حاشیه‌ای بر بحران (بی)آبی نوروز ۹۸ در شمال کشور
«ای بهار نامبارک
مقدمت، ناشاد»
(منصور خاکسار)
نوروز امسال در میان انبوهی از ویرانی، بی توجهی، ناامیدی و فقدان شروع شد. ریزش‌های جوی که همواره جزئی از تجربه تاریخی، جغرافیایی و زیستی ساکنان شمال کشور بوده و با برکت و عسرت آن خو گرفته‌اند، امسال با غافلگیری همراه بود. اتفاق از ۲۶ اسفند به صورت بارش شدید آغاز و در ۲۷ اسفند به فاجعه تبدیل شد. مسافران در محورهای ارتباطی اصلی و ساکنان مراکز روستایی و شهری در استان های گلستان و مازندران به طور همزمان شاهد آب گرفتگی گسترده، طغیان رودخانه‌ها، رانش زمین، قطع درختان، ریزش سنگ، قطع آب و برق بودند. در این بین، آب گرفتگی و بی‌آبی دو روی سکه‌‌ی تشدید کننده بحران در آستانه نوروز ۹۸ بود، که در بخش‌های مختلف استان‌های مازندران و گلستان به اشکال مختلف نوروز سیاه را در کمربند سبز خزر رقم زد. آب گرفتگی در مسیرهای ارتباطی در بخش‌هایی از شهر، زیر آب رفتن اراضی کشاورزی، و قطعی گسترده آب از جمله مسائلی بودند که شهر بابل را به یکی از شهرهای متاثر از این اتفاق تبدیل کرد. در این بین، قطع آب از ۶ صبح ۲۹اسفند بر اثر نقص در فعالیت تصفیه خانه‌ها شروع و بخش عمده‌ای از شهر را در روزهای ابتدایی سال از آب لوله کشی محروم ساخت. این مسئله بعد از گذشت یک هفته همچنان پابرجا است، و واکنش‌های متفاوتی را به همراه داشت. ویژگی‌های این واکنش‌ها در بابل به عنوان یکی از شهرهای در حاشیه‌ی این بحران در سه حوزه مدیریتی، جامعه مدنی، و رسانه‌ای موضوعی است که نویسندگان این مطلب، به عنوان ساکنان این شهر بر اساس آنچه در هفته ابتدایی شروع حادثه شاهد آن بوده‌اند، به طور اجمالی به آن می‌پردازند. قطعاً بسط این ویژگی‌ها نیازمند بررسی دقیق‌تر خارج از شور و آشوب این بحران است.
بعد مدیریتی: از اولین واکنش‌های علنی به این حادثه در بعد مدیریتی، بازدید استاندار مازندران و وزیر راه و شهرسازی از محور سوادکوه در تاریخ ۲۷ اسفند بود. پس از آن بعدازظهر دوم فروردین ـ چهار روز پس از وقوع حادثه ـ واکنش‌هایی از سوی برخی مسئولین شهر بابل و پس از ۵ روز واکنش‌هایی از سوی مسئولین ملی دیده شد. در میان این واکنش‌های اندک، دیدن سردرگمی و شنیدن اعتراض مردم توسط مسئولان و نمایندگان آن‌ها، حداقل انتظاری بود که از مردم این شهر دریغ شد. دلجویی و همدلی بسیار اولیه در آغاز سال نو شاید می‌توانست کمی از خشم حاصل از آن بکاهد. در این میان واکنش به بحران آب در نوروز ۹۸ در بعد مدیریتی شهر بابل با ویژگی‌های زیر همراه بود:
- عدم اطلاع‌رسانی درباره وضعیت توزیع آب و چرایی قطع و وصل آن و شرح مشکل به وجود آمده در دو روز اول ؛
- تاخیر سه روزه در تشکیل جلسه اضطراری شورای شهر و شهردار و محدود شدن خروجی جلسه به توزیع تانکرهایی معدود در سطح شهر بدون برنامه و باز هم بدون اطلاع رسانی دقیق؛ و
- صدور بیانیه توسط شهردار بابل بعد از سه روز همراه با پوزش ظاهری و صوری، سرشار از منت، و فرافکنیِ مسئولیت به سایر دستگاه‌ها
بعد کنشگری: برخی فعالان مدنی شهر بابل از روز جمعه دوم فروردین اولین بیانیه‌ها را به بحران سیل در شمال کشور منتشر کردند. آنچه در عین ارزشمندی، فداکاری، و نوع دوستی کمی عجیب به نظر می رسد واکنش گسترده فعالان مدنی به آسیب‌دیدگان بی‌پناه سیل در استان گلستان و بی‌تفاوتی و سکوت در برابر فاجعه بی‌آبی در شهر خود بود. فاجعه‌ای که بخشی زیادی از شهر بابل و سایر شهرهای استان با آن دست و پنجه نرم می‌کردند. به نظر می‌رسید در بعد کنشگری همراهی با سیل‌زدگان به قیمت تنها گذاشتن مردمی تمام شد که بی صداتر از همیشه هر روز جلوی اداره آب شهرستان و شهرداری بابل جمع می‌شدند و ناامید از دریافت پاسخ مشخص و بعضا با درگیری آنجا را ترک می‌کردند، به امید آنکه شاید فردا فرجی حاصل شود. این امر سبب شد تا مردم این شهر امسال عید به جای عیددیدنی برای حمام و شستن ظرف و با دبه‌های آب به خانه اقوام و آشنایان می‌روند. در نگاهی اجمالی می‌توان ویژگی‌های زیر را درباره‌ی واکنش جامعه مدنی بابل به بحران بی‌آبی نوروز ۹۸ برشمرد:
- طبقه بندی رنج‌ها و سرکوب و تقدم رنجی بر رنج دیگر و انکار و پنهان‌سازی سرکوب خود؛
- تلاش برای ایفای نقش منجی بیرونی و پرهیز از تعریف نقش کنشگر برای محدوده زندگی خود؛ و
- نادیده‌گرفتن اهمیت برخورداری از آب لوله‌کشی و دسترسی همگانی به آن در قیاس غلط با مصیب بزرگ سیل.
بعد رسانه‌ای: خواب بهاره‌ی مطبوعات که این تعطیلی را به یکی از بزرگترین زباله‌دان‌های خبری جهان (news dump) تبدیل کرده است بیش از همه چهره‌ی مخرب خود را در بحران نوروز ۹۸ نشان داد و سبب تشدید دو عامل فوق شد. واکنش رسانه‌ای در روزهای ابتدایی به فعالیت آنلاین تعدادی روزنامه‌نگار ساکن در مناطق حادثه دیده محدود شد. در غیاب رسانه‌های حرفه‌ای، محتوای به اشتراک گذاشته شده به منابع غیر موثق متکی بوده که زمینه را برای تولید و گسترش شایعات فراهم کرد، تا نیاز موجود برای کسب اطلاعات در بین مردم آسیب دیده را برطرف کند. این شایعات در شهر بابل پیرامون زمان قطع و وصل آب لوله کشی، دلایل قطعی آب، و اقدامات صورت گرفته برای وصل آن در حال تولید و گسترش بود. از جمله مهمترین ویژگی‌های واکنش‌های رسانه‌ای به بحران بی‌آبی نوروز ۹۸ در شهر بابل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- سکوت خبری ناشی از تعطیلات و فراهم آوردن زباله‌دان خبری برای سرپوش گذاشتن به سو مدیریت‌ها؛
- محدود شدن اطلاع رسانی رسمی به روابط عمومی دستگاه‌های غیرپاسخگو؛
- شیوع محتوای شبه‌خبری غیر موثق در رسانه‌های اجتماعی و فضای آنلاین؛
- تشدید آشفتگی خبری در محیط رسانه‌ای در نتیجه‌ی سکوت رسانه «ملی»، غیاب رسانه‌های حرفه‌ای، و جولان رسانه‌های اجتماعی
در این نوشته تنها تلاش شد به‌طور اجمالی به برخی از مهمترین ویژگی‌های واکنش‌ها در برابر بحران در یکی از شهرهای متاثر از بحران نوروز ۹۸ در سه بعد مدیریتی، کنشگری، و رسانه‌ای پرداخته شود. اما با نگاه به همین ویژگی‌ها شاید بتوان به شباهت‌ها و تفاوت‌ها و ریشه برخی مسائل رایج در مواجه با بحران‌ها پی‌برد و این واکنش‌های منفک و ناموزون را به کنش‌های جمعی و هماهنگ تبدیل کرد. آسیب‌شناسی انتقادی عمیق‌تر درباره هر یک از ابعاد این موضوع -به خصوص در شرایط امروزی که با توجه به تغییرات اقلیمی این‌گونه بحران‌ها می‌رود تا به بخشی از تجربه زیسته ما تبدیل شود- بیش از پیش ضرورت دارد.