چالش پرستاران مرد در زایمان‌های اضطراری
در دانشگاه‌های ایران مهارت عملی زایمان‌گیری تنها به پرستاران زن آموزش داده می‌شود. پرستاران مرد هیچگاه در دوره آموزشی تجربه عملی اینکار را کسب نمی‌کنند. آیا برای کسب این مهارت برای مردان ضرورتی وجود دارد؟
یکی از وظایف پرستاران مراقبت از سلامت مادر و نوزاد است. این موضوع به حدی برای سازمان‌های بهداشت جهانی اهمیت دارد که یکی از شاخصه‌های توسعه هر کشور تعریف شده است. کشورها تلاش می‌کنند با کاهش میزان مرگ‌ومیر مادر و نوزاد، در افزایش شاخصه‌های توسعه‌بخشی خود، کوشا باشند. اگر مادری در ایران حین زایمان فوت کند، تمامی گروه درمانی موظف به پاسخگویی‌اند. در دانشگاه‌های ایران اما این تخصص تنها به پرستاران زن آموزش داده می‌شود. پرستاران مرد هیچ گاه در دوره آموزشی تجربه عملی زایمان‌گیری را کسب نمی‌کنند. این پرستاران به جای گذراندن کارآموزی در بخش زنان و زایمان به بخش‌های دیگر مانند اورولوژی و یا ارتوپدی و غیره ارجاع داده می‌شوند. پرسش اساسی این است، آیا برای آموزش پرستاران مرد و کسب مهارت زایمان گیری‌شان، ضرورتی وجود دارد؟
نهی پرستاران مرد از ارائه خدمات به زنان
خانم محمدی* (نام مستعار) سالها در دانشگاه، برای دانشجویان پرستاری زن و مرد، درس «میکروب و انگل‌شناسی» تدریس می‌کرد. این استاد بازنشسته تجربه حضور دانشجویان مرد را اینگونه شرح می‌دهد: «به عنوان یک استاد زن، وظیفه خودم می‌دانستم که دختران را نسبت به بهداشت اندام تناسلی آگاه کنم. از بهداشت قاعدگی و چرخه قاعدگی که توضیح می‌دادم، پسران هم سر کلاس حضور داشتند اما هنگامی که مبحث را در مورد بهداشت اندام تناسلی شروع می‌کردم پسران را از کلاس مرخص می‌کردم. دانشگاه هرگز من را موظف به توضیح موضوع برای پسران و یا ترخیص آنها در این بخش از تدریسم نکرد اما ترجیح خودم اینگونه بود. با پسرها احساس راحتی نداشتم. هرچند که متوجه بودم به هر حال آنها نیز پرستاری می خوانند». جدا از محدودیت‌هایی که نظام آموزش عالی برای دانشجویان رشته‌های علوم پزشکی تعریف می‌کند، گمان می‌رود که بخشی از این محدودیت‌ها نیز فرهنگی است. بیشتر بیماران در نبود پرستار هم‌جنس، از پذیرش خدمات درمانی بازمی‌مانند. مثلا برای یک تزریق ساده یا تعبیه سوند مثانه، مدت زمانی را به اجبار به انتظار پزشک، بهیار و پرستار هم‌جنس می‌مانند. به زبان ساده‌تر، در یک تزریق اضطراری، اگر بیمار زنی فورا به تزریق، سوند و یا بستن زخم احتیاج داشت و تنها پرستار آن مکان یک مرد بود، پرستار با تحمل استرسی زیاد باید مراحل درمانی را پیش بگیرد. او باید به این موضوع آگاه باشد که کاری که انجام می‌دهد یک تخلف اداری است و ممکن است هر لحظه بیمار زن، شاکی شود.
چرایی لزوم آموزش زایمان به پرستاران مرد
در سرفصل درسی دوره کارشناسی پرستاری، بخشی به آموزش تئوری و کارآموزی(عملی) مراقبت از مادران و نوزادان اختصاص دارد. در بخش تئوری که بیشتر از طریق اسلاید، تصاویر، فیلم، ماکت، عروسک و مولاژ است دانشجویان مباحث عمومی زایمان را یاد می‌گیرند اما در بخش کارآموزی موظف هستند آنچه را که آموخته‌اند در ورطه عمل به محک بگذارند. در شرایط کنونی مردان در بخش کارآموزی مراقبت از مادر و نوزاد به بخش‌های دیگر فرستاده می‌شوند، هرگز تا پایان دوره تحصیلی تجربه‌ای از زایمان کسب نخواهند کرد. از سوی دیگر برای پرستاران مرد نیز با وجود آنکه با انتخاب پا به این رشته گذاشته‌اند، ارائه دادن برخی خدمات مانند نصب سوند برای زنان یا حتی زایمان‌گیری باب میلشان نیست. این اما بدان معنا نیست که نباید در دانشگاه این موارد آموزش داده شود. مجله معتبر Advanced Science and Technology Letters Vol.103 در سال ۲۰۱۵ پژوهشی با نام «تجربه عملی دانشجویان پسر پرستاری در زایمان» را منتشر کرد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که در طول مدت زایمان‌گیری به صورت عملی، دانشجویان پسر پرستاری تجربیات مثبتی مانند درک روانشناسی زنان در هنگام زایمان، دیدگاه جدید در مورد زنان و بینش جامع در مورد نقش پرستار را تجربه کرده‌اند. سد جنسیتی یکی از موارد منفی این تجربه بود. یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد که باید اعضای هیئت علمی را به نیازهای دانشجویان پسر پرستاری در عمل بالینی-پرستاری مادر (یعنی همان مراقبت مادر و نوزاد) حساس کرد. استادان پرستاری باید از ناراحتی دانشجویان خود (وجود سدهای جنسیتی) آگاه باشند و دانشجویان پسر پرستاری را به حرفه‌ای‌تر بودن تشویق کنند.
محرومیت پرستاران مرد از تجربه زایمان عملی
استاد دیگری که مسئولیت مدیر گروهی بخش پرستاری یکی از دانشگاه‌های ایران را برعهده دارد، در مواجهه با پرسش چرایی لزوم آموزش زایمان‌گیری به پرستاران مرد با چالش مواجه می‌شود. خانم عسکری* در ادامه توضیح می‌دهد: «سالها مسئولیت مدیریت گروه بخش پرستاری را برعهده داشتم هرگز این سوال در ذهنم شکل نگرفته است که چرا مردان باید در زمینه عملی زایمان مهارت کسب کنند. عموما درس‌هایی مانند آناتومی و فیزیولوژی را هم دانشجویان زن و هم دانشجویان مرد در کنار هم می‌گذرانند اما در بیمارستان‌ها خدمات مربوط به بیماران مرد را پرستاران مرد بر عهده دارند و خدمات مربوط به بیماران زن را پرستاران زن. نصب سوند مثانه، تزریق عضلانی و خدمات مانند این در بیمارستان را (نه در اورژانس ۱۱۵) باید پرستار هم‌جنس بیمار انجام دهد. در اورژانس ۱۱۵ اما دیگر فرصت فکر کردن به این موضوعات نیست. در مورد آنچه که در سرفصل آموزشی گنجانده شده است که همه مراکز آموزش عالی پرستاری موظف به اجرای آن هستند، باید بگویم که دانشجوها در ترم سوم پرستاری بهداشت مادر و نوزاد و در همان ترم کارآموزی (عملی) همین درس را باید با موفقیت طی کنند. دانشجویان مرد اما اجازه حضور در بخش زنان و زایمان هیچ بیمارستانی را ندارند.»
پرستاران مرد در مخمصه نبایدها
اما در ایران تنها در قم درحالی حدودا هفته ای یک زایمان در اورژانس ۱۱۵ و هنگام حمل مادر باردار و توسط پرسنل مرد صورت می‌گیرد که پدران نمی‌توانند در بیمارستان‌های دولتی همسران خود را برای زایمان همراهی کنند. ورود به بخش زنان و زایمان نیز در هر شرایطی و برای هر مردی ممنوع است. گمانه‌زنی‌های وزارت بهداشت و سازمان علوم پزشکی این تصور را ایجاد کرده است که با احداث اورژانس ۱۱۵ ویژه بانوان یا استخدام اجباری حداقل یک خانم در تمامی اورژانس‌های ۱۱۵ ایران می‌تواند مشکل را حل کند. برای سنجش شرایط حاکم لازم بود نگاهی به وضعیت کاری پرستاران مرد می‌اندازیم. آقای اصغری ۱۵ سال است در اورژانس ۱۱۵ شهرستان کوچکی در غرب ایران مشغول به فعالیت است. او شرایط کاری خود را اینگونه شرح می‌دهد: «رئیس انجمن پرستاران و نظام پرستاری هر دو مرد هستند. من اگر به عنوان یک مرد از تجربه ۱۵ ساله کار در اورژانس ۱۱۵ های روستایی کشور می‌گویم، انتظار دارم که بیش از هر مسئول دیگری این دو بزرگوار شرایط را درک کنند. امیدوارم صحبت‌های من بتواند راه‌گشایی برای نسل آینده پرستاران مرد باشد. نه تنها در اورژانس ۱۱۵ بلکه در موقعیت‌های دیگر هم مانند سوانح غیرمترقبه که امکان حضور پرستاران مرد بیشتر از زنان است، داشتن دانش کافی در همه زمینه‌ها برای حفظ جان تمامی افراد جامعه ضروری است. هر چه قدر مهارت کمک رسانی تمام نیروهای خدمات درمانی بیشتر باشد، جامعه از حوادث آسان‌تر عبور می‌کند. مردان پرستار اما با تکنیک‌های عملی زایمان‌گیری نا‌آشنا هستند و به شدت کم می‌آورند. زایمان‌گرفتن فقط کار یک نفر نیست. هنگام انتقال مادر باردار در آمبولانس تنها یک ماما او را همراهی می‌کند. در این شرایط بیشتر مسئولیت‌ها بر دوش پرستار اورژانس ۱۱۵ است. در برخی از مناطق ماماها تجربه کافی ندارند و به کمک نیاز دارند. یک بار حتی مامایی توان مدیریت موقعیت اضطراری پیش آمده را نداشت. ماما نمی‌توانست یک تنه عمل زایمان‌گیری را انجام دهد. من ماما را کنار زدم و گفتم تو کاری نداشته باش من زایمان‌گیری می‌دانم. در چنین شرایطی ماما فرصت ندارد هم از همکار مرد همراه‌اش مطالبه کمک کند و هم همزمان به او آموزش‌های لازم را بدهد، خودش هم دست تنها نمی‌تواند. پرستاران مرد تا در موقعیت استرس‌زای زایمان قرار نگیرند، نمی‌توانند استرسشان را مدیریت کنند. چراکه در حالت عادی دانشی نسبت به روند زایمان‌گیری ندارند.»
تجربه سخت زایمان‌گیری یک پرستار مرد
پرستار اصغری از تجربه نخستین زایمان‌گیری خود می‌گوید: «تجربه بار اول من سخت‌ترین تجربه کار من در همه این سالها بود. مردی با همسر باردارش به اورژانس ۱۱۵ مراجعه کرد. زن در شرف زایمان بود. به محضی که مرد زن را بغل کرد و روی تخت اورژانس ۱۱۵ گذاشت نوزاد به دنیا آمد. من هیچ تجربه‌ای از بریدن ناف نوزاد نداشتم. در آن فضای پر استرس هر آنچه در کتاب‌ها خوانده بودم از ذهنم پرید. فورا به یکی از همکاران کهنه کارم تماس تلفنی گرفتم. به من گفت بند ناف را ول کن و ببین نوزاد نفس می‌کشد؟ شانس آورده بودم که نوزاد خودش به گریه افتاده بود وگرنه تلف می‌شد. با راهنمایی‌های آن پرستار مرد بند ناف را بریدم نوزاد را خشک کردم. هیچ وسیله‌ای برای گرم نگه داشتنش نداشتم. لای عبای مادرش پیچیدمش اما مادر را با جفت در بدن مانده به بیمارستان منتقل کردند. من هم به مادر پشت کردم تا به نوزاد تازه به دنیا آمده‌اش شیر دهد. در تمامی مواردی که مجبور به زایمان‌گیری شدم کودک خود را به بیرون پرت کرده بود و من بقیه مراحل زایمان‌گیری را دنبال کردم اما اگر زمانی نیاز باشد عملا زایمانی بگیرم که نوزاد نچرخیده باشد و نیاز به چرخش شانه داشته باشد هرگز نمی‌توانم آن کار را انجام دهم. برای من تقدیرنامه هم از طرف وزارت بهداشت ارسال کردند ولی ای‌کاش به جای این تقدیر نامه‌ها ارتقا مهارت پرستاران مرد نیز مورد توجه قرار می‌گرفت. همراهی مادر باردار شرایط خاصی می‌خواهد. باید پرستاران از نظر مدیریت استرس، تسکین روحی مادر باردار، معاینات اصلی پیشرفت زایمان و حتی استفاده از ست زایمان موجود در آمبولانس آموزش دیده باشند و هیچ کدام از این موارد مشمول پرستاران مرد نمیشود.»
هیچ مامای مردی از سال ۱۳۱۸ در کشور تربیت نشده است
به گفته حسن قاضی‌زاده هاشمی، وزیر سابق بهداشت، هیچ مامای مردی از سال ۱۳۱۸ در کشور تربیت نشده است. علاوه بر آن، پس از انقلاب اسلامی هیچ پزشک مردی نیز در رشته زنان و زایمان پذیرفته نشده است. از همان ابتدا که رشته پرستاری برای مردان ارائه شد، با محدودیت‌هایی همراه بود. از سال ۱۳۷۷ که قانونی تحت عنوان «انطباق امور اداری و فنی موسسات و پزشکی با موازین شرع» در مجلس شورای اسلامی تصویب شد که آیین‌نامه اجرای آن در سال ۱۳۸۰ به تصویب دولت می‌رسد و بر اساس این قانون مراکز بهداشتی و درمانی دولتی و خصوصی موظف به رعایت نکاتی در حفظ حرمت مراجعین و رعایت حدود شرعی هستند. با وجود چنین قوانینی اما نجات جان انسان‌ها پروتکل نمی‌شناسد. مسلما در بعضی موارد باید نگاه‌های جنسیتی را کنار زد و وارد میدان شد. وزیر سابق بهداشت حسن قاضی‌زاده هاشمی در مصاحبه دیگری نیز اظهار کرد: «چند سال پیش ماماهایی در کشور تربیت می‌شدند که حتی یک بار زایمان طبیعی را انجام نداده بودند اما در حال حاضر این فرصت برای دانشجویان فراهم شده است. یکی از روسای دانشگاه‌های علوم پزشکی اطراف تهران می‌گفت که در کنار ماماها، انترن‌ها در زایمان کمک می‌کنند و از هر ۱۰ نفر که زایمان برای آنها انجام شده بود، سوال شد که برای شما تفاوتی دارد که دانشجوی خانم یا آقا زایمان را انجام بدهند که آنها گفته بودند تفاوتی بین خانم یا آقا بودن دانشجویان برای زایمان وجود ندارد و مهم سالم بودن نوزاد است.» پس از اظهارات آقای هاشمی عده‌ای از پزشکان و کادر بهداشت و علوم پزشکی نامه اعتراضی نوشتند و به سخنان او واکنش نشان دادند اما در واقعیت چه می‌گذرد؟ آقای اصغری ارتقا فرهنگ مردم را از الزامات امداد‌رسانی می‌داند: «فرهنگ مردم را نیز باید تغییر داد. بسیاری از مراجعه‌کنندگان به اورژانس ۱۱۵ از دیدن پرستار مرد شوکه می‌شوند و با لحنی غضب‌آلود می‌گویند ما زنمان را دست مرد نمی‌دهیم. برای من که به خانواده پایبند هستم، دختر کوچکی هم دارم و سالها با صداقت کار کرده‌ام، شنیدن این جملات و برخورد مردم بسیار ناراحت‌کننده است. پرستاران در هر شرایطی اولین اولویتشان جان انسان‌هاست اما بعضی از مجروحین پس از تصادف از اورژانس ۱۱۵ شکایت می‌کنند که بدنشان را خوب نپوشانده‌اند. در حالی که پرستاران و ناجیان شاغل در اورژانس ۱۱۵ تمام تلاش خود را به کار می‌گیرند تا در اسرع وقت بتوانند بیشترین تعداد جانی را که می‌توانند نجات دهند و در این جا بحث از ثانیه هاست.»
کافیست در گوگل عبارت «زایمان در پایگاه اورژانس ۱۱۵ یا آمبولانس» جستجو شود. ده‌ها عکس از زایمان‌گیری ناجیان مرد اورژانس ۱۱۵ منتشر شده است. این امر نشان می‌دهد که آنچه در واقعیت اتفاق می‌افتد نسبت به آنچه واکنش احساسی است باید از هم جدا شوند. ضروری است که اگر زایمان‌های اضطراری به این شکل صورت می‌گیرد ناجیان زندگی از تخصص کافی بهره‌مند شوند. در راستای آموزش‌های مورد نیاز به پرستاران مرد همزمان تصحیح دیدگاه مردم نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
واقعا باید این مورد به مردان آموزش داده بشه آیه قرانه میگه به برادران و خواهران مسلمانتون وقتی کمک میخواهند کمک کنید و تو فقه هم داریم که وقتی شرایط اضطراری هست باید کمک کرد