آیا گردوغبارهای عراقی آلوده‌اند؟
مرزها را بدون هیچ محدودیتی پشت سر می‌گذارد و آسمان استان‌های غربی و جنوب‌غربی کشور را تیره و تار می‌کند. گاهی حتی چندین مرز را طی می‌کند و با گذر از بیابان‌های بسیاری که بر سر راه دارد، به استان‌های غربی و جنوب‌غربی کشور می‌رسد و زندگی‌شان را زیر سایه می‌برد.
زمانی از آن با عنوان میهمان ناخوانده یاد می‌شد. میهمانی که زندگی میزبانش را مختل کرده و سلامتی‌اش را تهدید می‌کند. به این میهمان قدیمی، دیگر نه می‌توان میهمان گفت و نه ناخوانده، چرا که روزهای بسیاری را به استان‌های مختلف کشور، همچون خوزستان، ایلام، کرمانشاه، لرستان و... سر می‌زند و چند سالی می‌شود که با زندگی ساکنان غربی و جنوب غربی کشور گره خورده است.
میهمان ناخوانده، پدیده ناشی از خشکسالی یا نگرانی جدی ساکنان مرزی کشور، همان گردوغباری است که می‌گویند، از عراق، عربستان، سوریه و حتی مصر راه کشور را در پیش گرفته است. گردوغبار عربی، در این سال‌ها با عبور از مرزهای غربی کشور و ورودش به ایران، حواشی بسیاری را هم با خود همراه کرده است. ناامنی‌های منطقه، سوزانده شدن ادوات جنگی و مواد منفجره‌ای که دیگر نیازی به آنها نبود در پایگاه‌های نظامی ایالات متحده در عراق، احتمال پررنگی شد مبنی بر آلودگی غبارهایی که از عراق وارد کشور می‌شوند. آلودگی به رادیواکتیو، فلزات سنگین، دیوکسین، هیدروکربن‌های زنجیره‌ای و ذرات معلق.
در این سال‌ها، این نگرانی و پیامدهای تنفس در هوایی که پر بود از خاکی که گفته می‌شد ممکن است، آلودگی‌های غیرطبیعی با خود داشته باشد، به پرسشی جدی تبدیل شد. پرسشی که تنها پاسخ آن از سوی مسئولان پیشین سازمان حفاظت محیط‌زیست، نه بود و پس از آن هم معصومه ابتکار رئیس کنونی سازمان حفاظت محیط زیست، هیچ‌گاه این نگرانی را تایید نکرد. تایید نشدن این احتمال، رنگ این نگرانی را کمرنگ نکرد. در این سال‌ها حتی گامی هم برای این‌که پاسخی قاطع به این نگرانی بدهد، برداشته نشد و احتمال آلودگی گردوغبارهای عراقی، پرسشی بدون پاسخ قطعی و درست باقی ماند.
ماجرا از روزهایی شروع شد که در سال ۲۰۱۲ میلادی رسانه‌های آمریکایی، با منتشر کردن گزارش‌هایی از آلوده بودن خاک و بیابان‌های عراق خبر داده و از بروز مشکلات تنفسی، افزایش سرطان و مشاهده شدن ناراحتی‌های پوستی در بین سربازان آمریکایی حکایت کرده بودند که در عراق خدمت کرده‌اند.
به نظر می‌رسد ماجرا از روزهایی شروع شد که در سال ۲۰۱۲ میلادی رسانه‌های آمریکایی، با منتشر کردن گزارش‌هایی از آلوده بودن خاک و بیابان‌های عراق خبر داده و از بروز مشکلات تنفسی، افزایش سرطان و مشاهده شدن ناراحتی‌های پوستی در بین سربازان آمریکایی حکایت کرده بودند که در عراق خدمت کرده‌اند. یکی از روزنامه‌هایی که در این‌باره گزارش‌هایی نوشت، نیویورک‌تایمز بود. این روزنامه در گزارش خود با اشاره به گزارش سازمان منع تسلیحات شیمیایی، در این‌باره نوشت، «سازمان منع تسلیحات شیمیایی در گزارش خود آورده که آمریکا از ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۹ یکسری تسلیحات شیمیایی قدیمی را در عراق کشف و ضبط و آنها را در فضای باز به صورت سری منهدم کرد. »در کنار این گزارش‌ها، خبر سوزانده شدن ادوات جنگی در چاله‌های آتش، سلامت آب و خاک شهرهای مختلف عراق را بیش از پیش زیر سوال برد. گفته می‌شد که آمریکایی‌ها در ۵۰۰ پایگاه نظامی که در کشور عراق داشته‌اند، ادوات جنگی که نیازی به آنها نداشتند، همچون بمب‌های قدیمی را در چاله‌های آتش (pits burn) سوزانده‌اند و این اقدام نه‌تنها بر سلامتی سربازان آمریکایی تاثیر گذاشته بلکه سلامتی ساکنان منطقه را هم تحت‌تاثیر قرار داده و خاک منطقه را هم آلوده کرده است. خاک‌هایی که با وزش بادهای غربی – شرقی راه ایران را در پیش می‌گیرند و بر سر استان‌های غربی و جنوب‌غربی کشور سایه می‌اندازند.
در سال‌های اخیر، آلودگی گردوغباری که از عراق وارد کشور می‌شود، آنالیز نشده و این درحالی است که احتمال آلودگی همواره از سوی مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست در دولت پیشین تکذیب می‌شد و مسئولان این سازمان هیچ گاه حتی جای احتمالی ضعیف را هم برای این آلودگی باز نگذاشته بودند. این احتمال در دوره کنونی سازمان حفاظت محیط‌زیست هم چندان مورد توجه قرار نگرفت، حتی در روزهایی که غلظت گردوغبار در خوزستان به ۶۶ برابر حدمجاز رسیده بود و ابتدا گمان می‌رفت منشا آن خارجی باشد هم، احتمال آلوده بودن این گردوغبار، زیر ذره‌بین نرفت. این درحالی بود که مژگان صوابی اصفهانی، فوق دکترای سم‌شناسی محیط‌زیست از دانشگاه میشیگان، پیش از این با اشاره به گزارش‌های رسانه‌های آمریکایی در باره آلودگی‌های خاکی عراق، به «شهروند» گفته بود که «غبار عراق آلاینده‌های جنگی را با خود به ایران هم می‌آورد. طوفان‌های گردوغبار که در شهرهای مرزی کشور با عراق بسیار اتفاق می‌افتد و از عراق هم نشأت می‌گیرد، می‌توانند آلاینده‌های جنگی را از مرز عبور داده و وارد ایران کنند. این آلودگی‌ها روی ساکنان مناطق مرزی تاثیرگذار بوده تا جایی که پزشکان جنوب ایران هم فکر می‌کنند که شاهد زیاد شدن بیماری‌های تولید مثل در زنان و ناهنجاری در جنین‌ها هستند.»
آمریکایی‌ها در ۵۰۰ پایگاه نظامی که در کشور عراق داشته‌اند، ادوات جنگی که نیازی به آنها نداشتند، همچون بمب‌های قدیمی را در چاله‌های آتش (pits burn) سوزانده‌اند و این اقدام نه‌تنها بر سلامتی سربازان آمریکایی تاثیر گذاشته بلکه سلامتی ساکنان منطقه را هم تحت‌تاثیر قرار داده و خاک منطقه را هم آلوده کرده است. خاک‌هایی که با وزش بادهای غربی – شرقی راه ایران را در پیش می‌گیرند و بر سر استان‌های غربی و جنوب‌غربی کشور سایه می‌اندازند.
گردوغبارهای عراقی بالاخره نمونه‌گیری شد
هرچند که حداقل سه سالی از مطرح شدن این احتمال تلخ می‌گذرد و یک‌سال و هشت ماه هم از آغاز دولت یازدهم پشت سر گذاشته شده است، اما هنوز معلوم نیست که گرد و خاکی که از عراق وارد کشور شده و بر سر مردم خوزستان و سایر استان‌های مرزی می‌ریزد، آلوده است یا خیر. به تازگی مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست از برنامه‌های پایش گرد و خاکی حکایت می‌کنند که مرزها را پشت سر می‌گذارند و وارد کشور می‌شوند. در این‌باره احمدرضا لاهیجان‌زاده، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان هم با تایید این‌که این احتمال و خبرهای آلوده بودن غبارهای عراقی موضوعی قدیمی است که در سه‌سال گذشته چند باری مطرح شده، به «شهروند» می‌گوید: «این موضوع هم در زمان محمدی‌زاده، رئیس سابق سازمان حفاظت محیط‌زیست مطرح بوده و هم در زمان معصومه ابتکار رئیس کنونی طرح شده است، اما هیچ مرجع رسمی آلودگی غبارهایی که از عراق راهی کشور می‌شوند را تایید نکرده، البته هیچ آنالیزی هم ارایه نشده که نشان دهد غبارهایی که از عراق وارد کشور شده‌اند، آلوده بوده است.»
او در پاسخ به این پرسش که آیا بررسی‌هایی در این‌باره انجام شده و این تکذیب‌ها مستند به بررسی‌های انجام شده است یا خیر؟ ادامه می‌دهد: «به تازگی در استان نمونه‌برداری‌هایی شروع کرده‌ایم. قرار است نمونه‌ها آزمایش شوند و مشخص شود که غبارها آلوده هستند یا خیر. تا زمانی که نتایج آزمایش‌ها مشخص شود، نمی‌توان این موضوع را تایید یا تکذیب کرد.»
«غبار عراق آلاینده‌های جنگی را با خود به ایران هم می‌آورد. طوفان‌های گردوغبار که در شهرهای مرزی کشور با عراق بسیار اتفاق می‌افتد و از عراق هم نشأت می‌گیرد، می‌توانند آلاینده‌های جنگی را از مرز عبور داده و وارد ایران کنند. این آلودگی‌ها روی ساکنان مناطق مرزی تاثیرگذار بوده تا جایی که پزشکان جنوب ایران هم فکر می‌کنند که شاهد زیاد شدن بیماری‌های تولید مثل در زنان و ناهنجاری در جنین‌ها هستند.»
گزارش‌هایی که از سال ۲۰۱۲ میلادی از سوی رسانه‌های آمریکایی همچون «نیویورک‌تایمز» منتشر شدند، از فلزات سنگین و مواد آلاینده‌ای حکایت داشتند که به واسطه سوزانده شدن ادوات جنگی در چاله‌های آتش آمریکایی به آسمان عراق فرستاده شده‌اند. گفته می‌شود که غبار عراق شامل ۳۷ فلز است که سلامت انسان‌ها را تهدید می‌کند. وجود ۵۰۰ پایگاه نظامی در عراق که چاله‌های آتش را در خود جای داده بودند، به دلیل وسعت کانون‌های گردوغباری که از خارج از کشور، گردوغبار را به ایران می‌فرستند، از نظر مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان، موضوع چندان مهمی قلمداد نمی‌شود. لاهیجان‌زاده در این‌باره هم می‌گوید: «کانون‌های گردوغبار با منشأ خارجی، وسعت گسترده‌ای دارند. به‌طور مثال در نقشه‌های هفته گذشته کانون‌های گردوغباری که وارد کشور شده‌اند، می‌بینیم که این کانون، چند هزار کیلومتر از خاک عربستان، شمال‌غرب عراق و بخش‌هایی از سوریه را شامل می‌شود. این عرصه در مجموع وسعت زیادی دارد و چند چاله آتش که آلودگی تولید می‌کنند، نمی‌تواند تاثیر زیادی بر آن بگذارد.» او ادامه می‌دهد که «با این اوصاف خودمان آنالیز غبارهای وارداتی را شروع کرده‌ایم. نمونه‌های گرفته شده از غبارهای عراق را به کشور دیگری ارسال کرده‌ایم تا نمونه‌ها بررسی شوند و آلودگی غبارهای عراقی تایید یا تکذیب شود.» لاهیجان‌زاده درباره کشوری که نمونه‌ها به آن ارسال شده است، با اشاره به این‌که به دلیل محدودیت‌هایی که داریم نمی‌توانیم نام کشوری را که نمونه‌ها به آن‌جا ارسال شده است اعلام کنیم، یادآور می‌شود: «قرار است نتایج را در دو تا سه ماه آینده تحویل بگیریم.»
احتمال آلودگی همواره از سوی مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست در دولت پیشین تکذیب می‌شد و مسئولان این سازمان هیچ گاه حتی جای احتمالی ضعیف را هم برای این آلودگی باز نگذاشته بودند. این احتمال در دوره کنونی سازمان حفاظت محیط‌زیست هم چندان مورد توجه قرار نگرفت، حتی در روزهایی که غلظت گردوغبار در خوزستان به ۶۶ برابر حدمجاز رسیده بود.
هرچند که مدیرکل محیط‌زیست خوزستان نام کشوری که قرار است گردوغبار عراقی را بررسی کند، اعلام نمی‌کند اما منابع دیگری در سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گویند که نمونه‌های گرفته شده به کشور آلمان ارسال شده است. هرچند که مدیرکل محیط‌زیست خوزستان با تردید درباره آلودگی غبارهای عراقی صحبت می‌کند و با تاکید بر این‌که تا زمانی که نتایج نمونه‌ها را دریافت نکنیم، نمی‌توانیم آلوده بودن یا نبودن غبارهای عراقی را تایید کنیم، درباره تاثیر گرد وغبارها بر سلامتی ساکنان خوزستان و حیات وحش استان، می‌گوید: «گردوغبارها چه آلوده باشند چه نباشند، قطعا بر سلامت انسان‌ها و حیات وحش تاثیرگذار هستند و در این شکی نیست. اما تاثیری که بر سلامتی می‌گذارند، به حوزه بهداشت مرتبط است و ما در این‌باره اطلاعاتی در دست نداریم. آنها باید درباره احتمال افزایش بیماری‌های تنفسی یا بیماری‌های ناشناخته‌ای که در استان آغاز شده است، گزارش بدهند.» او در پاسخ به این پرسش که در نشست‌های استانداری که درباره پدیده گردوغبار برگزار می‌شود، گزارش‌هایی در رابطه با تاثیر گردوغبارها بر سلامتی ساکنان استان ارایه شده است یا خیر، خاطرنشان می‌کند که «ما در این‌باره نه آماری داریم نه آمار مقایسه‌ای با سال‌های گذشته. در نشست‌های استان این موضوعات مطرح می‌شود اما فکر می‌کنم که مطالعه‌ای در این‌باره انجام نشده یا گزارشی درباره آن ارایه نشده است.»
ابتکار: بررسی رسمی نداشته‌ایم، دانشگاه‌ها بررسی‌هایی کرده‌اند
زمستان سال گذشته، در روزهایی که گردوغبار بیداد می‌کرد و زندگی را در خوزستان، ایلام، کرمانشاه و سایر استان‌های غربی و جنوب‌غربی کشور تعطیل کرده بود، خوزستانی‌ها در شبکه‌های اجتماعی از معصومه ابتکار دعوت می‌کردند، دفتر کارش را به خوزستان منتقل کند تا فکری برای گردوغباری بشود که زندگی و سلامتیشان را تهدید می‌کرد. در آن روزها جلسات مختلفی برای مهار این پدیده تشکیل شد و راهکارهای بسیاری به سمت سازمان حفاظت محیط‌زیست سرازیر شد، اما هیچ‌گاه درباره احتمال آلودگی این غبارها و بررسی نگرانی سه ساله خوزستانی‌ها حرفی به میان نیامد و آلودگی غبارها، همچنان یک احتمال باقی ماند. معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره گردوغباری که بر استان‌های غربی و جنوب‌غربی کشور سایه انداخته، به «شهروند» می‌گوید: «در استان‌های مرزی با پدیده گردوغبار روبه‌رو هستیم که البته منشأ این گردوغبار تنها عراق نیست و عربستان هم یکی از کانون‌های گردوغباری است که وارد ایران می‌شود. در این‌باره تلاش‌های بین‌المللی را در دستور کار داریم. هفته گذشته هم نامه‌ای به سازمان ملل ارسال کردم و بر تشکیل صندوق منطقه‌ای مقابله با پدیده گردوغبار تاکید کردم و خواستار تشکیل هر چه سریع‌تر این صندوق شدم. متاسفانه در منطقه با مشکلاتی برای اجرای برنامه‌های مقابله با پدیده گردوغبار مواجه هستیم. ناامنی‌های منطقه هم بر این موضوع تاثیرگذار است. در عراق ناامنی اجاره پیاده‌سازی برنامه‌ها را نمی‌دهد و برخی از کشور‌های منطقه هم در این زمینه همکاری نمی‌کنند.»
بیش از سه‌سال از احتمال آلوده بودن گرد و غبارهای عراقی و به خطر افتادن سلامت ساکنان مرزی کشور می‌گذرد و هنوز مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گویند که نمی‌توانند با قطعیت از آلوده بودن یا نبودن غبارهای عراقی صحبت کنند و صحبت کردن در این‌باره را به چند ماه آینده موکول می‌کنند.
او درباره احتمال آلوده بودن گرد و غبارهای عراقی که چند سالی می‌شود به یک نگرانی تبدیل شده است هم می‌گوید: «در بحث آلودگی گردوغبارها بررسی‌هایی دانشگاهی انجام شده است، اما ما تاکنون گزارش رسمی نداشته‌ایم که نشان دهد این غبارها آلودگی خاصی اعم از فلزات و… داشته باشند. با این حال بررسی‌ها و پایش‌هایی را آغاز کرده‌ایم، اما هنوز نمی‌توانیم درباره آلوده بودن یا نبودن این غبارها صحبت کنیم.» بیش از سه‌سال از احتمال آلوده بودن گرد و غبارهای عراقی و به خطر افتادن سلامت ساکنان مرزی کشور می‌گذرد و هنوز مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گویند که نمی‌توانند با قطعیت از آلوده بودن یا نبودن غبارهای عراقی صحبت کنند و صحبت کردن در این‌باره را به چند ماه آینده موکول می‌کنند. به نظر می‌رسد با ارسال اولین نمونه‌های گرفته شده از ریزگردهای عربی به خارج از کشور این عدم اطمینان تا سه ماه دیگر به پایان می‌رسد و نگرانی سه‌ساله آلوده بودن غبارهای عراقی برای خود پاسخی قطعی پیدا می‌کند.