پشت پرده یک باخت حقوقی در میراث فرهنگی

چند روزی است که احتمال تخریب هتل فردوسی رشت به دنبال خروج آن از فهرست آثار ملی خبرساز شده است. بنایی که هشت سال پیش با شماره ثبت ۳۰۷۲۰ در فهرست آثار ملی قرار گرفت و بنا به این اصل دستگاه‌های زیرمجموعه‌ی دولت باید از آن حفاظت می‌کردند.

این عمارت مربوط به اواخر دوره‌ی پهلوی اول و مقارن با جنگ جهانی ساخته شده و از نظر الگوی معماری شبیه بناهای اواخر دوره قاجار است بنا به لحاظ تزیینات خارجی دارای سمبل هایی از ایران باستان بوده و شاخصه ی مهم آن نشان «فِرَوَهَر» بر سردرب بناست. غیر از تزیینات بیرونی بنا، این عمارت از معدود بناهای باقیمانده رشت است که با یک راهرو در طبقه دوم با ساختمان مجاور خود دسترسی دارد. طبقه دوم این بنا به سبک بناهای گیلان، ایوان باریکی دارد که به آن «ایوان کتابی» می‌گویند.

جز این، بنای فوق محل برگزاری اولین جلسات شوراست که سابقه‌ی آن به دوستی عضو شورای شهر فعلی، اسماعیلی حاجی‌پور (که در شورای اول نیز حضور داشت)، با مالک بنا برمی‌گردد . طبق وعده‌ای که این عضو شورا داده بود قراربود هم به خاطر سابقه تاریخی هم مکان اولین پارلمان شهر این بنا حفظ شود. اما اقدام مالک برای خروج این بنا از ثبت میراث فرهنگی در دوره‌ی چهارم شورای شهر رشت نتیجه داد و موفق به خروج آن شد.

به گونه‌ای که هفت سال بعد در شهریورماه ۹۸ نماینده‌ی میراث فرهنگی گیلان خبر خروج عمارت هتل فردوسی از فهرست آثار ملی را تایید کرد و علت آن را شکایت وراث این بنا به دیوان عدالت اداری عنوان کرد. فعالان میراث فرهنگی معتقدند این رویه بسیار مرسوم است و معمولا وقتی وراث یک بنای تاریخی به دیوان عدالت اداری شکایت می‌کنند، دیوان عدالت ترجیح می‌دهد باری را از دوش میراث بردارد و صاحبان بنا نیز به مرادشان برسند. اتفاقی که شاید کمبود بودجه‌های وزارت میراث فرهنگی در بخش‌های مختلف عامل آن باشد.

طبق نظر کارشناسان، شورای عالی شهرسازی، شهرداری و حتی دستگاه قضایی، تنها به حق تملک مالک رای می‌دهند و به نظر می‌رسد حفظ هویت‌های محلی کمتر در احکام مورد توجه است. در حالی که دیگر متولیان شهری هم باید برای خرید و تغییر چنین بناهایی هزینه کنند.

آن طور که در ردیف بودجه‌ی سال ۱۴۰۰ آمده است بودجه‌ی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ۱۳۹۴ میلیارد و ۳۲۲ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان و مشخصا بودجه‌ی معاونت میراث فرهنگی ۲۴۱ میلیارد و ۸۰۵ میلیون تومان است. با یک محاسبه‌ی سرانگشتی و غیردقیق می‌توان به عدد غیرقابل باوری رسید؛ با بودجه‌ی بخش میراث فرهنگی، سهم هر استان برای مرمت، ترمیم و حفاظت از ابنیه‌ی تاریخی تنها ۷ میلیارد و ۵۳۱ میلیون و ۲۵۰ هزار تومان است. یعنی استان گیلان با دارا بودن بیش از هزار باب ابنیه‌ی تاریخی ثبت شده و تعداد بسیار زیادی بنای درحال تخریب تنها باید فعالیت یک سالش را با هفت میلیارد تومان انجام دهد.

هتل فردوسی که تنها نمونه‌ای از تخریب ابنیه‌ی تاریخی در سال‌های اخیر است بهانه‌ای شد تا جدی‌تر به این موضوع ورود کنیم. سیر روایت و ترتیب مصاحبه‌شوندگان در ادامه‌ی این گزارش قابل توجه است.

مرور در ابتدا در گفت‌و‌گو با ولی جهانی، معاون میراث فرهنگی گیلان پرونده‌ی هتل فردوسی را پیگیری کرد. جهانی در پاسخ به ما این موضوع را در حیطه‌ی بحث‌های حقوقی نهاد متبوعش دانست و پرسش ها را به بخش حقوقی میراث فرهنگی گیلان ارجاع داد.

مرور در ادامه به سراغ محمدعلی شعبانی کارشناس امور حقوقی میراث فرهنگی گیلان رفت و ماجرای چگونگی خروج هتل فردوسی را از او پیگیری کرد. شعبانی در پاسخ به مرور مصاحبه با رسانه ها را از وظایف سازمانی خود ندانست. او برای پاسخ به وضعیت این پرونده ما را به مسوول روابط عمومی میراث فرهنگی گیلان ارجاع داد و هرگونه اظهار نظر در این باره را منوط به تایید روابط عمومی دانست.

آنطور که کارشناسان روابط عمومی میراث فرهنگی عنوان کردند عادل حسینی، مدیر روابط عمومی میراث فرهنگی گیلان در روز مصاحبه یعنی ۷ بهمن به دلیل جلسات کاری متعدد در مرکز حضور نداشت و مرور نتوانست نظر او را در این باره جویا شود. اما با این وجود کارشناسان روابط عمومی میراث پیشنهاد کردند تا این موضوع را از سیدمهدی میرصالحی، مسوول ثبت آثار میراث فرهنگی گیلان پیگیری کنیم.

خبرنگار مرور در تماس با میرصالحی نیز موفق به دریافت پاسخ مشخصی نشد. میرصالحی در پاسخ به خبرنگار مرور می گوید: هویت شما به عنوان خبرنگار برای ما چندان آشکار نیست.

من نمی‌توانم مصاحبه کنم چون در صورت اشتباه خطر اخراج از مسوولیت، من را تهدید می‌کند. با این وجود او سر این رشته را در دست مسعود حلاج‌پور، مدیرکل میراث فرهنگی گیلان دانست و پیشنهاد کرد با او مصاحبه کنیم.

حلاج‌پور نیز در مصاحبه‌ی کوتاهی با مرور این موضوع را در حوزه‌ی اختیارات ولی جهانی، اولین مصاحبه‌شونده‌ی ما دانست و مرور بالاخره نتوانست از سیکل بروکراسی میراث فرهنگی گیلان پاسخی برای این پرسش‌ها به دست آورد.

تلاش‌ها چندین باره‌ی مرور برای تماس با مسعود حلاج‌پور از صبح روز سه‌شنبه هفتم بهمن ماه تا غروب چهارشنبه هشتم بهمن به نتیجه نرسید و مدیرکل میراث فرهنگی گیلان پاسخی به شبهات موجود درباره این عمارت نداد.

فعالان میراث فرهنگی چه می‌گویند؟

در ابتدا محمدحسین ظریفی، یکی از فعالان میراث فرهنگی و بناهای تاریخی شهر رشت که در چند روز اخیر در صفحه‌ی شناخته‌ شده‌ی اینستاگرامش چند بار درباره تخریب هتل فردوسی موضع گرفت. وی به مرور می‌گوید: الان دیگر نمی‌توان مانع از تخریب این بنا شد. باید همان زمان که این بنا را از فهرست آثار ملی خارج کردند برای جلوگیری از تخریب اقدام می‌شد.

در ادامه فاطمه علی‌اصغر، روزنامه‌نگار حوزه‌ی میراث فرهنگی در گفت‌و‌گو با مرور بیان می‌کند: روند چنین شکایت‌هایی بسیار ساده است. کافی است مالک در اعتراض به ثبت ملی بنایش به دیوان عدالت شکایت کند و چون شاکی پرونده خصوصی است دیوان عدالت نیز بدون سختگیری خاصی رای به خروج بنا از فهرست آثار ملی می‌دهد.

علی‌اصغر همچنین می‌افزاید: وقتی کارشناس حقوقی میراث فرهنگی گیلان تن به مصاحبه درباره این پرونده نمی‌دهد، بدین معناست که او در دادگاه که به نیابت از وزارت میراث فرهنگی شرکت کرده، نتوانسته است از حقوق بنا دفاع کند و نتیجه‌ی دادگاه را به مالک باخته است.

او در انتها اضافه می‌کند: متاسفانه پرونده‌های زیادی در سطح کشور گرفتار همین مشکلند و مالکان عمدتا به راحتی رای دادگاه را به نفع خود تصاحب می‌کنند.

سعید متقی دیگر فعال میراث فرهنگی گیلان نیز در گفت‌وگو با مرور ادامه می‌دهد: در شهریور ماه ۹۸ با شکایت مالک و حمایت‌های یکی از نمایندگان مجلس گیلان، این بنا با رای دیوان عدالت اداری از فهرست آثار ملی خارج شد و طبق گفته‌ی کسبه‌ی خیابان شریعتی و همه‌ی سرقفل‌داران زیر این بنا همه چیز برای تخریب آماده است. او می‌گوید: پرسش بسیاری از دوست‌داران و فعالان میراث فرهنگی رشت این است که بنایی با این قدمت و زیبایی که شاخصه‌های ارزشمند معماری همچون «ساباط» نمای زیبای موسوم به سنگ عمارت، درهای چوبی بسیار زیبا، سردر زیبای فروهر و سیمان‌بری و تزئینات بسیار ارزنده‌ی داخلی دارد چگونه از فهرست آثار ملی خارج شده است؟

او پرسش خود را اینگونه تکرار می‌کند: اگر این بنا واجد ارزش معماری و تاریخی نبود چگونه در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت؟ یا از جهت دیگر یک بنای تاریخی می‌بایست چه ویژگی‌هایی داشته باشد تا به عنوان اثر ملی ثبت و حفاظت شود؟

یک مالک، یک ترفند و دو تخریب

به گواه فعالان این حوزه مالک هتل فردوسی رشت، مالک سرای میخچی نیز هست و دو سال پیش با چنین ترفندی توانست سرای میخچی را هم از فهرست آثار ملی خارج کند.

گویا مالک این بنا روابط بسیار نزدیکی نیز با یکی از نمایندگان گیلان در مجلس شورای اسلامی (م.د) دارد و از اعضای اصلی ستاد انتخاباتی اوست. طبق شنیده‌ها این فرد سه پلاک دیگر از خانه‌های تاریخی مجاور را نیز در ضلع شرقی سرای میخچی خریداری کرده است و قصد دارد هایپر مارکتی در پنج طبقه احداث کند.

به عبارت روشن، چهار هزار متر زیربنا و مجموعا ۲۰ هزار متر با عمارت میخچی و خانه‌های اطراف آن ضمیمه این بنا می شود. براساس برآوردهای اولیه، قیمت هر متر از این زمین‌ها ۱۰۰ میلیون تومان برآورد شده است.

این درحالی است که «هتل فردوسی» و «سرای میخچی» هر دو در مجاورت خانه تاریخی چینی چیان قرار دارند و از نگاه قانون امکان ساخت بنای پنج طبقه در حریم یک اثر تاریخی ثبت ملی وجود ندارد.

فعالان میراث فرهنگی معتقدند پیگیری ها و سیاسی‌کاری‌های مالک این بنا با افراد شاخص در استان و کشور سبب شده است که او بتواند به راحتی بسیاری از ابنیه‌ی تاریخی را با این ترفند برای استفاده‌ی اقتصادی از ثبت خارج کند.

آن‌ها می‌گویند: ما حتی نامه‌ای با امضای تعداد زیادی از دلسوزان و فعالان شهر خطاب به وزیر میراث فرهنگی ارسال کردیم تا آقای مونسان شخصا مانع از تخریب هتل فردوسی شود اما تا امروز نتیجه‌ای نداده است.

در روزهای اخیر که تب تند تخریب هتل فردوسی بسیاری را متاثر کرد فعالان میراث شهر رشت حتی با هزینه‌ی شخصی خود مسابقه‌ا‌ی در زمینه‌ی عکاسی با موضوع «هتل فردوسی» ترتیب دادند و هدایای آن را نیز خودشان با هزینه‌ی شخصی تامین کردند.

آن‌ها می‌گویند: بسیاری از ما به صورت داوطلبانه خانه‌های تاریخی را مستندسازی کرده‌ایم و حتی هزینه‌ی ثبت ملی برخی از آن‌ها را نیز خودمان تقبل کرده‌ایم اما متاسفانه اداره کل میراث فرهنگی با وجود رفت‌و‌آمد مدیرانش از انجام کوچکترین کنشی در حوزه‌ی میراث ناتوان است. حتی زمانی که ما به آن‌ها فشار می‌آوریم یا با مالکین برای حفظ بنا به توافق می‌رسیم، میراث گیلان حتی توانایی راضی نگه داشتن مالکین را هم ندارد و عملا بازی را آغاز نکرده، می‌بازد.

چرا تخریب هتل فردوسی مهم است؟
پس از آنکه خبر خیز چنگک‌های بیل‌های مکانیکی برای دیوارهای بنای هتل فردوسی فضای مجازی را پر کرد بسیاری از میزان پرداختن به این بنا شگفت‌زده شدند. اما حقیقت این است که حساسیت افکار عمومی نسبت به این موضوع چیزی نیست که یک‌شبه و تنها بر سر تخریب این بنا به وجود آمده باشد. همه‌ به خاطر دارند که بر سر تخریب خانه‌ی موروثی هوشنگ ابتهاج چه مطالبه‌ای در شهر شکل گرفت و مسئولان را وادار به پاسخگویی کرد. هرچند که با ساختارهای پیچیده و فسادگرفته‌ی میراث فرهنگی و نیز با اعمال نفوذ شخصیت‌های شاخص سیاسی مثل نماینده‌ی گیلان (م.د) چندان نمی‌توان به توقف این جریان امیدوار بود اما مطالبه‌ی افکار عمومی ارزشمند است و نباید به سادگی از کنارش گذشت.

بیانیه‌ی انجمن شهرسازی دانشگاه گیلان، خبری خوب در دل بحران