کانابیس‌درمانی؛ یک درمان معجزه‌آسا یا تجارتی شیادانه؟

میدان: در سال‌های اخیر رویکرد مردم در بعضی از کشورها به گیاه کانابیس و فرآورده‌های آن تغییر کرده است. با رشد میزان مصرف فرآورده‌های کانابیس هم نگرانی‌ها از مصرف آن افزایش یافته و هم موجی از تحقیقات بر روی این گیاه و مواد مؤثر موجود در فرآورده‌های آن آغاز شده است. در این مقاله، پرنیان رفیعی، محقق و کارشناس ارشد روانشناسی بالینی که بر آثار مصرف کانابیس مطالعه می‌کند، از نتایج تحقیقات جدید می‌گوید. از مخاطرات مصرف کانابیس تا امکان‌هایی که فرآورده‌های آن ممکن است برای درمان داشته باشند. در متن به بازار محصولات کانابیس اشاره می‌شود که در بعضی کشورها به صورت قانونی وجود دارد. هر جا که صحبت از محصولات قابل خرید می‌شود، اشاره به محصولاتی است که در این بازارها ارائه می‌شوند و بر تولید و عرضه آن‌ها حدودی از نظارت بهداشتی وجود دارد.

گیاه کانابیس که بیش از ۱۲۰۰ نام مختلف دارد و معمولاً با نام‌های ماری‌جوانا، وید و گرس شناخته می‌شود، در سال‌های اخیر به  بحث‌های زیادی در بین پژوهشگران، درمانگران و سیاست‌گذاران دامن زده است.  به گزارش سازمان جهانی بهداشت کانابیس شایع‌ترین ماده روان‌گردان مورد سوءمصرف در جهان است و حدود ۱۴۷ میلیون مصرف‌کننده (تقریباً ۲.۵% جمعیت جهان) دارد.

در دهه اخیر چارچوب‌های قانون‌گذاری در رابطه با مصرف کانابیس در جهان تغییرات چشمگیری داشته‌اند. همچنین تحقیقات متعددی بر روی جنبه‌های فیزیولوژیکی، روان‌شناختی و اجتماعی تاثیرات کانابیس بر روی انسان‌ها صورت گرفته است. شواهد متناقض و چالش‌برانگیز زیادی در مورد تأثیر کانابیس بر روی سلامت روانی افراد مصرف‌کننده منتشر شده است؛ اما تأثیر کانابیس بر سلامت روانی مصرف‌کننده‌ها چیست؟ آیا ریسک بیماری‌های روانی در مصرف‌کنندگان کانابیس با سایر افراد متفاوت است؟ به‌طورکلی می‌توان گفت، در حال حاضر دو دیدگاه متضاد در این مورد وجود دارد:

گروه اول بر پایه شواهد موجود ادعا می‌کنند که مصرف کانابیس خصوصاً در سنین نوجوانی و در میان افراد آسیب‌پذیر می‌تواند منجر به ایجاد و تشدید علائم اختلالات اضطرابی و افسردگی، اختلالات روان‌پریشی (سایکوتیک) و همچنین اختلالات شناختی مثل ضعف در عملکرد حافظه، توجه و یادگیری گردد. پژوهش­های متعددی نیز برای بررسی تاثیرات مخرب کانابیس بر روی ساختار و عملکرد مغز انجام گرفته که زیربنای دیدگاه گروه اول است. برای مثال، متاآنالیز انجام­ گرفته بر روی همبسته‌­های نوروآناتومیکی مغز افراد مصرف­‌کننده کانابیس،  کاهش حجم مناطق مغزی مرتبط با یادگیری و حافظه (هیپوکامپ) و پردازش پاداش و اعتیاد (قشر اربیتوفرونتال) در افراد مصرف‌کننده کانابیس را نشان می‌دهد. رابطه بین مصرف کانابیس و اسکیزوفرنی و دیگر اختلالات روان‌پریشی از بحث‌برانگیزترین مباحث مطالعات در زمینه تاثیرات کانابیس بر روان انسان است. اگرچه نتایج این مطالعات تا به حال رابطهٔ علیتی بین مصرف کانابیس و روان‌پریشی را مشخص نکرده‌اند، اما شواهد نشان می‌دهند عواملی چون دوز مصرف، سن شروع مصرف، داشتن اختلالات روان‌پزشکی زمینه‌ای و میزان قدرت روان‌گردانی کانابیس مورد مصرف (مقیاس THC به CBD) به طرز چشمگیری در ایجاد و یا تشدید علائم روان‌پریشی نقش دارند.

گروه دوم که جدیدتر هستند، معتقدند که مصرف کانابیس و بطور خاص کانابیس حاوی ماده CBD، خاصیت درمانی داشته و می‌تواند برای درمان اضطراب، افسردگی، اختلال استرس پس از سانحه، اختلالات خواب، درد، بیماری‌های نورولوژیکی نظیر پارکینسون و همچنین کاهش وابستگی به مواد روان‌گردان دیگر مورد مصرف قرار بگیرد. هوچ و همکاران در یک مطالعه مروری سیستماتیک، کارآزمایی‌های بالینی‌ای که از داروهای حاوی کانابیس جهت درمان اختلالات روان‌پزشکی استفاده کرده بودند را بررسی کردند. مصرف کانابیس به عنوان مکمل درمان‌های دارویی و روان‌شناختی در درمان برخی از اختلالات روان‌پزشکی (مثل اسکیزوفرنی، وابستگی به مواد مخدر، اضطراب اجتماعی، غیره) اثرات مثبت داشت، اما به علت حجم کم نمونه‌ها در این مطالعات شواهد بیشتری برای نتیجه‌گیری دقیق‌تر در این زمینه احتیاج است.

آیا بین مصرف کانابیس در نوجوانی و بروز علائم روان‌پزشکی در بزرگسالی رابطه معناداری هست؟

 نتایج یک فراتحلیل منتشرشده در سال ۲۰۱۹  ارتباط معناداری بین مصرف کانابیس در نوجوانی و بروز علائم افسردگی و تمایلات خودکشی در بزرگسالی نشان داده است. اخیرا نتایج یک مطالعه طولی که ۵۹۱ نوجوان را در طول ۳۰ سال (از ۲۰ تا ۵۰ سالگی) از جهت مصرف کانابیس و وجود علائم افسردگی، اضطراب و تمایلات خودکشی مورد بررسی قرار داده‌است، بین مصرف کانابیس در نوجوانی و بروز افسردگی و تمایلات خودکشی در بزرگسالی ارتباط واضحی نشان داده است. این مطالعه رابطه معناداری بین مصرف کانابیس در نوجوانی و ابتلا به اختلالات اضطرابی در بزرگسالی نشان داده است. نکته قابل‌توجه در نتایج این مطالعه این است که ریسک ابتلا به افسردگی در بزرگسالانی که سن شروع مصرف آن‌ها قبل از ۱۵ سالگی بود بیشتر از افرادی است که در سنین بالاتر مصرف کانابیس را شروع کردند.

اگرچه نتایج بررسی‌های انجام شده بر روی تاثیرات کانابیس بر سلامت روان تناقض‌ها و پراکندگی‌های زیادی دارد، اما می‌توان گفت یکی از نتایجی که اکثر مطالعات این حوزه به آن دست‌یافته‌اند، اهمیت سن شروع مصرف کانابیس در بروز علائم و عوارض روان‌شناختی و عصبی است. چنان‌که حتی یک یا دوبار مصرف کانابیس در سنین نوجوانی می‌تواند ساختار مغز را به میزان چشمگیری دستخوش تغییر کند. به‌طورکلی،  فعلاً شواهد علمی موجود به نفع دیدگاه گروه اول است و علیرغم اینکه مصرف کانابیس می‌تواند اثرات درمانی را هم با خود به همراه داشته باشد، اما دستکم می‌توان گفت که شروع زودهنگام مصرف این ماده ایده خوبی به نظر نمی‌رسد.

کانابیس درمانی: یک درمان معجزه‌آسا یا یک تجارت صرفاً شیادانه؟

شواهد پژوهشی نشان می‌دهند که CBD موجود در کانابیس به میزان معناداری اثرات منفی ناشی از THC را خنثی و جبران می‌کند. با وجود اینکه این تفسیر برای نتایج به دست آمده از همه مطالعات صدق نمی‌کند، اما برخی مطالعات نشان داده‌اند که CBD به میزان معناداری تجربیات شدید اضطرابی و روانپریشانه (سایکوتیک) و همچنین اختلالات حافظه ناشی از اثرات THC را متعادل می‌کند. به دنبال انتشار شواهد حاکی از اثربخشی درمانی مصرف خوراکی CBD در دوز ۲۰-۱۰ میلی‌گرم/کیلوگرم از وزن بدن، در بیماران مبتلا به نوع خاصی از صرع (سندروم لنوکس-گاستات) در ژورنال معتبر پزشکی نیوانگلند در سال ۲۰۱۸، سازمان غذا و داروی امریکا (FDA) و سازمان داروهای اروپا  برای اولین بار برای دارویی با مشتقات کانابیس تأییدیه صادر کردند. کارآزمایی‌های بالینی که اخیراً برای بررسی اثربخشی درمانی CBD انجام گرفته‌اند، شواهد مثبتی را در زمینه درمان کمکی این ماده برای دیابت نوع ۲، بیماری کبد چرب و اسکیزوفرنی نشان داده‌اند.

این‌گونه شواهد باعث شدند که موج جدیدی از گمانه‌زنی‌ها در مورد خاصیت درمانی کانابیس حاوی CBD شدت بگیرد؛ اما حقیقت این است که بین دوز CBD مورد استفاده در تحقیقاتی که اثربخشی مثبت آن را بر روی برخی بیماری‌ها نشان می‌دهند و دوز محصولات حاوی CBD که در فروشگاه‌ها به‌طور آزاد با ادعای بهبود گستره متنوعی از مشکلات عرضه می‌گردد (از مکمل درمان سرطان و اختلالات روان‌پزشکی گرفته تا برطرف‌کننده زبری موی سگ!) تفاوت بسیار زیادی وجود دارد. متاسفانه افراد گاهی به اشتباه اثربخشی‌های مثبت دوز بالای CBD را که تعداد محدودی از کارآزمایی‌های بالینی برای بهبود یا درمان چند بیماری گزارش کرده‌اند، به کلیه محصولات حاوی دوز کم CBD موجود در بازار تعمیم می‌دهند.

فراتحلیلی که دو ماه پیش منتشر شد به بررسی عوارض زیان‌بار مصرف دارویی CBD پرداخته و عوارضی موقتی مثل مشکلات گوارشی، بی‌حالی و کاهش انرژی و ریسک ذات‌الریه را گزارش کرده است. این مطالعه نیز به استفاده از دوزهای بسیار بالای CBD (میانگین دوز/روز: ۱۱۳۲ میلی‌گرم) در کارآزمایی‌های بالینی اشاره کرده است. این یافته به‌طور جدی بازار CBD تجاری را به چالش کشیده، زیرا متوسط دوز CBD موجود در محصولات غذایی و مکمل‌های حاوی ۲۵-۵ میلی‌گرم CBD است و همچنین نظارت جدی بر خلوص CBD در این محصولات انجام نمی‌شود.

در رابطه با نظارت بر خلوص و کیفیت محصولات حاوی CBD باید یادآور شد که هیچ‌یک از مشتقات CBD به غیر از داروی «اپیدیولکس» تا به حال برای مصارف پزشکی مورد تایید FDA قرار نگرفته‌اند. شواهد کافی برای اثربخشی CBD جهت مصارف درمانی وجود ندارد. برای سایر محصولات حاوی CBD که آزادانه به روش‌های آنلاین و غیر آنلاین عرضه می‌شوند هم نظارت کافی و فرمولاسیون و دستورالعمل استاندارد جهت استخراج CBD از گیاه کانابیس وجود ندارد. در این زمینه، یک مطالعه که در سال ۲۰۱۷ در مجله جاما چاپ شده است نشان می‌دهد که تنها ۳۰ درصد محصولات حاوی CBD عرضه شده در فروشگاه‌های آنلاین دارای برچسب‌های اطلاعاتی دقیق و درست از میزان CBD موجود در آن‌ها می‌باشند و بر روی ۷۰ درصد دیگر محصولات معمولاً، به غلط، میزان CBD بیشتری درج شده است. این مطالعه به یافته جالب دیگری نیز دست یافته است که نشان می‌دهد ۲۱ درصد از این محصولات حاوی میزانی قابل‌توجه از THC هستند، به‌گونه‌ای که در کیت‌های ادراری تشخیص اعتیاد قابل تشخیص هستند. علاوه بر این، سازمان استاندارد غذایی بریتانیا اخیراً در مورد گستردگی محصولات تجاری حاوی CBD که ادعا می‌کنند خاصیت‌های درمانی مختلفی دارند ابراز نگرانی کرده و نسبت به مصرف دوز بالاتر از ۷۰ میلی‌گرم در روز بخصوص در افراد آسیب‌پذیرتر هشدار داده است. تناقض در نتایج پژوهش‌های موجود و همچنین اندازه اثر کوچک آن‌ها بیانگر اهمیت انجام گرفتن مطالعات بیشتر با حجم نمونه بزرگ‌تر در زمینه اثربخشی درمانی CBD در آینده است.

این مطلب برگرفته از دو یادداشت پرنیان رافعی در وبلاگ گروه تحقیقاتی Crowd Cognition است. یادداشت یک و یادداشت دو