در روزهای گذشته نگرانی‌ها و اخبار ضدو نقیضی از احتمال نشت فاضلاب به آب شرب اهواز به گوش رسید. حسین نایب، پژوهشگر آب و محیط زیست، زیرساخت‌های آب و فاضلاب در شهر اهواز و علل بروز مشکلات آن را بررسی کرده است.
در روزهای گذشته اخبار نگران‌کننده‌ای از احتمال نشت فاضلاب به آب شرب شهر اهواز منتشر شده است. این نگرانی‌ها زمانی بیشتر شد که محمد رضا ایزدی، عضو شورای شهر اهواز، در مصاحبه‌ای مدعی تأثیر تلاقی شبکه جمع‌آوری فاضلاب و شبکه توزیع آب و نشت فاضلاب در آب شرب بر بروز بیماری‌های منتقله از آب (از جمله هپاتیت نوع A) در ۱۳ محدوده از شهر اهواز شد. پیرو این اظهارنظر، شرکت آب و فاضلاب اهواز طی جوابیه‌ای، با تأکید بر عدم امکان نشت فاضلاب در شبکه آب شرب اهواز، امکان وجود عوامل بیماری‌زا در آب شرب شهروندان را غیرممکن شمرد. از سوی دیگر رئیس مرکز بهداشت خوزستان در مصاحبه تلویزیونی بر وجود آلودگی ناشی از فاضلاب در آب شرب برخی از مناطق اهواز صحه گذاشت. سید محمد علوی در این مصاحبه تصریح کرد که مرکز بهداشت استان خوزستان در این خصوص نسبت به شرکت آب و فاضلاب اهواز اعلام جرم کرده است که با تکذیب استاندار خوزستان این پرونده به نتیجه نرسیده است. اکنون پرسش آنجاست که این معضل که به صورت مستقیم با بهداشت و سلامت شهروندان در ارتباط است تا چه میزان جدی است و منشأ و دلایل بروز این ناکارآمدی در مدیریت ایمن آب و فاضلاب چیست.
پیش از هر چیز، لازم است نگاهی کلی نسبت به سیمای زیرساخت‌های آب و فاضلاب در شهر اهواز داشته باشیم. شرکت آب و فاضلاب اهواز، خدمات آب و فاضلاب شهر اهواز و شهرهای تابعه را با جمعیتی معادل یک میلیون و سیصد هزار نفر ارائه می‌کند. آب خام مورد نیاز تأسیسات تولید آب از سه منبع تأمین می‌شود:
۱- خط انتقال آب غدیر: در شرایط فعلی تصفیه‌خانه آب شماره دو و شماره یک از خط انتقال غدیر آب (منبع تأمین‌کننده سد کرخه- سازمان آب و برق خوزستان) دریافت می‌کند.
۲- خط انتقال آب حیات: آب مورد نیاز منابع ذخیره حصیرآباد طریق خط انتقال آب حیات (منبع تأمین‌کننده چاه‌های فلمن شوشتر- شرکت آب و فاضلاب خوزستان) تأمین می‌شود.
۳- رودخانه کارون: رودخانه کارون در مواقع کم‌آبی یکی از منابع تأمین آب اهواز محسوب می‌شود.
طول شبکه آب‌رسانی تحت مدیریت شرکت آب و فاضلاب اهواز ۲۹۲۶ کیلومتر، تعداد مشترکین آب تحت پوشش ۴۳۴۵۰۳ مشترک، طول خطوط فاضلاب ۲۲۵۰ کیلومتر، تعداد ایستگاه پمپاژ ۱۶۷ و یک تصفیه‌خانه فاضلاب در مدار (تصفیه‌خانه فاضلاب غرب اهواز) با ظرفیت تصفیه ۳۹۰ لیتر در ثانیه ۳۲۰۰۰ مترمکعب در شبانه‌روز و یک تصفیه‌خانه در حال تکمیل (تصفیه‌خانه فاضلاب شرق اهواز) با ظرفیت ۱۱۲۰۰۰ مترمکعب در شبانه‌روز، تعداد ۳۸۱۹۴۳ انشعاب فاضلاب را تحت پوشش قرار می‌دهد (آخرین آمار و اطلاعات شرکت آب و فاضلاب اهواز- ۱۳۹۸). طی سالیان گذشته موضوع بهداشت و سلامت آب شرب اهواز و همچنین مدیریت فاضلاب شهری در این شهر، یکی از چالش برانگیزترین مباحث در مدیریت این کلانشهر بوده است. با توجه به بررسی‌های صورت گرفته‌شده، مهمترین دلایل ایجاد شبهه در کیفیت و بهداشت آب شرب اهواز را می‌توان در موارد زیر برشمرد:
عدم وجود زیرساخت‌های مناسب جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب شهری
یکی از مهمترین نقاط ضعف در مدیریت زیرساخت‌های شهر اهواز، مشکلات شبکه جمع‌آوری، ناکافی بودن ظرفیت تصفیه‌خانه‌ها و تخلیه غیراصولی فاضلاب در رودخانه کارون (در حداقل ۲۴ نقطه از شهر) است. با توجه به طرح‌های جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب کلانشهر اهواز، حتی در صورت راه‌اندازی و بهره‌برداری کامل از تصفیه‌خانه شرق اهواز، همچنان بخش قابل‌توجهی از فاضلاب تولیدی این شهر به صورت تصفیه نشده در داخل رودخانه کارون تخلیه خواهد شد. این امر علاوه بر ایجاد معضلات محیط زیستی، در پاره‌ای از مواقع مسبب ایجاد معضلات بهداشتی است. سرعت بخشیدن به روند تکمیل تصفیه‌خانه فاضلاب شرق اهواز، ارتقا ظرفیت و بهبود عملکرد تصفیه‌خانه فاضلاب غرب اهواز و احداث تصفیه‌خانه‌های محلی (لوکال) در شهرک‌های متعدد اهواز از مهمترین راهکارهای کاهش آسیب‌های بهداشتی و محیط زیستی تخلیه فاضلاب خام به کارون خواهد بود.
از سوی دیگر، اجرای نامناسب شبکه جمع‌آوری فاضلاب و فرسودگی بخش عمده این شبکه (بر اساس آمار و اطلاعات موجود، در حدود ۴۸ درصد از شبکه فاضلاب شهر اهواز فرسوده است)، سبب بروز حوادث متعدد شکستگی، نشت و یا پس زدن فاضلاب در معابر و حتی منازل شهروندان شده است. این امر بالأخص در مواقع بارندگی و سرریز شدن آب‌های سطحی در شبکه‌های جمع‌آوری فاضلاب شدت بیشتری گرفته و ابعاد این معضل را تا مرز بحران گسترش می‌دهد. به عنوان مثال در سیل فروردین ماه سال ۱۳۹۸، علی‌رغم عدم آسیب عمده شهر اهواز از سیل، پس‌زدگی فاضلاب در معابر و جاری شدن آن در خیابان‌ها، سبب بروز نارضایتی وسیع اجتماعی و نیز بروز مشکلات بهداشتی و سلامتی در شهروندان گردید. با توجه به ابعاد این معضل، به نظر می‌رسد هیچ راهکاری جز تخصیص اعتبارات لازم و اصلاح و نوسازی سریع شبکه جمع‌آوری فاضلاب شهر اهواز پیش روی تصمیم‌گیرندگان نبوده و در صورت عدم توجه به این موضوع، پیامدهای بهداشتی و بروز نارضایتی‌های اجتماعی اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.
مشکلات تأمین آب شرب در فصول کم‌آبی
همانطور که پیشتر ذکر شد، آب شرب شهر اهواز از سه منبع آب‌رسانی طرح غدیر (حدود ۷۰ درصد)، آب حیات (گلالک شوشتر) (۲۰درصد) و درصورت عدم دسترسی لازم به دو منبع یاد شده به دلیل کم‌آبی حدود ۱۰ درصد از رودخانه کارون تأمین می‌گردد. آب تأمینی از دو منبع طرح غدیر و آب حیات از کیفیت مناسبی برخوردار بوده و در اغلب قریب به اتفاق مواقع، آب کاملاً بهداشتی و ایمن را در اختیار شهروندان قرار می‌دهد. اما در زمان کم‌آبی و عدم جوابگویی این دو منبع (که به‌طورمعمول در تابستان اتفاق می‌افتد)، رودخانه کارون به عنوان منبع آب وارد مدار تأمین شده و تصفیه‌خانه‌های آب از آن برداشت می‌کنند. نکته آنجاست که با توجه به آنکه در فصول گرم سال، میزان دبی رودخانه کارون به کمترین میزان خود رسیده و درعین‌حال آلودگی‌های آن نسبت به فصول دیگر افزایش می‌یابد، این منبع به عنوان منبع آب وارد مدار تأمین آب اهواز می‌شود. همانطور که پیشتر ذکر شد، یکی از مهمترین آلاینده‌های رودخانه کارون در شهر اهواز، فاضلاب‌های شهری هستند. نزدیکی محل‌های تخلیه فاضلاب به محل‌های آبگیر تصفیه‌خانه‌های آب در زمانی که دبی کارون در کمترین میزان خود بوده و امکان اختلاط کافی وجود ندارد، سبب نشت آلودگی به داخل آب تأمین شده (ورودی) تصفیه‌خانه‌ها آب خواهد شد. هرچند که عملیات تصفیه بر روی آب ورودی به تصفیه‌خانه‌های آب صورت می‌پذیرد، لیکن بروز حتی کوچکترین نقصان در عملکرد تصفیه‌خانه‌های مسبب نشت آلودگی به آب شرب شهروندان خواهد شد و این امر به صورت بالقوه می‌تواند یکی از محل‌های نشت آلودگی و عوامل بیماری‌زا به آب شرب باشد. افزایش ظرفیت تأمین آب از منابع با کیفیت و کاهش وابستگی به آب تأمینی از رودخانه کارون و همزمان کاهش حداکثری تخلیه فاضلاب خام به رودخانه کارون می‌تواند در کاهش ریسک ورود آلودگی به آب شرب شهروندان از طریق ذکر شده به صورت چشمگیر موثر باشد.
وجود انشعابات غیرمجاز و ناایمن آب شرب و فرسودگی شبکه آب
داده‌های موجود حاکی از آن است که در حدود ۵۵ درصد از شبکه آب شهر اهواز فرسوده است. این امر به تنهایی می‌تواند از دو دیدگاه تأمین آب کافی و بهداشتی شهروندان اهوازی را تحت تأثیر قرار دهد. فرسودگی بالای شبکه توزیع آب، تعدد حوادث و میزان تلفات آب را به شدت افزایش داده و این امر سبب هدر رفت میزان قابل‌توجهی از آب با کیفیت تولیدی تصفیه‌خانه‌ها در اهواز می‌شود. همچنین با توجه به فرسودگی شبکه آب، در محل‌های تلاقی شبکه‌های آب و فاضلاب و در صورت عدم در نظرگیری موارد ایمنی در اجرای این شبکه‌ها، امکان نشت آلودگی در داخل شبکه به میزان قابل‌توجهی بالا خواهد رفت. با توجه به اولویت تأمین آب شرب باکیفیت، نوسازی و اصلاح شبکه توزیع آب شهر اهواز از اهمیت حیاتی برخوردار است. این امر می‌تواند با کاهش قابل‌توجه میزان هدر رفت ناشی از نشت و حوادث شبکه، در فصول کم‌آبی میزان پایداری تأمین آب را بهبود دهد.
از سوی دیگر، بر اساس آمار و اطلاعات موجود، در حال حاضر در حدود ۵۰۰۰۰ انشعاب غیرمجاز آب در شهر اهواز وجود دارد. انشعاب غیرمجاز آب علاوه بر وارد نمودن خسارات مالی به شرکت‌های آب و فاضلاب، به دلیل عدم در نظرگیری موارد فنی و ایمنی لازم، عموماً مسبب ایجاد مخاطرات بهداشتی و نفوذ آلودگی به واحد استفاده‌کننده از انشعاب غیرمجاز و حتی به کل شبکه توزیع آب می‌شود. از سوی دیگر وجود این تعداد از انشعابات غیرمجاز، بالأخص در فصول گرم سال، روند تأمین آبِ با کیفیت را تحت‌تأثیر قرار داده و با ایجاد بار اضافی به شبکه و سامانه‌های تأمین آب، سبب مکش و نفوذ آلودگی‌های پیرامون شبکه و ایستگاه‌های پمپاژ می‌شود. این آلودگی‌ها می‌تواند شامل گل و لای و در پاره‌ای از موارد فاضلاب (به دلیل فرسودگی و نشت فاضلاب به محیط) باشد. لذا این امر یکی از مهمترین موارد نفوذ آلودگی‌ها به داخل شبکه است. یکی دیگر از مخاطرات وجود انشعابات غیرمجاز، ناممکن سازی پایش مناسب و دقیق کیفیت آب شبکه توزیع در محل مصرف است. زیرا همانطور که اشاره شد، به دلیل غیراصولی بودن اغلب این انشعابات، امکان نفوذ آلودگی در محل وجود داشته و با توجه به اینکه پایش کیفیت آب در محل‌های از پیش تعیین شده و تصادفی الزاماً منطبق بر محل‌های وجود انشعاب غیرمجاز نیست، امکان ردیابی آلودگی‌ها در این محل‌ها وجود نخواهد داشت. این امر می‌تواند مهمترین نقطه اختلاف‌نظر شرکت آب و فاضلاب اهواز و دستگاه‌هایی همچون شبکه بهداشت و شورای شهر باشد. زیرا از سویی با توجه به قرائن و شواهد وجود بیماری‌های منتقله از آب در محل‌های مختلف اهواز تائید می‌شود و از سوی دیگر شرکت آب و فاضلاب اهواز مدعی وجود کیفیت مناسب آب در ۹۹ درصد از موارد پایش شبکه است.
با توجه به موارد ذکر شده در این نوشتار، به نظر می‌رسد عدم وجود زیرساخت‌های مناسب (ازجمله تصفیه‌خانه‌های فاضلاب و ظرفیت کافی تأمین آب)، وجود زیرساخت‌های فرسوده و ناکارآمد (شبکه جمع‌آوری فاضلاب و شبکه توزیع آب)، نامناسب بودن و غیر منطبق بودن طرح مدیریت فاضلاب بر شرایط و ویژگی‌های کلانشهر اهواز و درنهایت وجود انشعابات غیرمجاز و عدم نظارت مناسب بر آن، از مهمترین دلایل نشت و نفوذ آلودگی در آب شرب اهواز باشد. موضوعی که آنقدر مشهود است که اگرچه با تکذیب مسئولان مدتی در میان اخبار گم می‌شود، اما با بروز نارضایتی‌های اجتماعی و بروز بیماری‌های منتقله از آب دوباره به صدر اخبار برمی‌گردد.