رقیق کردن الکل چگونه می‌تواند خطرناک باشد؟

الکل اتانول (اتیلیک/ الکل طبی) یا الکل ایزوپروپیل (پروپانول) با خلوص بین ۶۰ تا ۹۵ درصد طبق منابع علمی معتبری که در ادامه ذکر می‌شود، دارای بهترین قابلیت ضدمیکروبی دست و محیط است. توصیه به رقیق کردن الکل ۹۶ درصد تا میزان ۷۰ درصد که اخیراً بسیار شنیده می‌شود، فقط از لحاظ صرفه‌جویی در مصرف الکل مناسب است و موجب افزایش قابلیت ضدمیکروبی الکل نمی‌شود.

اما اینکار با توجه به روش‌ها و دستورالعمل‌های ناصحیح رقیق‌سازی که حتی از سوی مراجع رسمی یا سهل‌انگاری منابع خبری صادر می‌شود، می‌تواند موجب سقوط شدید خلوص الکل و از دست رفتن قابلیت ضدمیکروبی آن شود. برای مثال، «معاون فنی مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت» در گفتگو با خبرگزاری ایسنا گفته است: «اگر در نظر بگیریم یک لیتر الکل ۹۶ درجه خریداری کرده‌ایم باید حدود ۷۰۰ سی‌سی آب به آن اضافه کنیم تا الکل ۷۰ درجه تولید شود (نسخه ذخیره شده گفتگو). نادرستی دستورالعمل فوق کاملاً آشکار است. چرا که افزودن ۷۰۰ سی‎سی آب به ۱۰۰۰ سی‌سی الکل ۹۶ درصد آنرا تبدیل به ۱۷۰۰ سی‌سی محلولی می‌کند که ۹۶۰ سی‌سی آن الکل و ۷۴۰ سی‌سی آن آب است. به عبارت دیگر آنرا تبدیل به الکل ۵۶ درصد می‌کند (۵۶.۴=۱۷۰۰÷۱۰۰×۹۶۰). یعنی الکل رقیقی که ارزش ضدمیکروبی ندارد.

اما بجز این و با توجه به تقلب‌های رایج در جامعه ایران، باید توجه داشت که چنانچه الکلی که ادعا می‌شود ۹۶ درصد است، قبلاً رقیق شده و مصرف کننده نهایی از آن بی‌اطلاع باشد و مجدداً آنرا رقیق کند، عملاً قابلیت ضدمیکروبی الکل از بین می‌رود. هر سه ناهنجاری فوق (یعنی توصیه غیرضروری به رقیق کردن الکل و دستورالعمل‌های غلط رقیق‌سازی و تقلب در خلوص الکل)، در شرایط حاضر که با شیوع گسترده ویروس کرونا مواجه هستیم، می‌تواند عواقب مهلکی به همراه داشته باشند.

دامنه خلوص ۶۰ تا ۹۵ درصدی الکل برای بهترین قابلیت ضدمیکروبی آن در منابع متعددی آمده است. از جمله در دستورالعمل جامعی که دو تن از پژوهشگران دانشگاه ژنو سوئیس و بیمارستان سنت رافائل آمریکا با عنوان «دستورالعمل بهداشت دست در مراقبت‌های بهداشتی»(۱) و با اتکا و ارجاع به منابع متعدد دیگری نوشته و در وب‌سایت مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌های ایالات متحده منتشر شده، آمده است: «فعالیت ضدمیکروبی الکل‌ها را می‌باید به قابلیت آنها در تغییر شکل دادن پروتئین‌ها (از جمله همان غشای ویروس‌ها م.) نسبت داد. محلول‌های حاوی ۶۰ تا ۹۵ درصد الکل موثرتر هستند و خلوص‌های بالاتر از آن قابلیت کمتری دارند، زیرا پروتئین‌ها در غیاب آب به راحتی از بین نمی‌روند.» (۲) چنانکه ملاحظه می‌شود، منظور از خلوص بالا که موجب نقص عملکرد ضدمیکروبی الکل می‌شود، خلوص بالاتر از ۹۵ درصد است و نه خلوص بالاتر از ۷۰ درصد.

در بخش دیگری از مقاله آمده است: «در سال ۱۹۹۴ مدیریت غذا و داروی ایالات متحده، الکل اتانول ۶۰ تا ۹۵ درصد را به عنوان ماده درجه یک برای ضدعفونی ایمن و مؤثر طبقه‌بندی کرد.» (۳)

در جای دیگری از همین مقاله آمده است: «ضدعفونی کننده‌های الکلی که برای کاهش تعداد میکروارگانیسم‌های زنده روی دست‌ها تولید می‌شوند، معمولاً حاوی ۶۰ تا ۹۵ درصد اتانول یا ایزوپروپانول (نوعی الکل م.) هستند.» (۴)

با توجه به اینکه ادعای لزوم رقیق کردن الکل بالاتر از ۷۰ درصد، مغایر و متضاد با داده‌های علمی و دستورالعمل‌هایی است که از سوی مراکز معتبر تحقیقاتی منتشر و توصیه شده، لازم است مراجع مسئول و معتبر کشور در این زمینه و به منظور روشنگری عمومی و برطرف کردن تهدیدهای بهداشتی موجود، رفع ابهام کنند. بخصوص در شرایطی که برخی از رسانه‌ها و حتی خبرگزاری‌های مشهور از وضعیت موجود سوءاستفاده کرده و به تبلیغات زیان‌بار و انتشار رپرتاژ آگهی‌های گمراه کننده روی آورده‌اند.

پانوشت:

۱Guideline for Hand Hygiene in Health-Care Settings: Prepared by: John M. Boyce, M.D. (Hospital of Saint Raphael), Didier Pittet, M.D. (University of Geneva), Geneva, Switzerland, 2002.

۲The antimicrobial activity of alcohols can be attributed to their ability to denature proteins. Alcohol solutions containing 60%–۹۵% alcohol are most effective, and higher concentrations are less potent because proteins are not denatured easily in the absence of water. (Larson EL, Morton HE. Alcohols [Chapter 11]. In: Block SS, ed. Disinfection, sterilization and preservation. 4th ed. Philadelphia, PA: Lea and Febiger, 1991:642-54.)

۳In 1994, the FDA TFM classified ethanol 60%–۹۵% as a Category I agent (i.e., generally safe and effective for use in antiseptic handwash or HCW hand-wash products). (Food and Drug Administration. Tentative final monograph for healthcare antiseptic drug products; proposed rule. Federal Register 1994;59:31441–۵۲.)

۴Alcohol-based hand rub. An alcohol-containing preparation designed for application to the hands for reducing the number of viable microorganisms on the hands. In the United States, such preparations usually contain 60%–۹۵% ethanol or isopropanol.