ماجرای زندانیان محکوم به کرونا
از اولین روزهای شیوع کرونا وضعیت زندانیان و خطر شیوع این ویروس در میان آن‌ها باعث نگرانی خیلی‌ها شد. در همان حال که مسئولان از کنترل همه چیز اطمینان می‌دادند، خبر فرار و ابتلای زندانیان به بیرون درز می‌کرد. نیلوفر حامدی گزارشی از ناگفته‌های این ماجرا نوشته است.
زندان‌های ایران، سال ۹۹ را طوفانی‌تر از هر سالی شروع کردند. زندان‌هایی که به خاطر شیوع ویروس کرونا، دستورالعمل‌های جدیدی داشتند، به ناگهان با شورش‌های متعدد در شهرهای مختلف و فرارهای سریالی زندانیان روبرو شدند. چند روزی از این اخبار نگذشته بود که ابتلا به کرونا در زندان‌ها، یکی پس از دیگری شنیده شد تا حواشی مرتبط با این مجموعه، شدت بیشتری بگیرد. اما چه چیزی اخبار مرتبط با زندان‌ها را تا این اندازه حساس کرده است؟ «میدان» در این گزارش، به بررسی وضعیت زندان‌های کشور، دو ماه بعد از شیوع کرونا می‌پردازد.
بخشنامه قوه قضائیه، قدم نخست برای جلوگیری از شیوع کرونا در زندان‌ها
هنوز ۱۰ روز از اعلام رسمی ورود ویروس کرونا به ایران زمان نگذشته بود که رئیس قوه قضاییه، بخشنامه‌ای به‌منظور پیشگیری از شیوع این ویروس در زندان‌ها صادر کرد. ابراهیم رئیسی، در این دستور‌العمل از مراجع قضایی کشور خواسته که با رویکرد کاهش ورودی افراد به زندان‌ها از صدور قرارهای تامین منجر به بازداشت، جز در موارد ضروری اجتناب کنند.
همچنین در بند دوم این بخشنامه ذکر شد که با رعایت ضوابط و مقررات قانونی در اتخاذ تصمیمات قضایی، از تاسیسات ارفاقی مندرج در قانون آیین دادرسی کیفری و قانون مجازات اسلامی از قبیل اعمال مجازات‌های جایگزین حبس، تعویق اجرای مجازات، تعلیق تعقیب و تعلیق مجازات در حد امکان قانونی استفاده شود. ضمن اینکه رئیس دستگاه قضا دستور داد تا از معرفی محکومانی که آرای محکومیت آن‌ها قطعیت یافته و در حال حاضر با قرار تامین آزاد هستند، تا پایان فروردین ۹۹ خودداری شود.
همچنین رئیس قوه قضائیه ۱۹ اسفندماه مجددا بر موضوع ارائه مرخصی به زندانیان تاکید کرده و گفته بود که ترخیص زندانیان تا جایی که موجب ناامنی در جامعه نشود با اولویت کسانی که بیماری‌های زمینه‌ای دارند تداوم یابد.
با این وجود اما نگرانی‌ها برای وضعیت زندانیان، ادامه داشت. محمد کاظمی، نایب رییس کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس ۱۳ اسفندماه، یعنی سه روز پس از صدور این بخشنامه، نسبت به خلوت کردن زندان‌ها هشدار داد. او در گفتوگو با «ایسنا» با تاکید بر لزوم انجام این کار و همچنین ارائه مرخصی به زندانیان گفته بود که در زندان امکانات بهداشتی مانند خارج زندان متناسب با شرایط خاص امروز در دسترس نیست، پس سازمان زندان‌ها و مدیران استانی و شهرستانی سعی کنند که زندان را از زندانیان خلوت کنند.
همچنین رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران هم زندانیان را جزو گروه آسیب‌پذیر در مقابل کرونا معرفی کرده و گفته بود که برخی اقشار مانند زندانیان، کارتن‌خواب‌ها و کودکان کار و خیابان نیازمند توجه ویژه‌ای هستند.
حسن موسوی چلک، با اشاره به تماسهای فراوان خانواده‌های زندانیان و ابراز نگرانی آنان از ابتلای زندانیان به ویروس کرونا خواسته بود تا با استفاده از ظرفیت قانون و ضوابط، امکان مرخصی موقت به برخی از زندانیان داده شود، چراکه به گفته او، ارتکاب جرم نباید دسترسی به سایر حقوق را تحت شعاع قرار دهد.
به دنبال همین اظهارات هم بود که یک روز مانده به پایان سال ۹۸، وقتی مردم با چاشنی ویروس کرونا در انتظار عید نوروز نشسته بودند، سخنگوی قوه قضائیه، خبر از آزادی ۱۰ هزار زندانی داد. غلامحسین اسماعیلی این عفو را متمایز با همیشه معرفی کرد، چراکه بیش از یک‌دوم این افراد را زندانیان امنیتی تشکیل می‌دادند و همچنین برخلاف سال‌های گذشته، نه تقلیل مجازات، بلکه مشخصا «آزادی» زندانی مطرح بود. ضمن اینکه، بر اساس این عفو، جمع قابل توجهی از کسانی که در مرخصی بودند هم از این عفو بهره‌مند و در نتیجه محکومیتشان، تمام‌شده تلقی شد.
آغاز فرارهای سریالی زندانیان با شروع سال جدید
این اخبار خوشایند اما تنها چند روز ادامه داشت. گویی سال ۹۹ با کرونا هیجان کم داشت که فرارهای سریالی زندانیان هم به آن اضافه شد. ابتدا ۲۳ نفر از زندان «پارسیلون» خرم‌آباد اقدام به فرار کردند. پس از آن، شورشی در زندان الیگودرز رخ داد، اما فرار حدود ۷۰ زندانی در شهرستان سقز، ضربه جدی‌تری بود. محمد جباری، دادستان عمومی و انقلاب مرکز استان کردستان اعلام کرد که این فرار با استفاده از غفلت نگهبانان زندان و همچنین نقشه‌ای از پیش طراحی‌شده، اجرایی شد. البته سخنگوی قوه قضائیه، کمی بعد این اظهارات را تکمیل کرد و گفت که برخی از پرسنل زندان هم در این توطئه نقش داشتند. اما این فرارها در سقز به پایان نرسید. در روزهای آتی اخباری مبنی بر اقدام به فرار زندانیان در همدان، شیراز و تبریز هم شنیده شد.
دراین میان اگرچه ترس از شیوع ویروس کرونا در زندان یکی از فرضیه‌های علت فرار بود، اما مسئولان آن را تایید نکردند. حتی جباری وجود چنین موضوعی را تکذیب کرد و به خبرگزاری «تسنیم» گفته که چنین اخباری کاملا کذب و بی‌اساس است، چراکه محیط زندان براساس نظر کارشناسان حوزه بهداشت و دانشگاه علوم پزشکی و متخصصان مربوطه کاملا بهداشتی، امن و ایزوله است و حقوق زندانیان رعایت می‌شود. پاسخی که معمای علت فرارهای سریالی زندانیان در سطح کشور، آن هم همزمان با ویروس کرونا را کماکان بدون پاسخ باقی گذاشته است.
کرونا وارد زندان‌ها شد
دقیقا در روزهایی که ماجرای این فرارها به مدد اخبار جدید و درگیری مردم با همه‌گیری ویروس کرونا به دست فراموشی سپرده شده بود، اخباری ضدونقیض از ابتلای برخی از زندانیان به بیماری کرونا منتشر شد. فاطمه خویشوند، معروف به «سحر تبر» یکی از همین افراد بود. پیام درفشان، وکیل این پرونده در روز ۲۵ فروردین‌ماه با اعلام این خبر توضیح داد که خانواده او نگران وضعیت دخترشان هستند. اگرچه دقایقی نگذشت بعد مهدی محمدی، رئیس سازمان زندان‌ها این خبر را تکذیب کرد ولی در نهایت وکیل این پرونده از مثبت شدن تست کرونای این دختر ۱۸ ساله خبر داد و همچنین گفت که موکلش بعد از ۵ روز بستری بودن در بیمارستان، مجددا به زندان برگشته است. تصمیمی که از نظر درفشان می‌شد آن را با قرار وثیقه بهتر مدیریت کرد.
درفشان با تاکید بر این موضوع به «میدان» گفت: «در حال حاضر نگرانی موجود در زندان‌ها، بیش از یک نفر و یا شخص موکل من است. اما اگر بخواهیم به او به چشم مثالی از وضعیت فعلی زندان‌ها نگاه کنیم، خواهیم دید که اوضاع مساعد نیست. همین دختر الان باید از خدمات بهداشتی بهره ببرد. نیاز به تقویت جسمی با تغذیه مناسب دارد. شرایط سکونتش باید عاری از هرگونه ویروس و باکتری باشد. تمام مواردی که می‌توان در خانه برایش مهیا کرد و تنها کافی است که قاضی پرونده، با قرار وثیقه موافقت کند و دوره بازداشت موقت این دختر به پایان برسد.»
این وکیل دادگستری معتقد است چشم بستن به وجود ویروس کرونا در زندان، نه فقط برای زندانیان، بلکه برای پرسنل آن مجموعه هم خطرناک است: «کارمندان زندان، مددکاران، خانواده‌هایشان، همین آقای محمدی هم الان در خطر هستند. موکل بیمار من، ناقل بیماری به بقیه خواهد بود. آن هم در شرایطی که می‌تواند با حضور در خانه هم جانش در امان بماند و هم هزینه‌های زندان را کاهش دهد. قطعا ما وکلا، با نقطه نظرات مدیران زندان و موارد مرتبط با مدیریت کیفری آشنا هستیم، اما قطعا راهی برای کاهش هزینه‌های مالی و معنوی در این شرایط وجود دارد، تنها در صورتی که با یکدیگر همکاری کنیم.»
از سوی دیگر، فروزان رستم‌آبادی، مادر فاطمه هم از مسئولین زندان خواست تا با قرار وثیقه برای دخترش موافقت کنند. او با ابراز نگرانی از سلامت دخترش گفت: « دخترم را بعد از ۵ روز بستری شدن در بیمارستان، به همراه دو نفر دیگر در بخش قرنطینه زندان نگه می‌دارند. اما او شرایط مناسبی ندارد. به‌شدت ضعیف شده و دوره بهبودی او به پایان نرسیده است. پزشکش تاکید کرد که پس از ترخیص باید به‌خوبی از او مراقبت شود. در شرایط قرنطینه بماند. دستشویی و حمام جداگانه داشته باشد. غذای خوب بخورد تا تقویت شود اما تغذیه‌اش به‌عنوان یک بیمار، تفاوتی با سایرین ندارد. او ماه‌هاست به اسم بازداشت موقت در زندان مانده و کاش مسئولان حالا دیگر با قرار وثیقه او موافقت کنند تا دخترم جانش در خطر قرار نگیرد.»
بازهم زندانیان به مرخصی می‌آیند؟
اما ناگفته پیداست که این دختر ۱۸ ساله، تنها مورد ابتلا به کرونا در زندان‌ها نبود. چراکه قابل پیش‌بینی است که پاندومی که این چنین سراسر جهان را در برگرفته است را نمی‌توان به راحتی در زندان کنترل کرد. سام رجبی، دیگر زندانی مبتلا به کرونا در روزهای اخیر است. او که یکی از محکومین پرونده فعالان محیط‌زیستی است، سوم اردیبهشت‌ماه برای جراحی بیماری‌اش به بیمارستان منتقل شده بود که تست کرونای او مثبت از آب درآمد و سپس برای گذران قرنطینه به بهداری زندان منتقل شد. محمدحسین آقاسی، وکیل رجبی با تایید وضعیت وخیم جسمانی موکلش از امید به مرخصی او خبر داد و در گفتوگو با «میدان» عنوان کرد: «سازمان زندان‌ها باید در این مدت با مدیریتی بهتر، جلوی چنین هزینه‌هایی را می‌گرفت. وقتی امکان ارائه مرخصی برای زندانیان وجود داشت، عدم توجه به این کار و به دنبال آن، بروز چنین اتفاقاتی، کل سیستم زندان را زیر سوال می‌برد. دستورالعملی که رئیس قوه قضائیه داده بودند خوب بود اما متاسفانه با آن سلیقه‌ای برخورد شد. سام شرایط جسمانی خوبی نداشت و حالا هم کرونا اوضاعش را بدتر خواهد کرد. امیدواریم هرچه سریع‌تر با درخواست مرخصی موافقت کنند.»
او با اشاره به اینکه موکل دیگرش هم در این مدت با رجبی تعامل بسیار داشته است، گفت: «این ویروس، چیزی نیست که بتوان آن را به راحتی در زندان کنترل کرد. همه دنیا با آن درگیر شده‌اند. در این مدت «سیامک نمازی»، دیگر موکل بنده هم با سام در ارتباط بوده و احتمال دارد بیمار شده باشد. او کسی است که تابعیت آمریکایی دارد و قطعا رسانه‌های خارجی اخبارش را پیگیری می‌کنند. پس چرا خودمان با کمی تدبیر جلوی حاشیه و تنش‌های بین‌المللی را نگیریم؟»
نصراللهی، وکیل دادگستری: قرار وثیقه، تعلیق مجازات و کنترل زندانیان از راه دور می‌تواند جایگزین زندان شود
چه وکلای متهمین و محکومانی که این روزها در زندان به سر می‌برند و چه سایر حقوق‌دانان، در یک موضوع اشتراک نظر دارند و آن هم این است که سازمان زندان‌ها همین الان هم با چند راهکار ساده به‌خوبی می‌تواند حواشی حول خود را مدیریت کند.
ابوذر نصراللهی، وکیل پایه‌یک دادگستری با اشاره به نوع نظام کیفری ایران، اصلاح و بازپروری را اصلی‌ترین رهاورد زندان معرفی کرد و گفت: «نظام جزایی کشور ما بر اساس دین اسلام است. در نتیجه، اصلاح انسان‌ها و رساندن آن‌ها به کمال باید اولویت سیستم باشد. اما آیا در عمل چنین اتفاقی رخ می‌دهد؟ وقتی آیین دادرسی کیفری و همچنین قواعد آیین‌نامه سازمان زندان‌ها جای انعطاف و پویایی در تصمیم‌گیری‌ها را باز گذاشته است، چرا مدیران آن را نمی‌بینند؟ ابتدای فروردین‌ماه، شورش‌های متعددی در زندان‌های کشور رخ داد. اگر به همان توجه می‌کردند، دیگر نباید اخبار امروز رخ می‌داد. چه درباره آن دختر ۱۸ ساله که می‌شد با قرار وثیقه خیلی زودتر از این‌ها جلوی ابتلایش به بیماری را گرفت. چه درباره سایر متهمین.»
نصراللهی، معتقد است با کمی سلیقه می‌شد جلوی تمامی هزینه‌ها را گرفت: «غیر از موردی که در بخشنامه قوه قضائیه، مبنی بر به حداقل رساندن صدور قرارهای منجر به بازداشت که درباره آن هم، در بسیاری از شهرها و استان‌ها سیلقه‌ای عمل می‌شود، راهکارهای دیگری هم وجود دارد. مثل محکومیت‌هایی که می‌توان آن‌ها را جایگزین زندان کرد. این روش به‌ویژه در جرایم سبک‌تر بسیار کاربردی است. همچنین، تجربه وکلا به‌خوبی نشان داده که تعلیق مجازات، اثری به‌مراتب بالاتر از محکومیت و حبس دارد. چراکه افرادی که یک مجازات تعلیقی دارند، ناخودآگاه در رفتارشان حساب‌شده‌تر عمل می‌کنند. در نهایت، زندان نیمه‌باز که این روزها در جهان بسیار جاافتاده است. این روش، که مخصوصا و با استفاده از کنترل‌های از راه دور (پابند الکترونیکی) قابل استفاده است، می‌تواند هزینه زندان‌ها را کاهش دهد. یا حکمی که زندانی را موظف کند تا پایان هر روز، خودش را به زندان معرفی کند. همین حالا زمان استفاده از آلترناتیوهای زندان است.»
نگرانی‌ها برای زندانیان همچنان ادامه دارد
در هفته گذشته، ویدئویی منتشرشده از زندان زنان شهرری، از وضعیت مطلوب بهداشتی و رسیدگی به زندانیان خبر داد. در این ویدئو نمایش داده می‌شود که چگونه تمامی زندانیان جدیدالورود به محض ورود به زندان وارد واحد قرنطینه می‌شوند و توسط پزشکان، تحت سنجش تب و میزان اکسیژن خون قرار می‌گیرند. سپس در واحد پذیرش، پک بهداشتی به زندانیان داده می‌شود.
همچنین مهدی محمدی، رئیس زندان قرچک در بخشی از این ویدئو به وجود سالنی در زندان اشاره می‌کند که مخصوص هم‌بندیان زندانیان احتمالی مبتلا به کرون است. یعنی به‌جز خود زندانی که به محض داشتن علائم در اتاقی مشخص قرنطینه می‌شود، هم‌بندی‌هایش هم در یک سالن خواهند ماند. ضمن اینکه سازمان هلال‌احمر در این روزها به‌منظور همکاری با زندان در اجرای مراحل ضدعفونی کردن محیط با مسئولان زندان همکاری می‌کند.
در این ویدئو تلاش بر این است که تمامی تمهیدات بهداشتی و پزشکی مرتبط با جلوگیری از شیوع ویروس کرونا به مخاطب رسانده شود. پیش‌تر از این‌ها هم اصغر جهانگیری، رئیس سازمان زندان‌ها با اشاره به بخشنامه ریاست قوه قضاییه در خصوص اعطای مرخصی به حدود ۱۰۰ هزار نفر از زندانیان، این موضوع را به‌عنوان سند حقوق بشری معرفی کرده بود.
اما سبک زندگی در زندان به‌صورت دسته‌جمعی، وجود کودکان و نوزادان در زندان زنان و احتمال پایین‌تر بودن رعایت بهداشت دراین فضاها به خودی خود، عاملی برای شیوع بیماری‌هایی با ریشه باکتری و ویروس است. حالا چه رسد به کرونا که نه‌تنها زندان، نه‌تنها چند شهر و کشور، بلکه تمام دنیا را درگیر خود کرده است. در قدرت شیوع این بیماری همین بس که بیش از ۱۸۴ هزار نفر در کل جهان، تنها در عرض سه ماه جانشان را از دست داده‌اند. به همین دلیل هم، نگرانی امروز برای زندانیان، نه‌تنها برای فاطمه خویشوند و سام رجبی، که نگرانی به وسعت تمامی زندان‌های کشور است.
نیلوفر حامدی متولد ۱۳۷۱ در بابل است. او روزنامه‌نگاری را از سال ۱۳۹۰ با روزنامه ورزشی «گل» شروع کرد. حالا سه سال است که در حوزه اجتماعی می‌نویسد و تا کنون با همشهری، جام‌جم، چلچراغ و اعتمادآنلاین به‌عنوان روزنامه‌نگار همکاری داشته است.
عکس: محمدعلی قاسمی – ایسنا
خیلی ممنون از مطالب که گذاشتید واقعا اگه بشه رهبر عزیز برای عید فطر یک عفو عمومی الان کنه که زندانیان مون هم دچار این بیماری نشن واقعا ممنون میشم شوهر منم به خاطر حمل ۲۹کیلو تریاک به ۸سال حبس محکوم شده وهیچ گونه سوء سابقه ندارد