دولت‌ها با کرونا چه کردند؟
از آغاز بحران کرونا در جهان تا به امروز کشمکشی دائمی در میان بوده است؛ دولت‌ها باید چه سیاست‌هایی برای مهار این بحران در پیش گیرند و مردم چه مسئولیتی دارند؟ این پرسش و پاسخ به آن اهمیتی استراتژیک دارد چرا که نشان می‌دهد فهم ما از مسئولیت و وظایف دولت‌ها چیست و چه نقشی برای مردم در نظر می‌گیریم. هشدارهای مداوم مقامات در چین، که پیش از همه با این اپیدمی خطرناک مواجه شده بودند، از سوی سران کشورهای دیگر در ابتدا چندان جدی گرفته نشد و برخی همچون ترامپ در آمریکا و حسن روحانی در ایران تلاش کردند تا با بی‌اعتنایی و حتی تمسخر آن را پشت سر بگذارند. در روزهایی حیاتی که باید آموزش همگانی انجام می‌شد و مقدمات فراهم کردن شرایط درمانی و حمایت‌های اقتصادی صورت می‌گرفت واکنش به این بیماری به ترویج جدی‌نگرفتن آن خلاصه شد. رئیس‌جمهور ایران در رقابت با همتای آمریکایی‌اش کار را به آنجا رساند که در روز ۶ اسفند در اولین جلسه ستاد ملی مقابله با کرونا اعلام کرد اوضاع از شنبه در ایران عادی خواهد شد. توصیه به قرنطینه، توقف پروازها به چین و کشورهای درگیر اپیدمی و… هیچ‌یک عملی نشد تا ایران تا رده سوم کشورهای درگیر با بحران پس از چین و ایتالیا رسید.
کار از کار گذشت و تمام کشور درگیر بحرانی شد که قرار بود شنبه روزی تمام شود. حالا وقت آن بود که پروپاگاندای همه‌جانبه، مردم را هدف بگیرند؛ این مردم هستند که جدی نمی‌گیرند. در خانه نمی‌مانند. تصاویری از مردم در جاده‌های کشور منتشر شد. خبرنگار صداوسیما به عوارضی قم رفت و همه دست به دست هم دادند که با شماتت مردم با این بحران روبرو شوند. همان صداوسیمایی که مجری تلویزیونی‌اش در برنامه زنده گفت کرونا گرفته و دو سه روزه خوب و سلامت شده و سر کار برگشته است.
باقی واکنش‌ها به بحران کرونا هم در همین راستا بود. مجلس خیلی زود تعطیل شد. نمایندگان مجلس پیش از مردم و بیماران و کسانی که علائم بیماری را داشتند تست کرونا دادند و پیش‌تر از نیازمندان بسته‌های بهداشتی دریافت کردند. با نایاب شدن ساده‌ترین لوازم مراقبت بهداشتی مثل ماسک استاندارد و الکل و ژل و مایع ضدعفونی معلوم شد که ما در ایران در هیچ سطحی آماده رویارویی با یک اپیدمی خطرناک نیستیم. همچنان دولت بر باز بودن مسیرها و اماکن عمومی اصرار می‌ورزید و مسئولیت را از شانه‌های خود برداشته و بر شانه‌های مردم می‌انداخت؛ اداره‌ها باز هستند، مشاغل به فعالیتشان ادامه می‌دهند و دولت هیچ دستورالعملی برای تعطیلی و قرنطینه ندارد اما مردم از خانه بیرون نیایند. بزرگترین کارفرمای ایران کار را تعطیل نکرده بود ولی از مردم می‌خواست از خانه خارج نشوند. در حالی که کشورهای همسایه مرزهای خود را با ایران بستند و یکی‌یکی آماده برای اجرای قرنطینه می‌شوند، اخبار ضد و نقیض از سران کشور در مورد سیاست‌گذاری‌ها و بی‌عملی مقامات گستره شیوع ویروس را بالا می‌برد.
باقی سطوح وظایف دولتی نیز در همین وضعیت مانده بود؛ کادر درمانی بیمارستان‌ها از نبود ساده‌ترین ابزارها برای حفاظت از خود در مقابل بیماری انتقاد می‌کردند و بخشی از آنها در نبود این امکانات به کرونا دچار شده و بستری شدند و متاسفانه جان باختند. واکنش این‌بار سریع بود؛ آنها شهید نامیده خواهند شد. خیابان‌ها و اتوبان‌ها را بیلبوردهای توصیه‌ای در استفاده از ماسک و ضدعفونی کردن دست‌ها و سطوح گرفت، اما لوازمی که چنین محافظتی را ممکن می‌کرد یا در بازار موجود نبود یا به قیمتی گزاف فروخته می‌شد که بسیاری از شهروندان از تامین آن ناتوان بودند. تلویزیون و خبرگزاری‌ها از رزمایش‌های کشف و توقیف انبارهای کالاهای بهداشتی خبر می‌دادند و از میلیون‌ها ماسک و ژل ضدعفونی که کشف و ضبط شده است اما معلوم نبود در نهایت چه می‌شوند؛ بازار همچنان از تامین سراسری آنها ناتوان بود و قیمت‌ها هم بالا ماند.
بروز این بحران در واپسین ماه سال در ایران وضعیت را بغرنج‌تر کرد و نیاز به شکلی از سیاست‌های حمایتی دولتی را آشکار ساخت. اما در حالی که مختل شدن اقتصاد و نیز ضرورت خانه‌نشینی و مراقبت مردم، ضرورت اجرای سیاست‌های حمایتی از کسب‌و کارهای کوچک و متوسط و نیز بیکاران را بیش از پیش برجسته کرده است، تمرکز سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی دولت حسن روحانی تا کنون به نفع کارفرمایان و به ضرر کارگران بوده است. با این همه هفته پیش محمدباقر نوبخت معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان برنامه و بودجه کشور خبر از طرحی داد که به نظر نمی‌رسد بر بحران‌های پیش رو درمانی باشد. به گفته نوبخت قرار است در حدود هفت میلیون نفر تحت حمایت دو بسته معیشتی ویژه قرار بگیرند. از میان این هفت میلیون نفر، سه میلیون نفر کسانی هستند که درآمد ثابت ندارند و مشمول دریافت ۲۰۰ تا ۶۰۰ هزار تومان در ماه خواهند شد و به چهار میلیون نفر دیگر هم یک و نیم تا دو میلیون تومان وام قرض‌الحسنه با ۱۲ درصد سود پرداخت می‌شود که هشت درصد آن را سازمان برنامه و بودجه کشور پرداخت می‌کند.
این ارقام در حالیست که دستکم ۳۳ میلیون نفر در ایران زیر خط فقر به سر می‌برند که تنها ۲۰ درصد آنها تحت پوشش نهادهای حمایتی به سر می‌برند و مشخص نیست باقی جمعیت گسترده‌ای که به دلیل شیوع وسیع این ویروس درآمد خود را از دست می‌دهند، چه باید بکنند.
مجموعه واکنش‌ها به کرونا و بحران‌هایی که در پی آن بروز کرده است در بسیاری از کشورهای جهان به سستی واکنش مسئولان جمهوری اسلامی نبوده است. به نظر می‌رسد حتی راست‌گراترین دولت‌ها و مدافعان عدم دخالت دولت در اقتصاد به لزوم مداخله و اقدامات حمایتی در برابر رکود و سقوط مشاغل پی‌برده‌اند. مقابله با بحران‌هایی که واقعیتشان سخت‌تر از آن است که بتوان با به تعویق انداختن و انکار پشت سر گذاشت‌شان حکومت‌ها را در سراسر جهان وادار به اتخاذ سیاست‌هایی کرده است که اگرچه یک‌دست و یک‌شکل نیستند اما نشان از پیچیده بودن اوضاع دارد. مرور برخی از این سیاست‌ها می‌تواند ما را با بی‌عملی مسئولان ایرانی مواجه کند.
دانمارک
دولت دانمارک به شرکت‌های خصوصی گفته است اگر تضمین کنند که کارکنان خود را اخراج نکنند ۷۵ درصد دستمزد کارکنان شرکت‌ها را تامین خواهد کرد.
دولت این کشور قرار است در دوره‌ای سه ماهه، یعنی تا پایان ماه ژوئن، ماهانه ۷۵ درصد دستمزد کارمندان تا سقف ۲۳ هزار کرون دانمارک (۳۴۱۸ دلار) را تامین کند. شرکت‌ها هم موظف به تامین ۲۵ درصد باقیمانده خواهند بود.
نخست‌وزیر این کشور خطاب به کارفرمایان گفته است «درک می‌کنیم که لازم است کارکنانتان را به خانه بفرستید، اما اخراجشان نکنید».
در این کشور تمامی کارکنان بخش‌های عمومی و مشاغل غیرضروری خانه‌نشین شده‌اند و یا دورکاری می‌کنند.
آمریکا
حتی دولت راستگرای ترامپ هم قرار است برای مقابله با بحران اقتصادی ناشی از شیوع ویروس کرونا بسته‌ای در حدود یک تریلیون دلار برای کمک به شرکت‌های هواپیمایی، مشاغل کوچک و افراد در نظر بگیرد. پیش از این پرداخت هزینه اضطراری به مبلغ ۸ میلیارد دلار در مجلس این کشور تصویب شده بود که گفته می‌شود برای پرداخت هزینه‌ها کافی نخواهد بود. حالا پرداخت ماهانه ۱۲۰۰ دلار به اکثر شهروندان آمریکایی در حال بررسی برای اجرایی شدن است. در این طرح به ازای هر کودک ماهانه ۵۰۰ دلار پرداخت خواهد شد. البته عجیب اینجاست که به شهروندان آمریکایی با درآمد پایین که توانایی پرداخت مالیات را ندارند نفری ۶۰۰ دلار پرداخت خواهد شد.
مجلس سنا آمریکا همچنین لایحه‌ای تصویب کرده است که طول مدت بیمه بیکاری و مرخصی استعلاجی را برای کارکنان روزمزد افزایش می‌دهد. همچنین مهلت پرداخت مالیات نیز برای شهروندان و مشاغل به تعویق افتاده است. تعویق اقساط وام‌های مسکن نیز تا یک سال مجاز شد.
میزان کمک برای جبران ضرر صنعت هواپیمایی و مشاغل کوچک مانند رستوران‌ها و خرده‌فروشی‌ها در دست بررسی است. بانک‌ها نیز درصد بهره‌های خود را نزدیک به صفر رسانده‌اند و «ذخیره فدرال» (فدرال ریزرو)، یا همان بانک مرکزی آمریکا، هم دستکم ۲۰۰ میلیارد دلار بابت تامین هزینه وام‌ها از ذخیره مالی خریداری کرده است. بانک مرکزی به وام‌دهندگان توصیه کرده که به مشتریان خود کمک کنند. طول مدت این برنامه مالی یک سال اعلام شده است.
چین
دولت چین در حال برنامه‌ریزی تامین ۳۹۴ میلیارد دلاری برای زیرساخت‌های کشور است. بانک‌ها در این کشور باید نسبت به عدم پرداخت وام‌ها و بدهی‌ها انعطاف نشان بدهند و به بدهکاران اجازه نپرداختن بدهی‌هایشان را بدهند. «بانک مردم چین» ۷۹ میلیارد دلار برای پرداخت وام به شرکت‌های تحت بحران با بهره پایین در نظر گرفته است.
ژاپن
دولت ژاپن اعلام کرده که بسته‌ای به ارزش ۴ میلیارد دلار برای کمک به شرکت‌های کوچک و متوسط در نظر گرفته است. یک نهاد وام‌دهنده وابسته به دولت نیز کمک مالی بدون بهره به دستگاه‌های کوچک متضرر از کرونا پرداخت خواهد کرد.
بانک مرکزی ژاپن بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار بودجه برای هزینه مبادلات پرداخت خواهد کرد.
آلمان
دولت مستقر در برلین نیز ضامن بسته‌ای به ارزش حداقل ۶۰۸ میلیارد دلار شده است و به مشاغل اعتبار نامحدود مالی می‌دهد. هم اکنون میان محافظه‌کاران این کشور بر سر اینکه آیا دولت باید بسته‌های حمایتی و تشویقی را به سرعت آماده کند یا نه اختلاف است.
وزارت کار این کشور اعلام کرده هر کارمندی به صورت عادی اجازه سرپیچی از کار را دارد و الزاما نیازی به گرفتن مرخصی نیست. البته گفته می‌شود که وضعیت حاضر در قانون پیش‌بینی نشده و افراد روزمزد در وضعیت مبهمی هستند. و به همین خاطر به آنها توصیه شده تا با کارفرما به توافق دست پیدا کنند.
دولت مرکزی در برلین در حال آسان‌سازی انجام نوعی دیگر از توافق هم هست؛ پرداخت یارانه به کارفرما برای جبران ساعت‌هایی که کار انجام نشده است. دولت بناست در این صورت بخشی از حقوق و بیمه را بپردازد.
کارفرما وظیفه دارد در صورتی که مجبور شود کار را تعطیل کند به پرداخت حقوق ادامه دهد. البته تمهیدات قانونی لازم هنوز تصویب نشده است.
اسپانیا
مقامات این کشور برای پرداخت ۲۱۹ میلیارد دلار کمک مالی، شامل ۱۰۰ میلیارد برای حمایت از وام‌های شرکت‌ها و ۱۷ میلیارد کمک مستقیم به مشاغل آماده شده‌اند. نخست وزیر این کشور گفته سرمایه‌گذاری خصوصی در این کشور ۸۳ میلیارد حمایت مالی فراهم خواهد کرد.
هنگ کنگ
دولت هنگ‌کنگ اعلام کرده به همه ساکنان بالای ۱۸ سال خود نفری ۱۲۸۴ دلار خواهد داد. این یارانه بدون آزمون وسع و میان تمامی شهروندان توزیع خواهد شد. به علاوه، برای شهروندان کم‌درآمد خدماتی مانند حمل‌ونقل عمومی و بسته‌های مواد غذایی به طور رایگان ارائه می‌شود.
انگلستان
دولت راستگرای بوریس جانسون پس از آنکه به خاطر اظهارات وی در مورد سیاست «ایمنی انبوه» مورد انتقاد گسترده قرار گرفت، مسیر اقدامات خود را عوض کرد. کشور در مسیر قرنطیه کامل قرار گرفت و در ۲۰ مارس اعلام شد که دولت، در اقدامی بی‌سابقه، ۸۰ درصد دستمزد تمامی کارگرانی که به دلیل ویروس کرونا خانه‌نشین شده‌اند را ماهانه تا سقف ۲۵۰۰ پوند خواهد پرداخت. همچنین دولت اعلام کرد هیچ شرکتی تا ماه ژوئن موظف به پرداخت مالیات بر ارزش افزوده (VAT) نخواهد بود. مقامات این کشور مبلغی به ارزش ۳۳۰ میلیارد پوند (۴۰۰ میلیارد دلار) که در حدود ۱۵ درصد تولید ناخالص داخلی کشور است را به وام‌های دولتی به مشاغل پرداخت خواهند کرد. کسب‌وکارهای کوچک مانند خرده‌فروشی‌ها، هتل‌داری‌ها، و مشاغل تفریحاتی نیز می‌توانند تا ۲۵ هزار پوند کمک مستقیم مالی دریافت کنند.
در این بسته حمایتی همچنین سه ماه تعطیلی وام‌های مسکن اعلام شده است. افزون بر اینها، دولت در هفته گذشته بسته حمایتی ویژه‌ای برای بخش سلامت ملی در نظر گرفت که شامل تامین مرخصی‌های استعلاجی شرکت‌های کوچک می‌شود. بانک انگلستان نیز بهره بانکی خود را به ۱ درصد کاهش داده است.
فرانسه
دولت فرانسه به کارگرانی که موقتا به خاطر بحران ناشی از ویروس کرونا کار نمی‌کنند معادل ۸۴ درصد درآمدشان را پرداخت خواهد کرد. کارفرمایان در این کشور موظفند که شغل کارمندان خود را حفظ کنند. دولت این کشور ۴۵ میلیارد یورو، معادل حدود یک دهم بودجه سال ۲۰۲۰ این کشور، برای حمایت از شرکت‌های کوچک و متوسط و کارمندانشان در نظر گرفته‌اند. مکرون گفته است به مشاغل کمک نامحدود خواهد شد.
ایتالیا
ایتالیا که فعلا به دلیل جمعیت سالمند خود بالاترین نرخ جان‌باختگان بر اثر کرونا را دارد در شرایط قرنطینه کامل قرار گرفته است. دولت ایتالیا برای مقابله با بحران ۲۵ میلیارد یورو (۴۵ میلیارد دلار) برای حمایت از شرکت‌ها و کارکنانشان در نظر گرفته و مبلغ جداگانه‌ای هم برای نظام درمانی و سلامت کشور، بالابردن مزایای دوران بیکاری، متوقف کردن مالیات و اقساط و وام‌های مسکن تعیین کرده است. دولت این کشور برای اجرای این اقدامات در حدود ۳۴۰ میلیارد یورو منابع مالی در نظر گرفته است.
هند
دولت هند به بانک‌هایش فشار آورده تا حدود ۸ میلیارد دلار وام تا آخر ماه مارس را تایید کند. بانک رزور این کشور اعلام کرد که در حال تدارکاتی برا پایین آوردن نرخ بهره و افزایش وام است.
کانادا
دولت کانادا در حال تدارک بسته حمایتی به ارزش ۸۲ میلیارد دلار کانادا (۵۶ میلیارد دلار) است که شامل ۲۷ میلیارد دلار کانادا در حمایت از افراد و شرکت‌ها و ۵۵ میلیارد دلار کانادا برای تعویق پرداخت مالیات‌ها خواهد بود.
بانک کانادا بهره بانکی خود را نصف کرده و به ۰.۷۵ درصد رسانده است.
استرالیا
مقامات این کشور گفته اند که ۸.۸ میلیارد دلار برای وام به وام‌دهندگان کوچک و متوسط در نظر گرفته‌اند. بانک ذخایر مرکزی این کشور نیز بهره خود را ۰.۲۵ درصد رسانده است.
تونس
بانک‌های این کشور پرداخت اقساط را برای شهروندان فقیرتر برای شش ماه به تعویق انداخته‌اند. گفته شده است که دولت مواد غذایی و خدمات ضروری را برای شهروندان تامین خواهد کرد.
ایران؛ تقریبا هیچ
در شبکه‌های اجتماعی نمونه‌هایی از حمایت‌های مردم از یکدیگر برجسته شده است؛ صاحبخانه‌ای که اجاره این ماه را به ماه‌های بعد موکول کرده یا کارفرمایی که کار را تعطیل کرده ولی حقوق را پرداخت کرده است و… اما هیچ آماری وجود ندارد که نشان دهد چنین حرکت‌هایی همه‌گیر بوده باشد. به نظر می‌رسد برای مردم طبیعی است که دولت کناری بنشیند و مردم خودشان با بحران‌های مالی پیش آمده روبرو شوند. نمونه‌های پیشینی در بحران‌های سیل و زلزله و یا در دوره‌ای نمونه‌هایی چون دیوار مهربانی و کمپین‌های نوع‌دوستی و خیریه برای التیام وضعیت‌های بغرنج اجتماعی و اقتصادی شکل گرفته‌اند. در این مورد متاسفانه می‌توان گفت که دولت حتی کنار هم ننشسته است؛ سرکوب نهادهای مدنی در چند دهه اخیر حتی امکان همبستگی‌های جمعی در مواقع بحران را تا حد زیادی پایین آورده است و آنچه در جریان است تک حرکت‌های شخصی و نهایتا در جمع‌های کوچک است که مجبورند غیررسمی و پنهانی دست به کار کار جمعی باشند.
در هفته جاری رئیس‌جمهوری با انتشار نامه‌ای به مردم آمریکا از آنها خواست تا با صدای بلند رفع تحریم‌های آمریکا را فریاد بزنند و تاثیر این تحریم‌ها بر مقابله ایران با کرونا را یادآوری کرد و در طرف مقابل دولت آمریکا از آمادگی برای کمک به ایران گفت اما بر ادامه سیاست‌های تحریمی پافشاری کرد. آنچنان که از واکنش‌ها و مواضع دولت ایران برمی‌آید به نظر می‌رسد حتی اگر عزم و اراده‌ای برای اتخاذ سیاست‌هایی متفاوت با آنچه تا کنون در پیش گرفته در مجموعه حاکمیت باشد، در بسیاری از موارد توان انجام این امور نیست.