آیا کرونا از فاضلاب هم می‌آید؟

اشکال نادر ویروس کرونا مانند مرس (MERS)، سارس (SARS) و ویروس کرونای جدید (COVID-19) می‌توانند تا حد مرگ، خطرناک باشند. شیوع آخرین نوع از خانواده ویروس کرونا یعنی همان ویروس COVID-19 در دسامبر ۲۰۱۹ در ووهان چین آغاز گردید و تا به حال در بیش از ۴۰ کشور مختلف دنیا از جمله ایران ردیابی شده. شرایط اپیدمی‌ این بیماری در کشور و افزایش مبتلایان و مرگ و‌میر آن باعث افزایش نگرانی‌ها اجتماعی در روزهای گذشته شده است. کرونا می‌تواند از راه‌های مختلفی وارد شود. «میدان» در گفت‌و‌گویی با «حسین نایب»، دکترای محیط زیست-آب و فاضلاب و یکی از کارشناسان  محیط زیست در حوزه فاضلاب‌های شهری، سراغ موضوع کمتر توجه شده‌ای در انتقال ویروس کرونا رفته و به شرایط ایمنی تصفیه‌خانه‌های فاضلاب شهری و ریسک‌های انتقال این ویروس از طریق آب و فاضلاب پرداخته است.

• ویروس کرونا چه ویژگی‌هایی دارد که امکان انتقال آن از طریق آب یا فاضلاب را مهم می‌‌کند؟

 کرونا ویروس جدید (COVID-19)، از لحاظ ابعاد، بزرگ و دارای یک لفاف بیرونی چربی است. ساختار آن مشابه با ساختار ویروس‌های سارس و مرس است. این ویروس در ابتدا از حیوانات به انسان منتقل شده و گمانه‌زنی‌ها اولین نقطه انتشار آن را بازار خرید و فروش حیوانات زنده در شهر ووهان از استان هوبی چین معرفی کرده‌اند. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، مهمترین علائم درگیری با این ویروس در چین سردرد، سرفه، درد عضلات، تب و بی‌حالی و در نهایت تنگی نفس بوده و این ویروس می‌تواند سبب عفونت تنفسی خفیف (در حدود ۸۰ درصد از موارد) تا شدید (در حدود ۲۰ درصد از موارد) شود. ضمن اینکه بر اساس گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی، این ویروس در برخی از موارد سبب بیماری‌های گوارشی شده که با اسهال، استفراغ و حالت تهوع همراه است و حتی در موارد نادر موجب عفونت روده شده است. 

شکل ۱. ساختار سلولی ویروس کرونا

• راه‌های انتقال COVID-19 علاوه بر مواردی که تاکنون  درباره آن اطلاع رسانی عمومی‌ شده چیست که به آب ربط پیدا میکند؟ 

مهمترین مسیر انتقال این ویروس تماس مستقیم با فرد بیمار است. وجود این ویروس در ترشحات تنفسی فرد بیمار (از یکی از طرق قطرات ترشح شده مستقیم و یا قطرات ترشح شده بر روی سطوح) دیگر راه مهم و اصلی انتقال این ویروس شناخته شده است. 

در برخی از تحقیقات و گزارش‌های موجود از جمله گزارشات سازمان بهداشت جهانی یکی دیگر از راه‌های احتمالی انتقال COVID-19، تماس نا‌ایمن با فاضلاب معرفی شده است. اگرچه وجود ویروس در مدفوع بیمار به عنوان یک منبع بالقوه شناسایی شده است، لیکن تا کنون میزان گستردگی انتقال بیماری از این منبع شناسایی نشده است. به عنوان مثال، گزارشات بین‌المللی حاکی از شناسایی موارد انتقال بیماری سارس در سال ۲۰۰۳ از طریق نشتی و عیب در لوله‌های فاضلاب در یک برج مسکونی در هنگ کنگ است. با توجه به شباهت ماهیت COVID-19 با سارس، دور از ذهن نیست که تماس نا ایمن با فاضلاب، به خصوص فاضلاب مراکز بهداشتی و درمانی، یکی از منابع انتقال COVID-19 باشد. 

• یعنی این ویروس در محیط‌های آبی هم ماندگاری دارد؟ 

با توجه به ماهیت COVID-19، این ویروس در محیط‌های مختلف قابلیت ماندگاری قابل توجهی دارد. سازمان بهداشت جهانی عدد خاصی را برای ماندگاری بر روی سطوح و محیط‌های مختلف به صورت قاطع ارائه نکرده و فقط در خصوص ماندگاری این ویروس بر روی سطوح مختلف “چند ساعت تا چندین روز” را عنوان کرده است. در برخی از مطالعات ماندگاری این ویروس بر روی سطوح ضدعفونی نشده بین ۸ ساعت تا بیش از ۱۰ روز نیز تخمین زده شده است. نکته حاثز اهمیت آنجاست که شرایط محیطی از جمله رطوبت و دما بر روی ماندگاری این ویروس بسیار تاثیر گذار است. تحقیقات مختلفی در این رابطه انجام شده و نتایج اغلب آنها در خصوص اثر افزایش دما بر غیرفعال شدن ویروس هم نظر هستند. در خصوص ماندگاری این ویروس در آب در تحقیقات مختلفی انجام شده و نتایج گویای اثر قابل توجه دما بر روی ماندگاری این ویروس است. در تحقیقی که در سال ۲۰۰۹ در مجله معتبر Water Research منتشر شده، بر روی دو گونه مشابه COVID-19 بررسی های ماندگاری در محیط‌های آبی انجام شده و نتایج آن حاکی از ماندگاری این ویروس در آب (چندین روز) و فاضلاب (چندین هفته) است. جالب توجه آنکه بر اساس نتایج این تحقیق میزان غیرفعال شدن این ویروس در دمای ۲۵ درجه بیش از ۱۰۰ برابر غیرفعال شدن این ویروس در دمای ۴ درجه سانتیگراد در فاضلاب است. پس به صورت بالقوه فاضلاب‌ها می‌توانند به عنوان یکی از راه‌های انتقال این ویروس باشند. با توجه به تایید وجود و ماندگاری نسبی خانواده ویروس کرونا در مدفوع، فاضلاب و حتی آب آلوده شده، لازم است به اهمیت دفع و تصفیه ایمن فاضلاب، بالاخص در تصفیه‌خانه‌های فاضلاب بیمارستانی توجه شود. 

شکل ۲. اثر دما بر ماندگاری ویروس های مشابه COVID-19 در فاضلابی که مرحله ته نشینی اولیه را گذرانده است

Casanova, L., Rutala, W.A., Weber, D.J. and Sobsey, M.D., 2009. Survival of surrogate coronaviruses in water. Water research, 43(7), pp.1893-1898.

• پس می‌توان در نهایت گفت که فاضلاب‌ها یکی از راه‌های مهم انتقال ویروس هستند؟

 فاضلاب و به طور کلی محیط آبی آلوده، بالقوه و در شرایط خاص می‌تواند راه انتقال کرونا باشد. اما خب این موضوع در مقابل سایر راه‌های انتقال آن بسیار کم اولویت‌تر است. به عنوان مثال در خصوص تصفیه‌خانه‌های فاضلاب، بالاخص در تصفیه‌خانه‌های فاضلاب بیمارستان‌هایی که محل بستری بیماران مبتلا به کرونا هستند، امکان انتقال این ویروس به کارگران و کسانی که با این بخش در ارتباط هستند وجود خواهد داشت و این خیلی مهم است. لازم است به صورت جدی در خصوص مواجهه با این نوع فاضلاب شرایط ایمنی را رعایت کنند. 

• منظور از شرایط ایمنی در تصفیه‌خانه‌های فاضلاب چیست؟

کلیه شرایطی که فرد شاغل را از مواجهه با مخاطرات شغلی (در این مورد، ابتلا به کرونا) مصون می‌کند. اخیرا اداره ایمنی و بهداشت شغلی آمریکا راهنماهایی را در این خصوص ارائه کرده که پیشنهاد می‌کنم حتما توسط واحدهای HSE تصفیه‌خانه‌ها مطالعه شود. 

• با این تفاسیر، آیا امکان آلودگی آب شرب با کرونا وجود دارد؟

 به نظر من احتمال آلودگی آب شرب (لوله کشی) با کرونا صفر است. خوشبختانه وجود کلر به عنوان ماده گندزدا آب شرب شبکه‌های آبرسانی، احتمال آلودگی آب شرب به کرونا را به صفر می‌رساند. بر اساس استاندارد کیفیت فیزیکی و شیمیایی آب شرب (استاندارد ملی ۱۰۵۳)، در حالت عادی میزان غلظت کلر در شرایط نرمال در محل مصرف می‌بایست کمتر از ۰.۲ میلیگرم در لیتر نباشد. این عدد در شرایط اپیدمی‌ به واسطه تزریق بیشتر کلر، به  ۰.۵ تا ۱ میلیگرم در لیتر افزایش پیدا می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهد در ماندگاری ویروس کرونا در این غلظت از کلر در آب به صفر می‌رسد. بر اساس گزارش وزارت نیرو، در حال حاضر افزایش غلظت کلر در آب شرب در دستور کار قرار گرفته و امیدوارم سریعتر عملیاتی شود.

• کلر در تصفیه‌خانه‌های فاضلاب هم می‌تواند مناسب و موثر باشد؟

دقیقا. مشابه با تصفیه‌خانه‌های آب، در تصفیه‌خانه‌های فاضلاب نیز عموما از کلر به عنوان ماده گندزدا استفاده می‌شود. وجود غلظت کلر آزاد باقیمانده ۱ تا ۲ میلیگرم در لیتر در خروجی تصفیه‌خانه‌های فاضلاب، امکان ماندگاری ویروس کرونا را به صفر می‌رساند. این اطمینان از غلظت کافی کلر در پساب تصفیه‌خانه‌های فاضلاب با توجه به استفاده از پساب برخی از تصفیه‌خانه‌های فاضلاب کشور در مصارف کشاورزی بسیار اهمیت پیدا می‌کند.

• یعنی در خصوص کشاورزانی که با فاضلاب خام زمین‌های خود را آبیاری می‌کنند امکان مواجهه با این ویروس بالاست؟

بله. حتما. در غیر از شرایط حاضر هم مواجهه این کشاورزان و مصرف کنندگان از محصولاتی که با فاضلاب خام آبیاری می‌شوند با مخاطرات بهداشتی بالاست. 

• در خصوص پسماند شهری هم امکان مواجهه و انتقال کرونا وجود دارد؟

استفاده از ماسک، دستکش و سایر تجهیزات حفاظتی و دورریز آنها همراه با پسماندهای عادی، پسماندهای عادی را مشابه پسماندهای عفونی، منبع بالقوه انتقال کرونا خواهد کرد. پس لازم است که مدیریت این پسماندها به صورت مقطعی با ملاحظاتی همراه باشد. به عنوان مثال در حال حاضر در شهر تهران بسیاری از شرکت‌ها و افراد رسمی‌و غیر‌رسمی‌مشغول به جمع‌آوری و تفکیک پسماندها از سطل‌های زباله هستند. مواجهه آنها با پسماندهایی مانند دستکش، ماسک و دستمال کاغذی که ممکن است آلوده به ویروس باشد، به قطع، مخاطره آفرین است.