هنوز اطلاع چندانی نداریم و به دلیل نگرانی‌هایی که مطرح شده، بررسی و تکمیل اطلاعاتمان را شروع کردیم. شرکت آب و نیرو مطالعات زیادی انجام داده و می‌گوید که طبق مطالعات مشاوران جای نگرانی نیست. آنها در پاسخ به ما لیست مطالعاتی که در این زمینه انجام شده را ارائه کرده و قرار است از مجموع این مطالعات، خلاصه گزارش تحلیلی تهیه و منتشر کند. به هرحال موضوع باید از ابعاد مختلف بررسی شود تا نگرانی‌هایی که نخبگان و مردم دارند پاسخ داده شود.»
کابوس نفت و شورابه
«سازند گچساران» ۷۰ درصد از مخزن سد چم‌شیر را فراگرفته. این سازند مجموعه‌ای از رسوبات تبخیری مثل سنگ نمک و گچ است که در محدوده وسیعی از زاگرس گسترده شده. مجریان سد گتوند بر این باور بودند که شوری ناشی از انحلال نمک این سازند که در مخزن سد گتوند قرار دارد، در مدت چند سال با مدیریت مخزن مرتفع می‌شود اما عملا این اتفاق نیفتاد، و تا سال ۹۷ بیش از ۱۰ میلیون تن نمک در مخزن سد گتوند ته‌نشین شده بود. مطالعات دانشگاه تهران نشان داد که سد گتوند مقصر ۲۵ درصد از شوری رودخانه کارون است.
عباس بحرودی، عضو هیات علمی دانشکده مهندسی معدن دانشگاه تهران نیز معتقد است: «مشکلی که سد چم‌شیر و سدهای دیگر در رشته کوه‌های زاگرس در خوزستان و کهگیلویه دارند سازند گچساران است.
این سازند که از نظر نفتی بسیار با اهمیت است، پوش‌سنگی از مواد تبخیری و دارای لایه‌هایی از نمک و گچ است. این لایه‌ها با هر بارندگی یا جریان آب، حل می‌شوند و آب را هم شور می‌کنند که این آب شور به زمین‌های کشاورزی و یا مصارف پایین دست خسارت وارد می‌کند و در سد گتوند شاهد این اتفاق بودیم.
البته این سازند بسیار شناخته شده است و در محل ساخت سد گتوند به شکل معدن نمک قدیمی در منطقه شهرت داشته و اهالی سال‌ها از آن برداشت می‌کردند اما سازندگان به آن بی‌توجهی کردند. حالا مشابه آن را در سد چم‌شیر هم داریم و در اینجا نیز این سازند در مخزن سد قرار گرفته است. بنابراین با توجه به تجربه سد گتوند، به احتمال خیلی زیاد انحلال نمک در آب، در سد چم‌شیر هم تکرار می‌شود و انتظار همین وضعیت را داریم.»
همه مراحل سد چم‌شیر، همچون اجرای سد گتوند با مخفی‌کاری همراه بوده. یک ماه پیش جواد اوجی، وزیر نفت از سد چم‌شیر بازدید کرد؛ بدون اینکه چرایی این بازدید روشن شود. حالا بحرودی از دیگر مخاطرات سد چم‌شیر می‌گوید: «مشکل دیگر سد چم‌شیر تداخل آن با طرح‌های اکتشاف نفت است.
زیرا دریاچه سد چم‌شیر روی طاقدیس گچساران قرار می‌گیرد، این در حالیست که در برنامه ازدیاد برداشت نفت، چاه‌هایی حفر و گازهایی با فشار زیاد به مخزن تزریق می‌شود. از آنجایی که پوش‌سنگ روی مخزن ضخامت زیادی ندارد، ممکن است تحت فشار زیاد بترکد یا منفجر شود. اینها احتمالاتی است که هنوز پاسخش مشخص نشده زیرا مدل‌سازی و مطالعاتی روی آن انجام نشده است.»
این استاد دانشگاه همچنین مشکل سوم سد چم‌شیر را ساخته شدن تاج سد روی سازند میشان که از جنس آهک است برمی‌شمارد و توضیح می‌دهد: «سازند میشان، روی سازند گچساران قرار گرفته که در تماس با آب، حالت ناپایدار و خردشدگی پیدا می‌کند بنابراین احتمال ترک‌خوردگی و شکسته شدن تاج سد را به‌وجود می‌آورد.»
بحرودی که از مخالفان سد گتوند بوده، روند اجرا و آبگیری آن را یادآوری می‌کند. او می‌گوید: «عملیات ساخت سد چم‌شیر تقریبا تمام شده، همه اینها باید در مطالعات زمین‌شناسی، مطالعات محیط زیستی و کیفی آب دیده می‌شد اما همچون سد گتوند به این مسائل مهم بی‌اعتنایی شده. قبل از آبگیری سد گتوند از سازندگان خواستیم آبگیری را متوقف کنند اما توجهی نکردند. در این مورد نمی‌دانیم قرار است چه تصمیمی بگیرند. ما باید بپذیریم که برای حل مشکل آب، به مدیریت آب روی بیاوریم و سدسازی دیگر در کشور ما جواب نمی‌دهد.»
غده‌های نمکی بدخیم
کارشناسان سد گتوند را بمب نمکی در بالای سر خوزستان توصیف کرده‌اند. دولت یازدهم نه تنها در علاج‌بخشی این بمب نمکی خلف وعده کرد، بلکه بمب نمکی دیگری ساخت. دولت سیزدهم نیز، به ادامه سدسازی‌ها روی خوش نشان داده است.
ساخت سدهای چم‌شیر، مارون۲ و تنگ سرخ در بالادست خوزستان و در استان کهگیلویه‌وبویراحمد، در حالی که تنها سه ماه از اعتراضات آبی خوزستان می‌گذرد، از جمله طرح‌هایی است که با واکنش کارشناسان و فعالان محیط زیست روبه‌رو شده است. آیا دولت سیزدهم ریسک آبگیری سد چم‌شیر را می‌پذیرد؟
بزرگنمایی شده و فاحعه صحت ندارد. این سنگ های نمکی وآهکی در حوضچه های آبی همه سد ها دیده می شود