گاهی به آسمان نگاه کن!
شیوع کرونا باعث شد تصاویر زیادی از حیوانات و پرندگان در شهرها ببینیم که به آن عادت نداریم. اما در وضعیت جاری و عادی هم شهرها محل سکونت و یا گذر پرندگان زیادی‌ست که گاه به کلی از آنها بی‌خبریم.
کمی که خیابان‌ها خلوت شد و همه از ترس کرونا (یا قانون) در خانه ماندند، شرایط جالبی در بعضی شهرها رقم خورد. تصاویری از حیوانات که معمولا در شهرها مشاهده نمی‌شوند در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد و خیلی‌ها را ترغیب کرد که تیتر بزنند: «کرونا کره زمین را به صاحبان اصلی‌اش بازگرداند!»
مشاهده بعضی حیوانات (مانند پرنده‌ها و گربه و سگ) در شهرها امری عادی است و گاهی آنقدر عادی است که برای برخی از مردم ناخوشایند است. مثلا در برخی شهرهای اروپا به کبوترها، «موش‌های پرنده» گفته می‌شود و به دلیل آلودگی ناشی از فضولات آنها، اقداماتی برای دور نگه داشتن آنها از ساختمان‌ها و محل پارک خودرو‌ها انجام می‌شود. اما در عین حال بسیاری از گونه‌های جانوری نیز وجود دارند که به دلیل نوع زندگی‌شان کمتر در شهرها مورد توجه قرار می‌گیرند و مشاهده‌ی آنها در شهرها برای بسیاری از مردم حیرت‌انگیز است. روباه‌ها، پرندگان شکاری کوچک جثه، گونه‌هایی از خفاش‌ها و برخی گونه‌های مارها از جمله حیواناتی هستند که به طور معمول در بسیاری از شهرها زندگی می‌کنند اما چون عمدتاً شب‌گرد و پنهان‌کار هستند یا از محل تردد انسان‌ها دوری می‌کنند، کمتر به چشم می‌آیند و مشاهده آنها مایه‌ی تعجب شهروندان می‌شود.
دستکم درباره روباه‌ها در تهران که چند سال قبل حضور آنها در شهر مایه تعجب شهروندان و رسانه‌ها شده بود، اتفاق عجیبی رخ نداده بود. روباه قرمز، گونه‌ای از سگ‌سانان است که معمولا برای تغذیه از پستانداران کوچک (مانند موش) و گاهی تغذیه از پسماندهای شهری، به سکونتگاه‌های انسانی نزدیک می‌شود و در آن زادآوری دارد. باغ‌های قدیمی، حاشیه کم تردد دره‌رودهای درون شهر، بوستان‌های شهری و حتی گاهی پادگان‌های نظامی محلهای مناسبی برای زندگی و زادآوری روباه‌ها هستند. سوال معمول این است: «چه می‌خورند؟» جواب ساده است؛ انواع پستانداران کوچک خصوصا موش‌های شهری، پرندگان، خزندگان و پسماندها غذای آنها را تشکیل می‌دهند.
به طور کلی، شهرها با وجود اینکه برای بسیاری از گونه‌ها ناامن به نظر می‌رسند، از نظر یافتن غذای سهل‌الوصول برای برخی گونه‌ها، مطلوب هستند. پسماند شهری که معمولاً حاوی مواد غذایی فراوان است، مهمترین منبع غذایی برای حیوانات در شهرهاست. از طرفی برای بسیاری گونه‌های شکارگر، وجود پسماند به معنای تجمع جانورانی است که طعمه محسوب می‌شوند و چون تعداد طعمه‌ها بالاست، شکار هم ساده‌تر است.
این حیوانات در شهرها و معمولا به دور از چشم انسان‌ها زندگی می‌کنند. اما تخریب باغات و فضای سبز و ساماندهی دره‌رودها باعث می‌شود که آنها برای یافتن محل مناسب زندگی در شهرها سرگردان شوند و در دیدرس مردم قرار بگیرند.
پرندگان در تهران
اما در مورد پرندگان، قضیه کمی متفاوت است. پرندگان نرخ جابه‌جایی زیادی دارند و برخی گونه‌ها نیز مهاجرت‌های فصلی دارند. به همین دلیل تعداد گونه‌های پرنده‌ای که در شهرها دیده می‌شوند در طول سال بسیار بیشتر از سایر حیوانات است.
«پرویز بختیاری» پرنده‌شناسی است که از سال‌ها قبل مطالعاتی را درباره پرندگان شهر تهران انجام داده است. او در کتابش «پرندگان شهر تهران» که در سال ۱۳۹۴ منتشر شد، از ۱۷۸ گونه پرنده نام برده که در شهر تهران مشاهده شده‌اند. با این‌حال می‌گوید که از آن سال تا به امروز این تعداد به بیش از ۲۰۰ گونه رسیده است. منظور از تهران، شهر و بخشی از حومه‌ی شهر یعنی کوه‌های شمال و شرق و دشت‌های جنوب و غرب شهر است.
بخشی از پرندگان شهر تهران بومی هستند و تمام طول سال را در شهر می‌مانند. «قمری خانگی»، «گنجشک خانگی»، «دم‌جنبانک ابلق» و «بلبل خرما» از پرندگان مشهوری هستند که تمام طول سال را در تهران می‌مانند. اما در مقابل بخشی دیگر از پرندگان مهاجرت‌های فصلی دارند.
بعضی گونه‌ها مانند «پرستو»، «چلچله کوهی»، «هدهد(شانه به‌سر)» و «سبز قبا» در فصل‌های بهار و تابستان به تهران می‌آیند که به آنها مهاجر تابستانه می‌گوییم. بعضی دیگر مانند «الیکایی»، «اردک سرحنایی»، «قرقی»، «جغد گوش‌دراز (جغد شاخدار)» و «سهره جنگلی» در فصول پاییز و زمستان به تهران می‌آیند و می‌مانند که به آنها مهاجر زمستانه می‌گوییم. گونه‌هایی نیز هستند که در مسیر مهاجرتشان از تهران عبور می‌کنند و ممکن است گاهی برای استراحت مدت کوتاهی در محلی مناسب فرود آیند که به آنها مهاجر عبوری می‌گوییم.
دو دسته دیگر نیز مهاجران اتفاقی و پرندگان رها شده هستند. مهاجران اتفاقی به پرندگانی گفته می‌شود که زیستگاه و مسیر مهاجرتشان تهران نیست اما به دلیل نامعلومی سر از تهران درآورده‌اند. گاهی نیز ممکن است پرنده‌ای به دلیل عوامل انسانی و در شرایط اسارت به تهران آورده شده باشد ولی بعدا در تهران رها شده باشد. گاهی پرنده‌های رها شده توانایی سازگاری با محیط جدید را پیدا می‌کنند و تشکیل جمعیت بومی می‌دهند. به عنوان مثال به نظر می‌رسد که گونه‌هایی مانند «شاه طوطی»، «طوطی طوق صورتی» و «مرغ مینا» پرنده‌های رهاشده در تهران باشند که امروزه جمعیت بومی در تهران دارند و در لکه‌های پردرخت مانند بوستان‌های شهری، باغ‌های قدیمی، پادگان‌های نظامی و باغ سفارت‌خانه‌های خارجی مشاهده می‌شوند. دانشگاه تهران واقع در میدان انقلاب یکی از نقاطی که به راحتی می‌توان طوطی‌ها را در آن مشاهده کرد؛ به ویژه زمان عصر و نزدیک به غروب آفتاب از روی سر و صدایشان می‌توان نقاط تجمع آنها روی درختان بلند را دید.
البته بختیاری می‌گوید که برخی گونه‌ها در تهران هم جمعیت بومی دارند و هم جمعیت مهاجر و به همین دلیل مشخص کردن تعداد گونه‌های بومی در تهران نیاز به مطالعات بیشتر دارد: «گونه سار یکی از گونه‌هایی است که هم جمعیت بومی و هم جمعیت مهاجر دارد. معمولا آنهایی که سریعا از انسان فرار می‌کنند، از جمعیت مهاجر هستند چرا که به حضور انسان در نزدیکی خود عادت ندارند.»
وقتی نا آشنایی با پرندگان ترس می‌آفریند
بسیاری از مردم با مشاهده پرندگان و حیوانات ناآشنا در شهر ممکن است وحشت کنند و برای زنده‌گیری و انتقال آنها با آتش‌نشانی و سازمان‌های خدماتی تماس بگیرند. اما در بسیاری موارد، این اقدام لازم نیست و به ضرر حیوانات تمام می‌شود. تعداد زیاد «شاه بوف» در مراکز نگهداری حیوانات در شهرها، نتیجه همین اقدام است که باعث حذف پرنده‌ای بی‌آزار از شهر می‌شود که نقش مهمی در کنترل جمعیت موش‌های سطح شهر دارد.
گاهی نیز این اقدام نه از روی ترس که از سر دلسوزی انجام می‌شود. برخی از مردم تصور می‌کنند که حیوان از زیستگاه اصلی خود دور شده و غذایی برای خوردن نمی‌یابد! در صورتی که در قریب به اتفاق موارد چنین نیست و حیوان در زیستگاه خود به سر می‌برد، هرچند که این زیستگاه ممکن است محلهای در شهر باشد.
این رفتارها گاه با غذادهی دستی از سوی مردم به پرندگان همراه است. درباره این رفتار بحث‌های فراوانی وجود دارد. عده‌ای معتقدند که باید به حیوانات شهری غذادهی کرد، چرا که شرایط شهرها با طبیعت بیرون از شهرها متفاوت اما عده‌ای دیگر نیز معتقدند که غذادهی باعث تغییر در رفتارهای طبیعی حیوانات می‌شود و به همین خاطر باید از آن اجتناب کرد.
اما بختیاری راهی میانه را پیشنهاد می‌کند: «اگر غذادهی به شکل استفاده بهینه از مواد غذایی دورریز باشد اشکالی ندارد. مثلا شما خرده‌های نان و دانه‌های برنج درون سفره را برای پرندگان بریزید اشکالی ایجاد نمی‌کند و خوب هم هست. ولی گاهی این اقدام شکل افراطی به خود می‌گیرد. مثلا افرادی را دیده‌ام که هر روز برای پرندگان غذا درست می‌کنند! این رفتار صحیح نیست و نباید به این شکل غذادهی انجام شود.» البته او معتقد است که در مواقع خاصی مثل یخ‌بندان‌های ناگهانی در شهر غذادهی به پرندگان ایرادی ندارد اما این مواقع خاص معمولا به ندرت رخ می‌دهند.
یک تفریح ارزان
ممکن است برای خیلی‌ها جذابیتی نداشته باشد، اما مشاهده پرندگان و تلاش برای تشخیص گونه، جنسیت و سن آنها یکی از تفریحات جذابی است که بسیاری از مردم به آن علاقه دارند. این تفریح هزینه زیادی ندارد. دسترسی به یک مرجع شناسایی پرندگان (مانند کتاب‌های راهنمای صحرایی پرندگان یا وب‌سایت‌های موجود)، یک دوربین دوچشمی و دفترچه‌ای برای ثبت مشاهدات تمام چیزی است که برای «پرنده‌نگری» به آن نیاز داریم. جالب است بدانید که بسیاری از اطلاعات مربوط به پراکنش پرندگان، جمعیت‌ها و محلهای زادآوری پرندگان در جهان توسط پرنده‌نگرهای آماتور جمع‌آوری شده است.
پس اگر در اطراف منزلتان بوستان یا باغ وجود دارد یا حتی تک درختی در محله شما هست، می‌توانید پرنده‌نگری را آغاز و لذت آن را امتحان کنید.
