زیست‌سیاست در ایام ویروس کرونا

جاشوئا کلووِر اخیراً در وب‌نوشتی به‌درستی به ظهور مجموعه‌ای جدید از «انواع قرنطینه» اشاره می‌کند. تعجبی ندارد که یکی از این انواع قرنطینه بر انگاره‌ زیست­ سیاستِ میشل فوکو متمرکز است و این پرسش را طرح می‌کند که آیا زیست­ سیاست همچنان برای توصیف وضعیتی که در آن قرار داریم و تجربه‌اش می‌کنیم مناسب است یا نه. همچنین تعجبی ندارد که تمام آثاری که از انگاره‌ زیست­ سیاست برای مواجهه با پاندمی ویروس کرونا استفاده کرده‌­اند در عمل از همان مجموعه‌ ایده‌­های نسبتاً مبهم و تکراری بهره گرفته‌اند، حال‌ آن‌که سایر بصیرت­‌های فوکویی (که بی‌­شک جالب­‌ترند) مغفول مانده است. بنابراین به دو بصیرت از این بصیرت‌­ها اشاره می­‌کنم و با برخی ملاحظات روش­‌شناختی نتیجه‌گیری می‌کنم که مرادمان از «پاسخ» به «بحران» کنونی چیست.

«باج‌خواهی» زیست‌­سیاست

نخستین نکته­‌ای که مایلم به آن اشاره کنم این است که مراد از انگاره زیست­‌سیاست آن­گونه که فوکو در ۱۹۷۶ ^[۱]میشل فوکو، اراده به دانستن، ترجمه‌ نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران، نشر نی، ص ۱۵۵-۱۶۷ و Michel Foucault, “Society Must Be … Continue reading تکوین کرد و بسط داد این نبود که صرفاً به ما نشان دهد این شکلِ «مدرن» قدرت چقدر شر است. به‌نظرم فوکو در ابداع انگاره‌ زیست­‌سیاست نخست و پیش ‌از همه قصد داشت ما را آگاه کند از عبور تاریخی‌مان از آستانه‌­ای و به‌ویژه از «آستانه­‌ی مدرنیته‌­ی زیست­‌شناختی»  جامعه­^[۲]همان، ص ۱۶۴. جامعه‌­ی ما هنگامی از چنین آستانه‌­ای عبور کرد که فرایندهای زیست­‌شناختیِ مشخصه‌­ی حیاتِ نوع انسان بدل شد به موضوعی مهم برای تصمیم‌­گیری سیاسی، به‌عبارتی به «مسئله­»ای جدید برای حکومت‌ها ــ نه‌تنها در شرایط «استثنایی» (نظیر اپیدمی­‌ها)، بلکه همچنین در شرایط «عادی»^[۳] Foucault, “Society Must Be Defended”, ۲۴۴؛ دغدغه‌­ا­ی همیشگی که همچنین مبیّن آن چیزی است که فوکو «دولتی ­شدن امر زیست‌شناختی» می­خواند^[۴]Ibid., 240. برای آن­که وفادار باشیم به این ایده­‌ فوکو که قدرت فی‌نفسه نه خوب است  نه بد، بلکه همواره خطرناک است. اگر کورکورانه یعنی بدون به پرسش گرفتنش پذیرفته شود، می‌توانیم بگوییم این «تغییر پارادایم» در شیوه‌­ای که حکومت می‌شویم با نتایج هم مثبت هم وحشتناکش، بی­‌تردید مطابقت دارد با گسترش خطرناک دامنه‌­ دخالت سازوکارهای قدرت. ما دیگر صرفاً و حتی اساساً به‌منزله­‌ سوژه­‌های سیاسی حقوق حکومت نمی‌­شویم بلکه همچنین به‌منزله‌­ موجودات زنده حکومت می­‌شویم، موجوداتی که جمیعاً توده­‌ای کلی (جمعیت) را با نرخ موالید، مرگ‌ومیر، بیماری، متوسط طول عمر و غیره تشکیل داده‌اند.

فوکو در «روشنگری چیست؟» مدعی است که می­‌خواهد «از «باج‌خواهی»[بر سرِ] روشنگری امتناع کند» یعنی از این ایده که یا باید علیه روشنگری باشیم یا له آن و در عوض قصد دارد روشنگری را رویدادی تاریخی در نظر گیرد که همچنان و دست‌کم تا حدودی چیستی امروزمان را تعیین می‌کند.^[۵]Michel Foucault, “What is Enlightenment?”, in The Foucault Reader, ed. Paul Rabinow (New York: Pantheon Books, 1984), 42-43 مایلم به شیوه‌ای مشابه بگویم که هوشمندانه است اگر امروز از باج‌خواهی [بر سرِ] زیست­‌سیاست امتناع کنیم: قرار نیست «له» یا «علیه» آن باشیم (حتی چه فرقی می‌کند؟)، بلکه زیست­‌سیاست را رویدادی تاریخی در نظر گیریم که همچنان و دست­‌کم تا حدودی شیوه‌­ای را تعریف می‌کند که حکومت می‌شویم، شیوه­‌ اندیشیدنمان به سیاست و به خودمان. وقتی در روزنامه‌­ها یا در رسانه‌های گروهی می­‌بینم مردم گلایه می­‌کنند از این‌که چرا دیگران قواعد قرنطینه را رعایت نمی‌­کنند، آنچه در مقابل برای من جای تعجب دارد این است‌ که حتی وقتی امکان مجازات شدن [بابت عدم رعایت قرنطینه] غالباً بسیار کم است همچنان بسیاری از ما این  قواعد را رعایت می‌کنیم. همچنین دریافتم که مجموعه­‌ای از نقل‌قول‌های مراقبت و تنبیه بالاخص از ابتدای فصل «سراسربینی»^[۶]نگاه کنید به میشل فوکو، مراقبت و تنبیه، ترجمه‌ نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، ۲۰۸-۲۱۲، آنجا که انضباطی‌شدن شهر و ساکنانش طی همه­‌گیری طاعون را توصیف می‌کند به­ خوبی یادآور تجربه‌­ امروز ما از قرنطینه است. بااین‌حال اگر صرفاً روی تدابیر اجباری، محصور­شدن، کنترل‌شدن و «حبس‌­شدن» در خانه در این ایام فوق‌العاده تأکید کنیم این خطر وجود دارد که قدرت انضباطی و زیست­‌سیاسی را که اساساً به شیوه‌ای خودکار، نامحسوس و کاملاً عادی عمل می­‌کند نادیده بگیریم ــ و این قدرت دقیقاً زمانی بیش‌ترین خطر را دارد که متوجه آن نباشیم.

من به‌جای آن­که نگران افزایش سازوکارهای مراقبتی و کنترل سراسری در «وضعیت استثنایی» جدید باشم، نگران آنم که ما پیشاپیش رام شده‌­ایم؛ یعنی، سوژه‌­های مطیع زیست­‌سیاست شده‌ایم. قدرت زیست‌سیاسی (صرفاً) از «بیرون» بر زندگی ما اِعمال نمی­‌شود، بلکه دست­‌کم طی دو قرن گذشته بخشی از چیستی ما، بخشی از شکل تاریخی سوبژکتیویته‌­ ‌ما است. از همین ‌­رو تردید دارم که هرگونه استراتژی مؤثر مقاومت در برابر خطرناک­‌ترین جنبه‌­های زیست­‌سیاست باید به‌تبعِ منطق «باج‌خواهی» [بر سرِ] زیست‌سیاست، شکل امتناع فراگیر را به خود بگیرد. گفته­‌های فوکو در مورد «هستی‌­شناسی انتقادی خودمان»^[۷]Foucault, “What is Enlightenment?”, ۴۷ ممکن است اینجا به‌طرز اعجاب‌­آوری یاری‌بخش باشد زیرا همین ساخت هستی­‌مان است که باید به پرسش بگیریم.

(زیست)­سیاستِ مندرج در آسیب­‌پذیری افتراقی^[۸]The (Bio)Politics of Differential Vulnerability

دومین نکته‌­ای که مایلم به آن اشاره کنم ــ نکته‌ مهمی که متأسفانه به‌ندرت در آثار به‌کارگیرنده‌ انگاره‌‌ زیست­سیاست در مورد جهان‌گیری کنونی ویروس کرونا بدان اشاره شده ­است ــ رابطه‌ای تفکیک‌ناپذیر است که به‌زعم فوکو میان زیست‌­سیاست و تبعیض نژادی برقرار است. جودیت باتلر در آخرین مقاله‌ خود به‌درستی اشاره می­‌کند که «نابرابری بنیادین، ملی­‌گرایی و استثمار کاپیتالیستی به‌سرعت شیوه‌هایی را برای بازتولید و تقویت خود در محدوده‌­های این جهان‌گیری می‌­یابند». یادآوری این نکته به‌ویژه زمانی بسیار مبرم و ضروری است که سایر متفکران نظیر ژان‌ـ‌لوک نانسی برعکس معتقدند ویروس کرونا «از آنجا که ما را بر اساس ضرورت ایستادگی جمعی متحد می‌کند، در وضعیت مساوی قرار می‌دهد». البته مساواتی که نانسی از آن سخن می­‌گوید صرفاً مساوات ثروتمندان و طبقه‌ ممتاز است ــ کسانی ­که آن‌قدر خوش‌اقبال‌اند که خانه یا آپارتمانی برای گذراندن قرنطینه داشته باشند؛ و نیز کسانی که نیاز ندارند کار کنند یا می­‌توانند دورکاری کنند همان‌گونه که برونو لاتور پیش­تر گفته بود؛ اما وضعیت آنانی که مجبورند هر روز سر کار بروند چون نمی‌­توانند دورکاری کنند یا استطاعت این را ندارند که از خیر دستمزدشان بگذرند چه می­شود؟ وضعیت آنانی که سقفی بالای سر خود ندارند چه؟

فوکو در آخرین درس‌گفتارش با عنوان «باید از جامعه دفاع کرد» معتقد است که تبعیض نژادی عبارت است از  «شیوه­‌ واردکردن گسست به عرصه‌­ی حیاتِ تحت کنترل قدرت: گسست میان آنچه باید زندگی کند و آنچه باید بمیرد»^[۹]Foucault, “Society Must Be Defended”, ۲۵۴. به‌ عبارت دیگر تبعیض نژادی با ظهور زیست­‌سیاست بدل می­‌شود به شیوه‌­ قطعه‌­قطعه ‌کردن پیوستار زیست­‌شناختی‌ــ ما همگی انسان­‌هایی با نیازهای کم­‌وبیش یکسان زیست‌شناختی‌ایم ــ تا پایگان‌بندی‌هایی را میان گروه‌­های مختلف انسانی ایجاد کند و درنتیجه تفاوت­‌هایی (اساسی) در وضعیتی ایجاد کند که گروه‌های مختلف انسانی در معرض خطر مرگ قرار گیرند. ویژگی مهم حکومت‌مندیِ زیست­‌سیاسی به باور فوکو عبارت از این است که انسان‌ها به‌گونه‌ای افتراقی در معرض خطرات سلامتی و خطرات اجتماعی قرار می‌گیرند. این در‌ـ معرض‌‌ ‌‌خطر‌ ‌قرار گرفتن زندگی‌ها به‌گونه‌ای افتراقی و تفاوت‌گذارانه صورت می‌گیرد به‌نحوی‌که اِعمال قدرتْ اساساً برای حفاظت از حیات زیست‌شناختی جمعیت و افزایش قابلیت مولد آن است و تبعیض نژادی در تمام شکل‌هایش «شرط مقبولیت» این در معرض‌ ‌خطر‌ ‌قرارگیری افتراقی^[۱۰]differentialexposure است.^[۱۱]Ibid., 255-256 بنابراین باید به‌دقت اجتناب کنیم از این­که زیست­‌سیاست را تا حد دستور عمل فوکویی «زندگی­‌دادن و به مرگ وانهادن»^[۱۲]میشل فوکو، همان، ص ۱۵۷-۱۵۹ فرو بکاهیم. زیست­‌سیاست به‌واقع شامل تضاد واضح و روشن میان حیات و مرگ نیست بلکه بهتر است آن را تلاشی درک کنیم برای سامان‌دهی افتراقی و تفاوت­‌گذارانه‌ منطقه‌­ خاکستری میان این دو. همان­‌گونه که مـارتینا تاتسـیولی در صحبت از «زیست‌ـ‌‌‌‌سیاست از طریق جابه­‌جایی» به‌طرز قانع­‌کننده‌­ای این نکته را نشان می‌دهد^[۱۳]Martina Tazzioli, The Making of Migration: Biopolitics of Mobility at Europe’s Borders (London: Sage, 2019), 106. هرچند این نکته در جلد اول تاریخ جنسیت (اراده … Continue reading که حکومت معمول بر مهاجرت نمونه­‌ای ممتاز از این سامان‌دهی است. درواقع این روزها پیوسته و گاه به ‌شیوه‌ای دردناک می‌بینیم که زیست‌­سیاست همچنین و اساساً مضمونِ حکومت بر جابه­‌جایی ــ و عدم جابه‌جاییــ است. شاید این تجربه که برای بسیاری از ما تجربه‌­ای جدید است یاری‌مان دهد شیوه‌ای عادی‌شده را درک کنیم یعنی شیوه‌ نفوذپذیری کم‌یابیشِ «مرزها» برای افرادی با رنگ‌ پوست، ملیت و تبار اجتماعی متفاوت، شیوه­‌ای که جا دارد یکی از شکل­‌های اصلی اِعمال قدرت در جهان معاصر ما تلقی شود.

مختصر این­که زیست‌­سیاست همواره سیاست مندرج در آسیب­پذیری افتراقی است. زیست‌سیاست به هیچ رو آن سیاستی نیست که نابرابری‌های اجتماعی و نژادی را محو کند آن‌هم با یادآوری این نکته که همگی به گونه‌ زیست‌شناختی واحد و یکسانی  تعلق داریم، بلکه سیاستی است که ازلحاظ ساختاری مبتنی است بر استقرار پایگان‌بندی در ارزش زندگی­‌ها از طریق تولید و تکثیر آسیب‌پذیری به‌منزله‌ ابزار حکومت بر انسان­‌ها. شاید بخواهیم دفعه‌ بعد که قرار شد دسته‌جمعی برای «قهرمانان پزشکی» و «کارکنان خدمات اجتماعی» که با «ویروس کرونا می­‌جنگند» دست بزنیم به این قضیه فکر کنیم. بی­‌شک آن‌ها سزاوار این قدرشناسی‌اند؛ اما آیا آن‌ها تنها کسانی‌اند که از ما «مواظبت می­‌کنند»؟ پس تکلیف آن پیکی که مایحتاج من را به در خانه می‌آورد درحالی‌که من در امنیت در آپارتمان قرنطینه‌شده­‌ام نشسته‌ام چه می‌شود؟ آن صندوق‌دار سوپرمارکت یا داروخانه، رانندگان ترابری همگانی، کارگران کارخانه­‌ها، مأموران پلیس و تمام شاغلانی که (اغلب با درآمدی اندک) برای عملکرد جامعه ضروری فرض می­‌شوند چه می­‌شوند؟ آیا آن­ها ــ نه صرفاً در این شرایط «استثنایی» ــ سزاوار این نیستند که «کارکنان خدمات اجتماعی» تلقی شوند. این ویروس ما را در وضعیتی مساوی قرار نمی‌­دهد، بلکه برعکس شرم‌آورانه آشکار می­‌کند که جامعه­‌ ما اساساً بر تولید بی‌وقفه‌­ آسیب‌­پذیری افتراقی و نابرابری اجتماعی استوار است.

دستورزبان سیاسی بحران

امروز کار فوکو در مورد زیست­‌سیاست برای ما پیچیده­‌تر، غنی‌­تر و قاطع‌تر از آن چیزی است که از کِلک کسانی تراوش می‌­شود که بسیار شتاب‌زده آن را تا حد سلسله‌­ای از لعن و نفرین علیه حبس انضباطی و مراقبت توده‌­ها فرو می‌کاهند یا کسانی­ که به ­طرزی گمراه­‌کننده از زیست­ سیاست به‌مثابه‌ وضعیت استثنایی یا حیات محض بهره می­‌برند.^[۱۴] نگاه کنید به نوشته‌های آگامبن در مورد ویروس کرونا و نیز به پاسخ انتقادی گوردون هال [Gordon Hull] بااین­‌حال قصد ندارم توصیه کنم که انگاره‌ زیست­‌سیاست را اصل توضیحیِ نهایی در نظر بگیریم که می­‌تواند به ما بگوید چه چیز در حال رخ­دادن است و «راه‌حل» تمام مشکلات ما چیست ــ و این نکته فقط به دلیل ماهیت «تاریخاً افتراقی پدیده­‌ی زیست‌­سیاست» نیست که روبرتو اسپوسیتو به‌درستی بر آن تأکید می‌کند، بلکه همچنین به دلیل عمیق‌­تر روش‌شناختی است. اندیشه‌­ی سیاسی ما در بندِ «دستور زبان بحران» و زمان­مندی محدود آن است تا حدی که پاسخ‌های مهم به موقعیت کنونی (یا اصلاً به‌طور بالقوه به همه‌ی «بحران»­های اخیر اقتصادی، اجتماعی و انسانی) ظاهراً قادر نیستند جلوتر از دماغشان را ببینند.^[۱۵]ee Daniele Lorenzini and Martina Tazzioli, “Critique without Ontology: Genealogy, Collective Subjects, and the Deadlocks of Evidence”, Radical Philosophy, forthcoming بنابراین هرچند با لاتور در این نکته موافقتم که امروز «بحران سلامت» باید «ما را مهیای تغییری اقلیمی کند»، اما کم‌تر از او خوش‌بینم چراکه مهیا‌بودن رخ نخواهد داد مگر آن­که تلاشِ بلندمدت انتقادی و خلاقانه برای یافتن پاسخ‌هایی بس‌گانه و بدیع به علت‌های ساختاری «بحران‌ها»یمان را جایگزین بحران­ روایت کنیم. منظور من از پردازشِ پاسخ‌ها به‌جای یافتن راه‌حل­ها این است که از استراتژی­‌های کوتاه­‌مدت حل ­مسئله پرهیز کنیم، استراتژی­‌هایی که هدفشان تغییر تا حد ممکن اندکِ  شیوه­­‌ کنونی زندگی، تولید، سفر، خوردن و غیره است. پردازش پاسخ‌­ها به‌جای یافتن راه‌حل یعنی کشف راه­‌های اجتماعی و سیاسیِ بدیل به این امید که این تجارب بتوانند طولانی‌تر از فاصله‌ زمانی میان «بحران» فعلی و بحران بعدی دوام بیاورند و بپذیریم که این تحولات ضرورتاً بطئی‌­اند زیرا نمی‌­توانیم با چشم برهم زدنی از شکلِ هستیِ تاریخی­‌مان خلاص شویم. در یک‌کلام پردازش پاسخ‌ها بدین معنا است که به توانمان برای ساختن آینده ایمان داشته باشیم، نه‌فقط آینده­‌ای برای خودمان بلکه آینده‌ای برای نسل­‌های بی‌شماری که خواهند آمد؛ و به‌­راستی باید به این کار همت ورزیم.