رپ به مثابه واقعیت

“حقیقت هنر در قدرت آن برای شکستن انحصارِ متعلق به واقعیت ساختگی و دادن تعریفی تازه از واقعیت، نهفته است.” (هربرت ماکوزه)

سالهای اول دانشگاه بود. خسته از آهنگهای بی‌محتوای لس آنجلسی و عرفان و عشق‌های اسطوره‌ای موسیقی سنتی، رو آورده بودم به موسیقی راک. با اینترنت ۵۶Kb  آهنگ‌ها را دانلود می‌کردم و بعضی از ترانه‌ها را ترجمه. ترانه‌های گروه‌های بزرگی مثل Pink Floyd به نظر پرمعنا می‌آمد و جالب، ولی ارتباط برقرار کردن با آن‌ها برایم آسان نبود. تا اینکه اولین بار برادرم Tupac را به من معرفی کرد. شروع کردم به گوش دادن رپ. موسیقی و ترانه‌هایی متفاوت که اصلاً شبیه قبلی‌ها نبودند. خواننده‌ها نه از فلسفه و مسائل انتزاعی می‌خواندند نه از عشق‌های فرازمینی. در مورد خودشان می‌خوانند. درباره دوستان و محله‌شان. درباره رنجی که از فقر و تبعیض می‌بردند. درباره خوشی‌های جوانی. همیشه فکر می‌کردم چه خوب بود کسانی همین سبک را به فارسی می‌خواندند. تا اینکه به واسطه یکی از دوستان با آهنگ‌های زدبازی، هیچکس و حصین آشنا شدم. آهنگهایی که محتوایشان از یک طرف روابط آزاد با جنس مخالف، مصرف مواد و الکل و پارتی بود و از سمت دیگر فرهنگ زندگی خیابانی و انتقاد از تبعیض و نابرابری جنسی و اقتصادی. مشاهده و لمس این مسائل برای جوان ۲۱ ساله‌ای که در شهری مثل تهران زندگی می‌کند کار سختی نبود.
آن زمان دور دورِ خواننده‌های پاپی بود که با سبکی جدید (که البته تا به امروز هم ادامه دارد) خیلی‌ها را جذب کرده بودند. به سبک مداحان محرم تحریر می‌کردند. یا از اینکه ناتوانی وصال به معشوق عجیب و غریب‌شان ناله می‌کردند یا از افسردگی پس از جدایی. مجاز بودند. کنسرت می‌دادند. مصاحبه می‌کردند و پوسترشان فروخته می‌شد. در این مدت رپرها بدون انجام این کارها موسیقی‌شان را پیش می‌بردند. اغلب به دید موسیقی آشغال به کار آن‌ها نگاه می‌شد. قید مجوز را زده بودند و در همین اصطلاحاً «زیر زمین» آهنگ بیرون می‌دادند. قوی‌تر می‌شدند و مخاطبشان بیشتر. از ضبط تک آهنگ در استودیوهای خانگی شروع کردند تا به انتشار آلبوم رسیدند و جای خود را در موسیقی کشور باز کردند.

گرچه تا به امروز مجوز رسمی برای موسیقی رپ صادر نمی‌‌شود، اما این موسیقی توانسته است از طریق وب‌سایتها و شبکه‌های موسیقی وارد خانه‌ها شود. البته طیفی از موسیقی رپ به موسیقی پاپ و جریان اصلی آن تعلق دارد. این طیف از موسیقی رپ به واسطه مستندهای ساخته شده توسط اردشیر احمدی و وب‌سایت‌هایی نظیر رادیو جوان جایگاه خود را در میان عموم مردم محکم کرده است. به‌طوری که اگر از کسی که از نزدیک با موسیقی رپ آشنا نیست بخواهید تعدادی از آهنگ‌های این سبک را نام ببرد احتمالاً به «تابستون کوتاهه» از زدبازی، «اختلاف» از هیچکس و ترانه‌های اجتماعی دو سال پیش یاس مانند «از چی بگم؟» اشاره خواهد کرد.

اما آیا جامعه هنرمندان رپ ایران را می‌توان در این چند ترانه خلاصه کرد؟ آیا جریانی انتقادی و غیراصلی در موسیقی رپ‌فارسی امروز ایران وجود دارد که بتوان هنر هنجارشکنی را که به بیان هربرت مارکوزه تعریفی جدید از واقعیت ارائه دهد، در آن یافت؟ آیا در جریان موسیقی رپ‌فارسی جریانی انتقادی پیدا می‌شود که قادر به چالش‌ کشیدن آن دسته از هنجارهایی باشد که از طریق سیاست‌های دولتی و شبکه‌های تولید و پخش خارج از کشور برای موسیقی تعریف شده و مورد حمایت است؟

زهره روحی پژوهشگر و منتقد ادبی، در نقد خود بر کتاب “گفتاری برای رهایی” مارکوزه ایده‌ی مارکوزه را این‌گونه شرح می‌دهد:

«هربرت مارکوزه هنر و زیباشناسی را معیار «آزادیِ» جامعه می‌داند. او معتقد است برای آنکه بدانیم کدام جامعه، آزاد است و کدام تحت انقیاد، کافی‌ست به قلمرو هنر و زیباشناسی نگاهی بیندازیم. شاید به این دلیل که توقع از هنر همواره بر این پیش‌فرض استوار بوده که هنر نه وسیله‌ای برای حفاظت از وضع موجود، بلکه برای نقد و رفتن به فراسوی وضع موجود بوده است. بر این مبنا، مارکوزه ماهیت هنر را در اواخر دهه‌ی ۱۹۶۰ در خدمت به وضع موجود یعنی نظارت و مراقبت از ایدئولوژی سرمایه‌داری می‌بیند.»

برای اینکه ببینیم آیا موسیقی رپ این سالهای ایران از وضع موجود فراتر رفته و هنجارهای حاکم را به چالش کشیده است، بهتر است نگاهی کلی به فعالیت هنرمندان و گروه‌های فعال در این سبک بیاندازیم. چه آن‌هایی که بیشتر در رسانه‌های جریان اصلی[۱] موسیقی ظاهر می‌شوند و چه آن‌هایی که از این رسانه‌ها دوری می‌کنند.

رپ امروز ایران شامل گروه‌های مختلفی می‌شود که هریک اصطلاحاً تحت یک تشکل (یا لیبل Label) به تولید موسیقی می‌پردازند. این تشکل‌ها شامل یک یا دو آهنگساز و تعدادی رپر (MC) می‌شوند که کارهای خود را در پروفایل‌هایشان در سایت‌هایی مانندSound Cloud، Reverbnation یا برای فروش در سایت‌هایی مانند iTunes قرار می‌دهند. در زیر تشکلهای اصلی رپ ایران به همراه موضوع‌های مورد علاقه و نمونه‌ای از آثارشان به اختصار آمده است (لازم به ذکر است که تعدادی از این گروه‌ها ممکن است امروز فعالیت چندانی نداشته باشند یا هنرمندان آن جدا شده باشند):

• ملتفت که شامل کارهای هیچکس، علی قاف، اشکان فدایی با آهنگسازی مهدیار آقاجانی است. مجموعه‌هایی مانند زیر و بم زیرزمین، عدل، انجام وظیفه، ساخت ایران و جنگل آسفالت (اولین آلبوم رپ فارسی که البته پیش از تشکیل گروه تولید شده است) تحت این لیبل تولید شده است. تمرکز ترانه‌های بر عمداً بر روی مسائل اجتماعی، سیاسی و نقد مظاهر سرمایه‌داری است. “قانون” از هیچکس، و ترانه “تاریکی” از قاف نمونه‌ای از کارهای گروه است.
•  دیوار که شامل کارهای بهرام، رض، علی سورنا (آلبوم آوار) با آهنگسازی آتور و مضراب است. محتوای ترانه‌های دیوار عمداً اجتماعی و گاهی سیاسی است. از نمونه آهنگهای این گروه می‌توان به “از من بپرس” از بهرام و “مجنون شهر” از سورنا اشاره کرد.
• پایدار که شامل کارهایی از عرفان، تهم، خشایار، پایا، جی دال … شده و تمرکز ترانه‌ها بر روی سبک زندگی اعضای آن، سکس، مواد، روابط رمانتیک و بعضاً مسائل سیاسی، اجتماعی (عمداً در کارهای عرفان) است. “منتظر” از عرفان و “یقه” نمونه‌هایی از آثار این گروه هستند.
• کمپانی کاغذ که شامل هنرمندانی مانند حصین، صادق، شایع و بیگرض است. محتوای آثار هنرمندان این گروه اجتماعی و بعضاً سیاسی است و سعی دارد به مخاطب امید به ادامه راه و چیره شدن به مشکلات بدهد. “سنگین” از صادق و حصین و “یه تکه پنیر” از شایع از کارهای این گروه است.
  چریک هم از دیگر تشکل‌ها فعال رپ فارسی است که شامل کارهایی از آئین، صفیر می‌شود. موضوع ترانه‌های این گروه اجتماعی و نقد مظاهر سرمایه‌داری است. “آرمانشهر” از آئین از نمونه‌ کارهای این گروه است.

علاوه بر این تشکل‌ها، هنرمندان و گروه‌های بسیاری هستند که به صورت فردی یا با استودیوهای مختلف برای تولید آهنگ همکاری می‌کنند که از میان آنها می‌توان به زدبازی، یاس، سالومه (Salome MC)، رضا پیشرو، دیو (گروه جادوگران) از نسل اول رپرها و سپس جاستینا، بامداد(پلاک)، بنیامین،امیر خلوت، حامد فرد، محمد بی‌باک، علی اوج، همزاد، بهزاد لیتو از نسل‌های بعدی اشاره کرد.

از مشاهده آماری که نویسنده این متن بر روی پراکندگی موضوع‌های ترانه‌های رپ فارسی (بر گرفته از آلبوم‌های کوتاه و بلند) از سال ۲۰۱۲ تا سپتامبر ۲۰۱۴ انجام داده است می‌توان دریافت که هنرمندان این سبک برخلاف جریان اصلی موسیقی ایران که سال‌هاست در ورطه تکرار خود، چه از نظر فرم و چه محتوا افتاده  و عموما به آهنگ‌های مشابهی صرفا مناسب رقص با موضوعات رمانتیک محدود می‌شود، به عنوان نماینده‌ای از جوانان شهرنشین امروز ایران به شکلی خلاقانه و فراخور دغدغه‌هایشان به طیف متنوعی از موضوعات جاری اعم از مسائل اجتماعی، سیاسی، و شخصی می‌پردازند:

این ترانه‌ها گاه از سر‌خوردگی‌ها، چالش‌های هویتی یا احوال دوستان و خانواده (خودنگاری) است و گاه در ستایش یا ابراز تنفر از رابطه رمانتیک. گاهی از نابرابری و تبعیض می‌خوانند و گاه بازی‌های سیاسی و سرمایه‌داری را به تمسخر می‌گیرند. گاهی پارتی‌های بالاشهر و دیسکوهای خارج از کشور را توصیف می‌کنند و گاه همدیگر را بخاطر رفتارها یا ترانه‌هایشان به باد انتقاد می‌گیریند. هر چه هست شکستن هنجارهای اجتماعی وجه مشترک اغلب این ترانه‌هاست. چه در موضوعات اجتماعی سیاسی و چه رمانتیک. برای مثال ترانه “فردا” از بهزاد لیتو شرح حال دو دلداده است از رابطه شان لذت می‌برند. اما تصویرسازی و واژه‌های استفاده شده در آن در مقایسه با نمونه‌های مشابه در جریان اصلی موسیقی پاپ بسیار متفاوت است.

با این وجود، صرف هنجارشکن بودن، آن چیزی نیست که مطلوب هنر انتقادی مورد نظر مارکوزه باشد. برای جستجو این هنر بهتر است سراغ آثار تشکل‌های دیوار، ملتفت و چریک یا ترانه‌های سالومه، جاستنا، عرفان رفت. ترانه‌های “جعبه جادویی” در نقد رسانه تلویزیون:

و “سرزمین مادری” در نقد مفهوم وطن‌پرستی از اشکان فدایی:

یا “داد بزن صدات برسه” در مورد فلسطین از سالومه.

http://www.reverbnation.com/salome/song/3015757-scream-to-let-your-voice-be-heard

“کاش دنیا بهم یک دختر بده” در مورد مشکلات زنان در جامعه از جاستنا:

و “هنر” در نقد هنر کنترل شده از آئین:

این‌ها نمونه‌هایی هستند از آهنگ‌هایی که با دیدی انتقاد خود سعی در شکستن واقعیت‌های ساختگی اطراف ما دارند. شاید بتوان ادعا کرد که رپ امروز ایران همچون زلزله‌ای است در فضای موسیقی و حتی اجتماعی کشور. “ضد هنر”ی که هنجارهای حاکم را می‌شکند و سعی می‌کند تعریفی جدید از واقعیت ارائه دهد.

پانوشت

۱. از این میان می‌توان به رسانه‌هایی تلویزیونی همچون PMC، Nex1، AAA Music و رادیو جوان اشاره کرد.