زنده‌‌اند تا روایت کنند
آرشیو تاریخ شفاهی فلسطین مجموعه‌ای حاوی بیش از 1000 ساعت مصاحبه ویدئویی با پناهندگان فلسطینی در اردوگاه‌های مختلف لبنان است؛ روایت‌های این آرشیو فرصتی برای ماست تا تاریخ مقاومت فلسطین را به چند نام بزرگ تقلیل ندهیم و فراموش نکنیم که این هفتاد سال، تاریخ تک تک این آدم‌هاست.
چهارشنبه، ۱۲ ژوئن ۲۰۱۹، دانشگاه آمریکایی بیروت، رونمایی از آرشیو تاریخ شفاهی فلسطین. آرشیوی علیه فراموشی.
«کار جمع‌آوری تاریخ شفاهی دغدغه‌ست نه تخصص»
– محمود زیدان، از گردآورندگان آرشیو تاریخ شفاهی فلسطین
————
دورادور در جریان کار عظیم و پیچیده این آرشیو بودم و چند باری با دوستی که در این پروژه مشغول به کار بود درباره‌اش گپ زده بودیم. حتما برایتان پیش آمده که وقتی در جریان انجام کاری قرار می‌گیرید و از چالش‌ها و بحران‌هایش کمابیش اطلاع دارید، آن کار یا پروژه انگار برایتان شخصی می‌شود، شوق و اشتیاق تمام شدنش، به نتیجه رسیدنش را بیشتر احساس می‌کنید. برای من که اینطور بود؛ روزشماری می‌کردم برای روزی که این آرشیو پا به دنیا بگذارد.
آرشیو تاریخ شفاهی فلسطین مجموعه‌ای حاوی بیش از ۱۰۰۰ ساعت مصاحبه ویدئویی با پناهندگان فلسطینی در اردوگاه‌های مختلف لبنان است؛ روایت زندگی آنها که از «خانه» رانده شده و در این اردوگاه‌ها «خانه» کردند. اصلی‌ترین تمرکز این آرشیو روی روایت‌های شخصی از «نکبت» به عنوان یک «آن» در تاریخ و تجربه جمعی فلسطینی‌هاست. اما در میان مواد آرشیوی روایت‌هایی از دوران پیشا-نکبت، از داستان‌ها و ادبیات فولکلور و ترانه‌های مردمی فلسطین هم به چشم می‌خورند.
آرشیو تاریخ شفاهی فلسطین در واقع حاصل سالها فعالیت دو موسسه یا مجموعه فلسطینی در لبنان است: آرشیو نکبت و الجنا (به عربی الجنى). فعالان این دو مجموعه سالها روایت‌های ساکنان اردوگاه‌های پناهندگان در لبنان را ثبت و ضبط کرده و از سال ۲۰۱۱ تمام ویدئوهای ضبط شده خود را در اختیار دانشگاه آمریکایی بیروت قرار دادند. در طول این سالها این دو مجموعه به همراه جمع بزرگی از دست‌اندرکاران در دانشگاه، این متریال آشیوی را بازبینی، دسته‌بندی و نمایه‌سازی (Index) کرده تا به شکل یک آرشیو دیجیتال و قابل جستجو در دسترس عموم قرار گیرد. به علاوه دانشگاه یک نقشه تعاملی فلسطین را نیز طراحی کرده که بر اساس مکان‌های مورد اشاره در روایت‌های موجود در آرشیو ساخته و نشانه‌گذاری شده است.
دسته‌بندی و نمایه‌سازی مواد این آرشیو به شکلی لایه لایه انجام شده که به اشکال مختلف قابل جستجو باشد.
هر ویدئو حاوی اطلاعاتی درباره مصاحبه شونده، تاریخ و محل مصاحبه، طول مصاحبه، موضوعات (برچسب‌ها) برای هر مصاحبه، افراد معروفی که در طول مصاحبه به نام آنها اشاره شده، نام‌های خانوادگی که در طول مصاحبه به آنها اشاره شده، اماکنی که در مصاحبه به آنها اشاره شده (شامل اماکن طبیعی مثل رود، کوه، دریاچه و غیره و اماکن دست‌ساز بشر مثل مسجد، کلیسا، شهر و غیره) و جدول زمان‌بندی بخش‌های مختلف ویدئو (Segments).
اما کمی درباره دو موسسه اصلی جمع‌آوری کننده روایت‌ها:
– آرشیو نکبت:
آرشیو نکبت پروژه دو نفره محمود زیدان (فلسطینی ساکن در اردوگاه عین الحلوه در لبنان) و دیانا آلن (انسان شناس انگلیسی، فارغ التحصیل دانشگاه هاروارد) است که در سال ۲۰۰۲ با هزینه شخصی شروع به ضبط مصاحبه‌هایی با نسل اول آوارگان فلسطینی در اردوگاه‌های لبنان کردند. محمود خاطرات جالبی از اولین روزهای شروع پروژه دارد؛ اینکه چطور تصویر او و یک زن خارجی با یک دوربین فکسنی اصلا از جانب ساکنان اردوگاه جدی گرفته نمی‌شد، اینکه جوان‌ترها آنها را مسخره می‌کردند که دوباره یک سری آمده‌اند از زندگی ما فیلم بسازند، اینکه هیچکس باور نمی‌کرد آنها این فیلم‌ها را برای خبرگزاری و آژانس فلان نمی‌خواهند و تنها دارند خاطرات نسلی که دارد از بین می‌رود را ثبت می‌کنند. و این دو آنقدر رفتند و آمدند تا کم‌کم اعتماد ساکنان جلب شد و کار به آنجا رسید که خود پناهنده‌ها به سراغ محمود می‌رفتند که چرا مثلا با پدر یا پدربزرگ من گفتگو نمی‌کنید!
آرشیو نکبت بیش از ۶۵۰ مصاحبه با نسل اول فلسطینیان رانده شده از سرزمین‌شان انجام داده‌اند؛ گفتگوهایی طولانی که گاه به شش هفت ساعت می‌رسد. محمود و دیانا توانستند برخی از جوانان اردوگاه‌ها را آموزش دهند تا خود از اعضای خانواده‌شان مصاحبه بگیرند و به این صورت جوانان را در ثبت تاریخ خود درگیر کنند.
آرشیو نکبت علاوه بر ویدئو مجموعه عکس گسترده‌ای از متعلقات فلسطینیان پس از آوارگی نیز جمع کرده است؛ آنها مدارک مختلفی که آوارگان با خود از فلسطین آورده بودند اسکن و نگهداری کرده‌اند، از اسناد مالکیت زمین و خانه تا گواهی‌نامه فارغ‌التحصیلی مدارس، اسناد ازدواج، شناسنامه، کارت هویت و غیره.
گفتگوهای آرشیو نکبت، روایت‌های دست اولی‌ست از شاهدان دوران سلطه انگلیس بر فلسطین، زندگی در خاک فلسطین پیش از نکبت، رانده شدن و تبعید.
– الجنا:
الجنا یا مرکز منابع عربی برای هنرهای مردمی در سال ۱۹۸۹ در بیروت پایه‌گذاری شد و از سال ۱۹۹۱ برنامه‌ای را تحت عنوان «حافظه فعال» با هدف جمع‌آوری تاریخ شفاهی فلسطینی‌های ساکن در لبنان اختصاص داد. این برنامه چندین بخش مختلف دارد که مهمترین هدف همه آنها زنده نگه داشتن تاریخ، فرهنگ عامه و هنر مردمی فلسطین در ذهن کودکان پناهندگان است. آرشیو در الجنا شکلی پویا دارد که خلاقانه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
الجنا از سال ۱۹۹۴ نشریه‌ای درباره تاریخ و خاطرات فلسطینی‌ها از فلسطین، تبعید، انتفاضه و همچنین فرهنگ و هنر فلسطین منتشر کرده است.
به علاوه الجنا از مواد آرشیوی، بسته کتابخوانی، بازی و نمایش برای کودکان طراحی کرده است که در آن کودکان با داستان‌های نسل‌های پیش از خود آشنا می‌شوند. این داستان‌ها تلاش می‌کنند تا به سوالاتی که در ذهن کودک فلسطینی بوجود می‌آیند پاسخ دهند: مثلا اینکه چرا پدربزرگ در فلسطین نماند؟ چرا تصمیم گرفت خانه و زندگی‌اش را رها کند و به تبعید بیاید؟ اگر می‌ماند چه میشد؟ چرا نمی‌توانیم برگردیم؟ چرا شناسنامه یا برگه هویت نداریم؟ این سوالات بخشی از چالش‌های جدی کودکان فلسطینی در تبعید است.
آرشیو تاریخ شفاهی فلسطین اینجاست.
روایت‌های این آرشیو فرصتی برای ماست تا تاریخ مقاومت فلسطین را به چند نام بزرگ تقلیل ندهیم و فراموش نکنیم که این هفتاد سال، تاریخ تک تک این آدم‌هاست؛ چه ما عکس‌هایشان را با تفنگی در دست و چفیه‌ای بر گردن دیده باشیم چه نه.