آیا واقعا ویروس کرونا تبعیض قائل نمی‌شود؟
دکتر محمد فاضلی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی روز پنجم اسفند ۱۳۹۸ در کانال شخصی تلگرام خود «دغدغه ایران» طی یادداشتی با عنوان «کرونا: مسئولیت مردم، پیشنهاد به مسئولان» نوشت: «کورونا از جنس مخاطراتی است که کم‌وبیش دموکراتیک عمل می‌کند. ویروس دموکرات وصف تلخ و تا اندازه‌ای واقعی برای کورونا است (اولریش بک جامعه‌شناس آلمانی، دود و آلودگی هوا را دموکراتیک می‌دانست). تبعیض قائل نمی‌شود، هر کسی را که مستعد باشد می‌کشد و فرقی نمی‌کند مسئول، اصلاح‌طلب، اصولگرا، در قدرت یا بیرون قدرت باشد. فقیر و غنی هم نمی‌شناسد. کورونا به همه حق برابر برای مردن می‌دهد. منتظر تأیید صلاحیت‌اش برای مشارکت در کشتن هم نمی‌ماند».
روز بعد از آن یعنی ششم اسفند ۱۳۹۸ دکتر ایرج حریرچی، معاون کل وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی نیز در بخشی از ویدیوی سلفی که بعد از اعلام نتیجه مثبت تست کرونایش از خود تهیه کرده بود عنوان کرد: «این ویروس، ویروس دموکراتی است، فقیر و غنی نمی‌شناسد، مسئول و غیر‌مسئول نمی‌شناسد….»(۱)
اما آیا واقعا چنین است؟ آیا ویروس کووید ۱۹ که اکثر ما امروز آن را با نام ویروس کرونا می‌شناسیم واقعا دموکراتیک عمل می‌کند؟ در این چند یادداشت تلاش خواهیم کرد تا نشان دهیم چرا این ادعا نادرست است و چگونه نابرابری، تفاوت‌هایی را در میزان مواجهه، آسیب‌پذیری و پیامدهای ناشی از ابتلا به این ویروس در گروه‌های مختلف اجتماعی ایجاد می‌کند. آنچه در ادامه می‌خوانید در رابطه با تفاوت‌هایی است که میان گروه‌های مختلف جامعه از حیث مواجهه با این ویروس وجود دارد.
از شوخی تا جدی
از دی‌ماه ۱۳۹۸ که ویروس کرونا در چین رو به گسترش می‌رفت و روزانه بر شمار مبتلایان و جان‌باختگان آن افزوده می‌شد بسیاری از ما سرگرم شوخی‌کردن با سوپ خفاش به عنوان یکی از حدس و گمان‌های مطرح شده در رابطه با منشا ویروس بودیم. دیری نگذشت که با افزایش تعداد افراد مبتلا در شهر «ووهان» چین، قرنطینه این شهر آغاز شد( ۲۳ ژانویه ۲۰۲۰ برابر با سوم بهمن ۱۳۹۸) و تصاویری از شهری که هیچ‌کس در خیابان‌ها و اماکن عمومی‌اش حضور نداشت در شبکه‌های اجتماعی دست به دست شد. کم‌کم فهمیدیم که موضوع جدی است، آنقدر جدی که نه تنها «ووهان» با بیش از ۱۰ میلیون جمعیت که تمام استان «هوبی» با جمعیتی بیش از ۵۷ میلیون نفر را به قرنطینه برده است.
با اعلام لغو بسیاری از پروازهای هواپیمایی‌های مختلف جهان به چین و به ویژه «ووهان»، ادامه پروازهای هواپیمایی ماهان بسیاری را دچار نگرانی کرد. در نهایت پروازهای این خط هواپیمایی به عنوان تنها خط هوایی ایران که به طور مستقیم به ۴ نقطه چین یعنی پکن، شانگ هانگ،گوانجو و شنزن پرواز داشت بنابر مصوبه هیئت دولت از تاریخ دوم فوریه(دوازدهم بهمن)ممنوع شد. با این حال بنابر اطلاعیه رسمی این شرکت هوایی از تاریخ دوازدهم تا شانزدهم بهمن، ۴ پرواز مسافری به مقاصد پکن، شانگهای، گوانگجو و شنزن به منظور انتقال مسافران چینی این شرکت حاضر در ایران و سایر کشورها و ایرانی‌های حاضر در چین با نظارت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و رعایت دستورالعمل‌های مربوط انجام شد(۳) . هر چند که برخی از رسانه‌ها تعداد سفرهای این هواپیمایی در سه هفته ممنوعیت پرواز را بسیار بیشتر از این رقم اعلام کرده‌اند.(۴)
نگرانی بعدی، بازگشت ۷۰ دانشجوی ایرانی بود که در شهر «ووهان» تحصیل می‌کردند. در نهایت بامداد روز شانزدهم بهمن یک هواپیمای اختصاصی شرکت هواپیمایی ماهان این دانشجویان را به ایران بازگرداند(۵)و آنها به مدت ۱۴ روز در قرنطینه نگهداری شدند و پس از آن با اعلام سلامتی‌شان از قرنطینه خارج شده و به خانه‌هایشان بازگشتند و نگرانی‌ها بابت ورود ویروس به ایران کاهش پیدا کرد. هر چند که همچنان بخشی از نگرانی‌ها به دلیل ورود افرادی که با پروازهای غیر مستقیم از چین به ایران می‌آمدند پا برجا بود.
۱۴ روز بعد یعنی روز ۳۰ ام بهمن ماه ۱۳۹۸ زمانی که وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اعلام کرد آزمایش دو مورد مشکوک ابتلا به ویروس کرونا در شهر قم مثبت گزارش شده است و به فاصله کوتاهی خبر جان باختن آنان اعلام شد، نگرانی‌ها شدت گرفت. چرا که این آغاز اعلام رسمی ورود کرونا به ایران بود.
ویروسی که تا یازدهم اسفند به بیش از ۲۷ استان کشور وارد شده و وزارت بهداشت ابتلای ۹۷۸ نفر به آن را قطعی اعلام کرده است.(۶)در این میان اما برخی نام‌‌ها همچون ایرج حریرچی معاون کل وزارت بهداشت، مجتبی ذوالنور رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس، محمود صادقی نماینده مجلس، معصومه ابتکار معاون رئیس جمهور در امور زنان، مرتضی رحمان زاده شهردار منطقه ۱۳ تهران برجسته شده است، نام‌هایی که قرار است به ما بگوید که این ویروس فقیر و غنی و مسئول و غیر‌مسئول نمی‌شناسد.
آیا همه به یک اندازه در معرض خطر مواجهه با ویروس هستیم؟
سازمان بهداشت جهانی می‌گوید ویروس کووید ۱۹ از طریق تماس مستقیم با قطره‌های تنفسی فرد آلوده (از طریق سرفه و عطسه) و تماس با سطوح آلوده به ویروس منتقل میشود. این ویروس می‌تواند ساعت‌ها روی سطوح زنده بماند اما اقداماتی همچون شستن دست‌ها با آب و صابون، تنفس بهداشتی(پوشاندن دهان و بینی در هنگام سرفه و عطسه)، حفظ فاصله یک متری با سایر افراد در محیط‌های عمومی، پرهیز از لمس چشم و دهان، ضدعفونی کردن محیط‌هایی که به طور مشترک مورد استفاده قرار می‌گیرند و ترجیحا ماندن در خانه تا جای ممکن می‌تواند به پیشگیری از ابتلا به این ویروس کمک کند.(۷) همچنین این سازمان توصیه می‌کند که افرادی که علائم بیماری را در خود مشاهده می‌کنند و افرادی که به طور مستقیم با آنها در تماس هستند از ماسک استفاده کنند. اما آیا همه به یک اندازه می‌توانند همین توصیه‌های به ظاهر ساده بهداشتی را برای پیشگیری از مواجهه با ویروس رعایت کنند؟
یکی از اصلی ترین توصیه‌ها برای پیشگیری از ابتلا به ویروس شستن مداوم دست‌ها با آب و صابون و یا مواد ضدعفونی‌کننده است. اما آیا چنین امکانی برای همه مردم به یک اندازه در نقاط مختلف کشور فراهم است؟ نتایج حاصل از سرشماری نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۰ نشان می‌دهد که ۳.۶ درصد جمعیت کشور (معادل ۷۰۶ هزار واحد مسکونی) به شبکه آب‌رسانی عمومی(آب لوله‌کشی) دسترسی نداشته‌اند. البته این عدد در برخی استان‌ها بسیار بالاتر است. به عنوان نمونه در استان‌های سیستان و بلوچستان و گلستان ۲۰ درصد جمعیت فاقد چنین دسترسی بوده‌اند.(۸) به عبارت دیگر ۲۰ درصد از جمعیت ۶.۶ میلیون نفری این دو استان نمی‌توانند شیر آب خانه را باز کنند و روزی ۲۰ مرتبه دست‌هایشان را با صابون بشویند، بنابراین انجام همین توصیه به ظاهر ساده بهداشتی برایشان ناممکن است.
از دیگر توصیه‌های بهداشتی این است که روشویی‌ها و توالت‌ها به عنوان محیط‌هایی که اعضای یک خانواده به طور مشترک از آن استفاده می‌کنند به طور مرتب ضدعفونی شوند و این در حالیست که بنا بر یافته‌های پیمایش شاخص‌های چندگانه جمعیت و سلامت، حدودا ۱۰ درصد از خانوارهای کشور(معادل ۲.۱ میلیون خانوار یا به عبارتی حدود ۸ میلیون نفر) به توالت اختصاصی(یعنی توالتی که مختص یک خانواده باشد) دسترسی نداشته‌اند.(۹) این عدد میانگینی کشوری است و وضعیت در برخی استان‌ها بسیار بدتر است. به عنوان نمونه یافته‌های پیمایش شاخص‌های چندگانه جمعیت و سلامت(۱۳۸۹) نشان می‌دهد که در سیستان و بلوچستان بیش از ۴۰ درصد مردم از توالت اختصاصی برخوردار نبوده و نزدیک به ۷ درصد اساسا به توالت دسترسی نداشته‌اند. بنابراین آنان اگر به مواد ضدعفونی‌کننده هم دسترسی داشته باشند(که بعید به نظر می‌رسد)نمی‌توانند این توصیه بهداشتی پیشگیرانه را انجام دهند.
یکی دیگر از مواردی که برای پیشگیری از ابتلا به ویروس کرونا توصیه میشود پرهیز از حضور در اماکن پرجمعیت است. آمارهای رسمی نشان می‌دهند که بیش از ۷۰ درصد جمعیت ایران در شهرها زندگی می‌کنند و تا سال ۱۳۹۴ حدود ۲۱ درصد از آنها یعنی ۱۱ میلیون نفر ساکن سکونتگاههای غیررسمی بوده‌اند (۱۰) که از حیث جمعیتی تراکم بالایی دارند. حاشیه کلان‌شهرها نیز وضعیت‌شان مشابه است. به عنوان نمونه استان تهران دارای ۱۶ شهرستان است که تراکم جمعیت در برخی از آنها نظیر شهرستان بهارستان به ۱۰ هزار نفر در هر کیلومتر مربع می‌رسد، این در حالی است که میانگین استقرار جمعیت در هر کیلومتر مربع در کشور ۴۵ نفر است. (۱۱) تراکم جمعیت در یک محله به معنای زندگی در کوچه‌ها، خیابان‌ها، مغازه‌ها، مدرسه‌ها و به طور کلی محیط‌های عمومی شلوغ‌تر است و شلوغی یعنی مواجهه با تعداد بیشتری از افراد در طول روز که می‌تواند امکان ابتلا به ویروس را بیشتر کند. تراکم جمعیت در یک محله معنای دیگری هم دارد و آن زندگی در خانه‌های کوچک‌تر است. خانه‌هایی که اگر یکی از ساکنانش علائم بیماری را داشت نمی‌توان آنگونه که توصیه شده است او را در اتاقی جدا از سایرین نگهداری کرد تا امکان ابتلای دیگر افراد کمتر شود. بر اساس سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰، ۳۰۷۵۶ واحد مسکونی فاقد حتی یک اتاق در کشور وجود داشته که بیش از یک خانوار در آن ساکن بوده‌اند(جمعیتی بین ۱۵۰ تا ۲۵۰ هزار نفر). بنابراین عدم حضور در اماکن پرجمعیت و یا نگهداری از فردی که دارای علائم ابتلا به ویروس است در یک اتاق جداگانه، برای بسیاری از کسانی که ساکن حاشیه شهرها و یا سکونتگاههای غیررسمی هستند، عملا ناممکن است.
یکی دیگر از محیط های پرتراکم در شهرها، وسایل حمل‌و‌نقل عمومی هستند که در برخی ساعت‌های روز فاصله افراد حاضر در آنها با یکدیگر شانه‌به‌شانه و کاملا مماس است. در حالی که برای پیشگیری از مواجهه با ویروس کرونا، حفظ فاصله یک متری توصیه میشود. جمعیت بزرگی در کشور به ویژه در شهرهای بزرگ برای جا‌به‌جایی روزانه از این وسایل استفاده می‌کنند. در تهران آنگونه که مدیرعامل شرکت واحد اتوبوسرانی تهران می‌گوید روزانه به طور متوسط بالغ بر دو میلیون نفر جابجایی مسافر توسط اتوبوس‌های شرکت واحد اتوبوسرانی تهران در دو بخش عمومی و خصوصی انجام میشود(۱۲) و به گفته شرکت بهره‌برداری مترو تهران بیش از دو و نیم میلیون نفر نیز روزانه از مترو استفاده می‌کنند.(۱۳) بخشی از این جمعیت گزینه دیگری جز استفاده از این این وسایل را ندارند و در روزهای گذشته با وجود هشدارهایی که در این رابطه داده شده همچنان ۸۰۰ هزار نفر در تهران روزانه از مترو استفاده کرده اند و امکان انجام این توصیه بهداشتی را نداشته اند.
بخشی دیگر از حمل‌و‌نقل در شهرهای بزرگ با تاکسی‌های اینترنتی انجام میشود و در این روزها با توجه به آنکه بخشی از مردم ناگزیر هستند که در محیط‌های کاری‌شان حضور پیدا کنند عملا اگر توان تامین هزینه را داشته باشند و بخواهند از حضور در اتوبوس و مترو پرهیز کنند و ماشین شخصی هم نداشته باشند، تاکسی‌های خطی و بعد تاکسی‌های اینترنتی گزینه بعدی هستند. در تاکسی‌ها احتمالا رانندگان بیش از مسافران در معرض خطرند چرا که در طول روز با تعداد بیشتری از افراد مواجه می‌شوند. اتحادیه تاکسیرانی‌های شهری کشور می‌گوید ۳۱۳ هزار دستگاه تاکسی در کل کشور وجود دارد(۱۴) و تعدادی(که رقم دقیق آن مشخص نیست) هم با سواری‌های شخصی‌شان و به طور مستقل در خیابان‌ها مسافربری می‌کنند. بزرگترین شرکت تاکسی اینترنتی در ایران یعنی «اسنپ» هم می‌گوید حدود ۲میلیون راننده ثبت‌نامی و ۷۰۰هزار راننده فعال دارد(۱۵). این جمعیت عظیم که درآمد روزانه خود را از سوار‌کردن و به مقصد رساندن مسافران تامین می‌کند این روزها به راحتی نمی‌تواند این توصیه بهداشتی یعنی حفظ فاصله یک و نیم‌متری با سایرین را رعایت کند.
پرسنل بهداشتی و درمانی هم این روزها نمی‌توانند بنابر توصیه‌های پیشگیرانه در خانه بمانند و به واسطه نوع شغل‌شان بیشتر از همه به طور مستقیم با مبتلایان به ویروس مواجه‌اند. اما در میان آنها هم سلسله مراتبی از لحاظ میزان تماس با بیماران احتمالی یا قطعی وجود دارد. پزشکان متخصص به طور معمول یک یا دو بار در روز بیماران را ویزیت می‌کنند اما پرستاران به طور مستمر با آنها در ارتباطند. بهیاران و کارکنان خدماتی بیمارستان‌ها نیز به طور دائمی باید به بیماران خدمت‌رسانی کنند، ملحفه‌های تخت‌ها و لباس‌هایشان را تعویض کنند، اتاق‌هایشان را تمیز و ضدعفونی کنند و بسیاری کارهای دیگر که معنایش ارتباط دائمی با بیماران است.
کارگران بسیاری نیز این روزها ناگزیر هستند در محیط‌های کاری پرتراکم‌شان حاضر شوند، آنهایی که روزمزد هستند، آنهایی که کارفرمایانشان امکان ماندن در منزل و دوری از محیط‌های عمومی را نداده‌اند، کارگران کارگاه‌های کوچک زیر ده نفر، فروشگاه‌ها، مشاغل زیرپله‌ای و ….(۱۶)، آنهایی که در متروها و خیابان‌ها دستفروشی می‌کنند و تمام کسانی که اگر یک روز کار نکنند درآمدی نخواهند داشت(۱۷). بعضی از کارمندان بخش خصوصی و دولتی هم وضعیت مشابهی دارند، کارفرمایان آنها هم امکان ماندن در خانه را برایشان فراهم نکرده اند. سربازانی که باید هر روز در پادگان‌ها حاضر شوند، زندانیان، بی‌خانمان‌ها، کسانی که در گرمخانه‌ها و سرپناه‌های موقت زندگی اشتراکی می‌کنند، مهاجرانی که در کمپ‌ها زندگی می‌کنند و مصرف‌کنندگان مواد که در حال بهبودی هستند و روزانه باید برای گرفتن اندازه معینی از متادون به مراکز کاهش آسیب مراجعه کنند و ….. این فهرست را همچنان می‌توان ادامه داد اما احتمالا همین نمونه‌ها هم کفایت می‌کند تا دقیق‌تر دریابیم که همه ما به یک اندازه در معرض مواجهه با ویروس نیستیم.
عددها رنج را نشان نمی دهند
آمارها به ما می‌گویند که بیش از ۸۶ هزار نفر در دنیا به ویروس کرونا مبتلا شده‌اند، نزدیک به ۳ هزار نفر جان خود را از دست داده، بیش از ۳۹ هزار نفر درمان شده و باقی همچنان با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. آمارها می‌گویند بیشترین نرخ مرگ و میر(۱۴.۸%) متعلق به افراد بالای ۸۰ سال است و افراد ۱۰ تا ۳۹ سال سهم بسیار کمتری دارند. آمارهای بسیار دیگری هم هستند اما هیچ‌کدام به ما نمی‌گویند که مبتلایان به جز تفاوت‌های سنی، جنسی و سوابق بیماری‌های زمینه‌ای‌شان چه تفاوت‌های دیگری با هم دارند. به ما نمی‌گویند که شرایط زندگی آنها پیش از ابتلا به ویروس چطور بوده. عددها این چیزها را می‌پوشانند. همانطور که نشان نمی‌دهند چقدر از کسانی که هنوز مبتلا نشده‌اند برای به کار بستن همین توصیه‌های ساده بهداشتی هر روز رنج مضاعف می‌کشند. عددها رنج را نشان نمی‌دهند و کار را برای آنهایی که می‌گویند ویروس میان ما تبعیض قائل نمی‌شود، راحت می‌کنند. اما این روزها که بگذرد، رد زخم‌اش بر جان آنان که بیشترین رنج را کشیده‌اند باقی می‌ماند و به یادشان می‌آورد که ویروس هم می‌تواند بر پایه‌ی نابرابری و تبعیض عمل کند.
پانوشت‌ها:
* به دلیل حذف برخی از جداول از سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ و انتشار نیافتن یافته‌های حاصل از مطالعه ملی شاخص‌های سلامت و جمعیت سال ۱۳۹۵، در این نوشته از آخرین اطلاعات منتشر شده و قابل دسترس بهره گرفته شده است.
- https://b2n.ir/590665
- COVID-۱۹
- www.irna.ir/news/83688225/
- https://www.radiofarda.com/a/f4_mahan_air_continue_flight_iran_china_coronavirus/30452088.html
- asriran.com/002zIM
- www.irna.ir/photo/83693429/
- https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses
- میزان دسترسی جمعیت به آب لوله کشی حدود ۷۸.۹ درصد در استان سیستان و بلوچستان و ۷۹.۵ درصد در استان گلستان
- مطالعه شاخص های چندگانه سلامت و جمعیت در جمهوری اسلامی ایران ۱۳۸۹
- وزارت راه و شهرسازی. ۱۳۹۴. سند توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی. دبیرخانه ستاد ملی توانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی، تهران
- http://thmporg.ir/News/1432/
- https://b2n.ir/754132
- http://ana.ir/i/398232
- https://www.isna.ir/news/98010200467/
- https://snapp.ir/blog/5th-birthday/
- https://www.ilna.news/fa/tiny/news-876531
- https://www.ilna.news/fa/tiny/news-877569
درود برشمابسیاردقیق وعالی
درود بر شما…عالی و بدون شک همینگونه است که فرمودید
بسیار عالی و منطقی واقعیت را شرح دادید. سپاس از شماعزیزان موفق باشید.