تحریم یا رانت؛ کیفیت هوای کلان‌شهرها قربانی رابطه‌های حزبی می‌شود؟

در هفته گذشته، دستور معاون اول رئیس‌جمهور به وزیر صنعت، معدن و تجارت و رئیس سازمان حفاظت محیطزیست، در خصوص حذف الزام نصب فیلتر جاذب ذرات معلق خودروهای دیزلی (DPF) تا زمان رفع تحریم‌ها رسانه‌ای شد. دستوری که پیرو نامه درخواستی شرکت ایران‌خودرو دیزل با همین موضوع به دو نهاد ذی‌ربط در این خصوص ابلاغ شد. جالب آنجاست که در ماه‌های گذشته خبرهایی مبنی بر انتصاب سعید لیلاز به عنوان قائم مقام مدیرعامل در امور بازاریابی، فروش و خدمات پس از فروش منتشر شد. توالی انتصاب این چهره مشهور کارگزاران و دستور اخیر معاون اول رئیس‌جمهور سؤالات بسیاری را در ذهن‌ها ایجاد می‌کند. نصب جاذب فیلترهای دوده یکی از مهمترین اقدامات در خصوص کاهش انتشار ذرات معلق از خودروهای دیزلی است و حذف الزامات قانونی نصب این فیلترها، مطمئناً کیفیت هوای کلان‌شهرهای کشور بالاخص تهران را تحت تأثیر قرار خواهد داد.

فیلتر ذرات معلق خودروهای دیزلی (DPF) چیست؟   

یکی از مهمترین معضلات امروز کلان‌شهرهای کشور آلودگی هوا است. از جمله منابع اصلی و موثر در آلودگی هوای کلان‌شهرها، دود خروجی از اگزوز اتومبیل‌ها است. ترکیبات متعددی از اگزوز اتومبیل‌ها خارج می‌شود که یکی از آنها دوده و ذرات ناشی از احتراق ناقص سوخت در موتورها خصوصاً موتورهای دیزلی است. ترکیبات گازی که از اگزوز خودروها خارج می‌شود عمدتاً شامل بخار آب و دی‌اکسید کربن (گازهای بی‌خطر) و اکسیدهای نیتروژن، هیدروکربن‌های نسوخته و منواکسید کربن (گازهای سمی) هستند. علاوه بر آن در بسیاری از اگزوز خودروهای کاربراتوری و به‌ویژه خودروهای دیزلی، ذرات جامدی با سایزهای متفاوت وجود دارد که در آلودگی هوا بسیار اثرگذار است.

ذرات دوده از احتراق ناشی از موتور دیزل ایجاد می‌شود. ذرات دوده توپ‌های میکروسکوپی هستند که از کربن با قطر حدود ۰۵/۰ میکرومتر تشکیل شده‌اند. هسته آنها شامل کربن خالص است. در اطراف هسته ترکیبات متفاوتی از هیدروکربن‌ها، اکسیدهای فلزی و گوگرد وجود دارد. برخی از ترکیبات هیدروکربن‌ها برای سلامت بسیار خطرناک می‌باشند. ترکیبات موجود در ذرات دوده بستگی به تکنولوژی موتور و نوع سوخت دارد.

ذرات دوده استنشاق شده ممکن است در مجاری تنفسی فوقانی اثر تحریکی داشته و یا در داخل شش‌ها نفوذ نماید و ایجاد عوارضی در ریه نماید که منجر به اختلالاتی در اعمال تنفسی گردد. اثرات مزمن این ذرات ممکن است مضراتی نظیر سردرد، ضعف، سستی،‌ خط آبی یا بورتون بر روی لثه‌ها، بی‌اشتهایی و کم‌خونی باشد. از اثرات نامطلوب دیگر ذرات معلق می‌توان به کاهش میدان دید اشاره نمود که براثر آن حمل و نقل زمینی و هوایی با اشکالاتی روبرو می‌گردد. تاکنون اثرات متعدد و نامطلوب ذرات معلق بر سیستم تنفسی،‌ قلبی-عروقی و اعصاب به صورت اپیدمیولوژی و تجربی گزارش شده است. تغییرات در نوار مغزی، اختلال در حس بویایی و سیستم‌های عصبی، کاهش IQ، تصلب شریان، تشکیل لخته خون در رگ، تغییرات فشار خون، سکته قلبی، التهاب و سوزش در شش‌ها، تصلب بافت‌ها، سرطان‌های مختلف دستگاه تنفسی و… مهمترین پیامدهای نامطلوب ذرات معلق بر سیستم‌های تنفسی، عروقی و اعصاب می‌باشند.

تولید ذرات موتور دیزل بستگی به فرایندهای احتراق (مقادیر جذب هوا، ‌تزریق و اشتعال) داشته و کیفیت احتراق نیز بستگی به اختلاط مناسب سوخت با هوا دارد. مخلوط در صورت وجود اکسیژن کافی در محفظه احتراق می‌تواند به صورت مناسبی تشکیل شود و در غیر این صورت احتراق، ناقص بوده و ذرات دوده تشکیل می‌گردد. جِرم و تعداد ذرات دوده به کیفیت موتور و شرایط احتراق بستگی دارد. تزریق با فشار بالا و کارایی مناسب موتور،‌ باعث کارآمدی احتراق و در نتیجه کاهش تولید دوده می‌شود. به طور معمول دلایل متعددی برای تولید دوده در این موتورها وجود دارد که مهمترین آنها عبارتند از کیفیت سوخت (تولید دوده بیشتر در سوخت‌هایی با درصد بالای ترکیبات آروماتیک)، خواص فیزیکی سوخت (اهمیت بالای ویسکوزیته و کشش سطحی)، فشار تزریق سوخت به درون محفظه احتراق و زمان کافی جهت احتراق کامل. انحراف از حد مطلوب هر یک از موارد مذکور سبب تولید ذرات دوده خواهد شد.

فیلتر ذرات دیزل (DPF) وسیله‌ای است که ذرات و دوده حاصل از احتراق موتورهای دیزلی را از بین می‌برد. این فیلترها، در سیستم اگزوز اتومبیلهای دیزلی حدوداً ۸۵ درصد از دوده‌های خروجی را حذف می‌کنند و تحت شرایط خاص این میزان گاهی به ۱۰۰% نیز می‌رسد. در شرایط بهینه فیلتر ذرات دیزل (DPF)، انتشار دوده یا ذرات معلق ممکن است به ۰۰۱/۰ گرم در کیلومتر کاهش یابد. ساز و کار جمع‌آوری ذرات در همه انواع فیلترهای دیزل بر اساس رسوب ذرات موجود در جریان گاز بر روی لایه‌های فیلتر می‌باشد. این پدیده در اثر عبور گاز از میان مسیرهای متخلخل که ذرات را نگه می‌دارد رخ می‌دهد.

تاریخچه استفاده گسترده از فیلترها در موتورهای دیزل به زمان پس از تصویب قانون و الزامات حدود آلایندگی ماشین‌های دیزل سبک و سنگین ایالات متحده آمریکا در سال ۱۹۸۷ مرتبط بوده و پس از آن، به‌واسطه اتخاذ قوانین و الزامات مشابه، در اروپا (ابتدا در کشورهای منفرد اروپایی و سپس در قالب اتحادیه اروپا) و بسیاری از کشورهای آسیایی و امریکای جنوبی رواج یافت.

الزامات قانونی نصب فیلترهای جاذب ذرات خودروهای دیزلی

خودروهای دیزلی به علت احتراق ناقص غالباً تولیدکننده ذرات مختلفی در طول احتراق مخلوط سوخت/هوا هستند. ترکیب این ذرات به طور گسترده‌ای وابسته به نوع موتور، سن، و مشخصات دیگر خودرو و همچنین کیفیت سوخت (به عنوان مثال میزان سولفور سوخت) است. با توجه به نقش غیرقابل‌انکار خودروهای دیزلی در تولید ذرات معلق و در نتیجه آلودگی بیشتر هوا (بالاخص در کلان‌شهرهای کشور)، هیأت وزیران در جلسه ۱۳۹۳/۱/۲۴ به پیشنهاد شماره ۴۴٩۶١/۹۲ مورخ ۱۳۹۲/۱۱/۲۷ سازمان حفاظت محیط زیست و به استناد اصل یکصد و سی و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تصویب نامه شماره ١٢٧۸۲/ت۴۹۹۵۲ه در خصوص الزام دستگاههای اجرایی برای مقابله موثر با آلودگی هوا را تصویب، و در تاریخ ۱۳۹۳/۲/۱۰ ابلاغ نمود. پس از اصلاحات صورت گرفته در تاریخ ۱۳۹۴/۲/۲ و طی تصویب نامه شماره ۱۰۹۹۴/ت۵۱۱۸۷هـ، مصوبه مرتبط با الزام نصب فیلتر ذرات خودروهای دیزل به صورت جدول زیر ابلاغ و در دستور کار سازمان‌های متولی امر قرار گرفت. حال با دستور اخیر جهانگیری به سازمان محیط‌زیست و وزارت صنعت، معدن و تجارت، پیاده‌سازی الزامات مربوط به نصب فیلترهای جاذب که طی سال‌های اخیر با مکاتبات متعدد و با سختی بسیار اجرایی شده بود، در هاله‌ای از ابهام قرار خواهد گرفت.

تحریم یا کاسبی با تحریم؟

در حال حاضر، علی‌رغم وجود دانش بومی، به دلیل فراهم نبودن زیرساخت‌ها و سازوکارهای پیچیده، تولید فیلتر ذرات خودروهای دیزلی در کشور به صورت تولید انبوه وجود ندارد. این در حالی است شرکت‌های قطعه‌ساز متعددی در کشور، سایر تجهیزات کاهنده آلاینده‌های خروجی اگزوز (همانند مبدل‌های کاتالیستی) را به صورت انبوه و قابل رقابت با محصولات مشابه خارجی تولید می‌کنند. به نظر می‌رسد وجود شبکه‌ها و رانت‌های مختلف در زمینه واردات این فیلتر و نیز عدم پیگیری و جدیت در اجرای الزامات مرتبط با نصب آن بر روی خودروهای دیزلی مهمترین دلیل عدم رغبت شرکت‌های داخلی دانش‌محور به سرمایه‌گذاری و تولید انبوه این قطعه می‌باشد.

بر اساس آمار و اطلاعات موجود، شرکت ایران‌خودرو دیزل با توجه به روند روبه رشد خطوط خودروهای دیزلی در سال‌های ۹۴ و ۹۵، با مشکل مهمی با نام «الزامات نصب»DPF مواجه بوده است. اکنون سوال‌برانگیز است که آیا انتصاب چهره‌های سیاسی نزدیک به دولتمردان، شاه‌کلید رهایی از محدودیت‌های محیط زیستی برای شرکت‌های بزرگ و خودروسازان است؟ از سوی دیگر اقدامات سوال‌برانگیز دولتمردان (همانند دستور اخیر جهانگیری) در خصوص حذف الزامات نصب فیلتر ذرات خودروهای دیزلی، می‌تواند آغازگر رویه‌ای غیرعلمی و غیر محیط‌زیستی باشد که می‌توان به بهانه تحریم قوانین و الزامات محیط زیستی را نادیده گرفت.