آیین‌نامه نظامی تاریخ جنگ را ذبح می‌کند؟

«آیین‌نامه نظارت بر تولید و نشر آثار ادبی و تاریخی دفاع مقدس» باعث ایجاد نگرانی‌هایی در میان پژوهشگران این حوزه شده است. در این گزارش دیدگاه چند تن از پژوهشگران جنگ را جویا شده‌ایم که هر کدام دیدگاه‌های خود را در این زمینه ارائه داده‌اند.

چند روزی از انتشار آیین نامه نظارت بر تولید و نشر آثار ادبی و تاریخی دفاع مقدساز سوی سرلشکر پاسدار محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح و رئیس هیات امنای بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس می گذرد. در این مدت واکنش های زیادی نسبت به این آیین نامه از سوی بعضی پژوهشگران و علاقه مندان این حوزه در فضای مجازی منتشر شده است. اما این آیین نامه که با هدف حفاظت و بهره برداری از آثار و ارزش های دفاع مقدس و مقاومت در حوزه تولید و نشر آثار ادبی و تاریخی منتشر شده، قرار است با ایجاد سازوکارها و اتخاذ روش های نظارتی نظام مند برای تطبیق محتوای آثار ادبی و تاریخی دفاع مقدس و مقاومت (کتب و محصولات چندرسانه ای) با حقایق جنگ تحمیلی و جلوگیری از تحریف ارزش های دفاع مقدس و مقاومت فعالیت کند. اما این آیین نامه جنجالی چه مواردی را در خود دارد که این چنین مورد توجه و واکنش قرار گرفته است؟

مرگ تحقیق در حوزه جنگ؟

در یکی از پر سروصداترین واکنش ها، جعفر شیرعلی نیا در کانال تلگرامی اش این آیین نامه را مرگ تحقیق در حوزه جنگ نامگذاری کرده و نوشته است: مرگ تحقیق و پژوهش زمانی فرا می رسد که نتیجه  تحقیق را از قبل مشخص کرده باشند یا بگویند نتایج تحقیقات شما حتما باید با این دیدگاه تطبیق داشته و یا مغایرت نداشته باشد. او همچنین نوشته است: عدم تشکیک در ضرورت ادامه  دفاع مقدس در زمان های خاص (مثل ادامه ی جنگ بعدِ آزادسازی خرمشهر و … از معیارهای صدور مجوز برای انتشار آثار مربوط به تاریخ جنگ اعلام شده است. یعنی کافی است در این باره تشکیک شود تا کتاب یا هر اثر دیگری مجوز نگیرد!

شیرعلی نیا در بخش های دیگری از متن بلند خود معیارهایی چون عدم ارائه  چهره ای خشن از رزمندگان در برخورد با دشمن و گروه های معاند و ضدانقلاب و عدم زیر سؤال بردن پیروزی جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی و دفاع مقدس را معیارهای عجیب خوانده است. او افزوده است: این که ادامه  جنگ در مقاطع مختلف ضرورت داشته یا نه و یا این که ایران پیروز جنگ بوده یا نه، در هر برهه از زمان با اطلاعات و اسناد جدید باید تحقیق شود و شاید هر بار به نتیجه ای جدید برسیم. چطور است که عزیزان خود را داننده  نتایج تمام تحقیقات حال و آینده فرض می کنند و این طور دستور می دهند؟

از این موارد در این آیین نامه کم نیست. به عنوان نمونه در یک بخش گفته شده که آثار باید با چه چیزهایی منطبق باشند و یا مغایرت نداشته باشند از جمله با بیانات و رهنمودهای حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری (مدظله العالی)؛ همچنین با رویکردهای دفاع مقدس در جنگ تحمیلی. انطباق و عدم مغایرت با مضامین قرآن و عترت، با مفاهیم و ارزش های دفاع مقدس و مقاومت (ایثار، جهاد، شهادت و…، با آموزه های دینی در موضوع جهاد و دفاع نگاه ستاد کل نیروهای مسلح به مقوله  تحقیق چگونه است؟ شیرعلی نیا در ادامه می پرسد که آیا مورخان وظیفه  دفاع از عملکرد نیروهای نظامی در جنگ را به عهده دارند؟

این پژوهشگر جنگ در پایان نوشته است: در تمام دنیا پژوهشگرانِ مستقل و مردم نگران تحریف تاریخ و روایت  یکسویه آن از سوی نهادهای قدرت هستند و سوال اصلی این جاست که نگرانی از تحریف در جایی که قدرت و امکانات فراوان وجود دارد بیشتر است یا در بخش های مستقل و مردمی؟ و باید اندیشید این آیین نامه و این سخنان به جلوگیری از تحریف کمک می کند یا ممکن است زمینه ساز تحریف شود؟ شیرعلی نیا ابراز امیدواری کرده که پیشکسوتان حوزه  تاریخ جنگ سکوت خود را بشکنند و درباره این آیین نامه واکنش نشان دهند.

دیوار کج آیین نامه از دوره احمدی نژاد

دیگر پژوهشگران این حوزه هم انتقادهایی نسبت به این آیین نامه دارند. مجید مختاری، عضو پژوهشی کانون راویان جنگ هشت ساله در گفت وگو با ایبنا، معتقد است باید ابتدا به مقدمات و پیش فرض هایی که باعث تهیه و تدوین این آیین نامه شده است، اشاره کرد. او می گوید: این آیین نامه به زمان دولت نهم و دهم که احمدی نژاد، رییس دولت بود، بازمی گردد. در آن دوره مساله ممیزی کتاب های بخش نظامی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس در ستاد کل نیروهای مسلح سپرده شد. بنابراین، این دیوار کج از این جا بنا نهاده شد و مسئولیت فرهنگی وزارت ارشاد به بنیاد حفظ آثار و ارزش هاى دفاع مقدس واگذار شد، اقدامى که نباید صورت می گرفت.

مختاری با اشاره به این که ممیزی های گفته شده بدون ضوابط اجرایی در ستاد کل صورت می گرفت، توضیح می دهد: این بخشنامه، همان ضوابط را به صورت قانونمند اعلام کرده است که عواقب آن برای تاریخ جنگ و تاریخ نظامی ایران فاجعه بار خواهد بود.

به گفته این پژوهشگر، جنگ دارای ابعاد نظامی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و بین المللی است. بُعد نظامی، تنها یکی از ابعاد جنگ است و سایر ابعاد در اختیار نیروهای مسلح نیست و آن ها نمی توانند به مسائل فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی آن ورود کنند و نظر صائب دهند. صدور این بخشنامه اساسا برای سایر حوزه های جنگ ایران و عراق که خارج از نیروهای مسلح منتشر می شود، مشکل ایجاد می کند.

 

با این آیین نامه ها فاتحه پژوهش خوانده می شود

مختاری با اشاره به مفروضاتی که در این آیین نامه آمده است، می گوید: مثلا در این بخشنامه آمده است که نباید درباره ضرورت دفاع مقدس تشکیک شود، نباید چهره خشن از رزمندگان به نمایش گذاشته شود، پیروزی جمهوری اسلامی در جنگ نباید زیر سوال رود، یا کتاب ها نباید با بیانات امام خمینی(ره) و رهبری و رویکردهای قرآن و عترت مغایرت داشته باشند؛ در حالى که جنگ یک  پدیده انسانی است و نظامیانی که در جنگ حضور داشتند، معصوم نبودند و ممکن است سهوا دچار خطا یا خشونتی شده باشند؛ بیان این که ما در جایى دچار اشتباه شده ایم، چه اشکالى ممکن است ایجاد کند؟! بنابراین، در صورت اعمال چنین پیش فرض هایى در امر پژوهش، باید فاتحه پژوهش را خواند، در حالی که پژوهش، روش علمی برای دستیابی به حقیقت است و نمی تواند براساس پیش فرض های مسلم انجام بگیرد، اصل اساسی برای پژوهشگر آزادی است و این  محدودیت ها آزادی پژوهشگر را از او سلب می کنند.

این راوی جنگ ایران و عراق با اشاره به اعتراض های پراکنده ای که میان پژوهشگران این حوزه نسبت به این آیین نامه مطرح شده است، می افزاید: راه حل برون رفت از این مشکل گفت وگو است، اما این که با یک نهاد نظامی بتوان گفت وگو کرد و به نتیجه رسید، تردید دارم. در هر حال تعمیم این بخشنامه به نهادهاى غیر نظامى و مستقل پژوهشى امکان پذیر نیست، مگر اینکه اساسا پژوهش جنگ را تعطیل کنیم، اکنون که ۴۰ سال از انقلاب گذشته و ۳۰ سال از پایان جنگ می گذرد، باید به پختگی رسیده باشیم و از این بخشنامه ها صادر نکنیم که زمینه های تحریف، شبهه و دروغ گفتن درباره جنگ را تشدید می کند. این بخشنامه نه تنها مانع پژوهش علمی و تحقیقاتی می شود بلکه زمینه را برای دروغ ها و شبهه  افکنی باز می کند. از سوی دیگر این بخشنامه تنها شامل آثار ادبی و کتاب نیست بلکه حوزه تصویر، چندرسانه ای و فضای مجازی را هم دربرمی گیرد و اشاره شده کتاب هایی که قبلا منتشر شده اند نیز باید بازنگری شود، در حالی که بیشتر اعضای شورای نظارت هم نظامی هستند.

آیین نامه برای جامعه علمی و پژوهشی الزام آور نیست

مختاری با بیان این که به تازگی مطرح کردن مساله فریب بودن عملیات کربلای ۴ بحث های بسیاری به راه انداخت، بیان می کند: کسانی که در حوزه پژوهش جنگ هستند باید به این سوالات پاسخ دهند تا از تبدیل آن ها به ابهام جلوگیری شود، مثلا زمانی که قطعنامه ۵۹۸ صادر شد و ما یک سال بعد آن را پذیرفتیم، آیا بهتر نبود در همان زمان تصویب آن را می پذیرفتیم ؟ به این سوال ها باید با کار پژوهشى پاسخ داد، پاسخ باید علمى، مستند و جامع باشد. بخشنامه که مشکل را حل نمى کند، بلکه صورت مساله را پاک می کند. اگر به سوالات جنگ هشت ساله پاسخ پژوهشى ندهیم به تحریف جنگ منجر خواهد شد.

این عضو پژوهشی کانون راویان جنگ هشت ساله با بیان این که این بخشنامه شاید برای نیروهای مسلح الزام آور باشد اما برای جامعه علمی و پژوهشی و محققانی که از سازمان نظامی جدا شده اند و مستقل کار پژوهشى می کنند نمی تواند الزام آور باشد، می گوید: این بخشنامه ها عملا پژوهش در تاریخ جنگ را تعطیل می کند. وقتی به محقق می گویید در تحقیق باید این نتیجه را بگیرد هم ضدعلم و آزادی و هم ضد تاریخ جنگ است.

مقام معظم رهبری هم فرمودند که هشت سال دفاع مقدس ما صرفاً یک امتداد زمانی و فقط یک برهه زمانی نیست؛ گنجینه عظیمی است که تا مدت های طولانی ملت ما می تواند از آن استفاده کند، آن را استخراج کند و مصرف کند و سرمایه‌گذاری کند در حالی که این بخشنامه مسیر پژوهش، درس آموزی، تجربه اندوزی و واقع گرایی را می بندد.

جنگ در زمان وقوع شاید یک موضوع نظامى باشد، اما با گذشت زمان به یک مساله تاریخى با ابعاد سیاسى، اجتماعى، فرهنگى و اقتصادى تبدیل میشود و نمى تواند صرفا در اختیار نظامیان باشد. نظامیان باید از ورود جامعه علمى و پژوهشى به موضوع تحقیقات جنگ استقبال کنند تا نتایج رشادت ها، ایثارها، شجاعت ها و … آن ها در قالب هاى علمى و پژوهشى به مردم و آیندگان معرفى شود. این گونه بخشنامه ها راه را مسدود می کند.

مختاری در پایان سخنانش بر ضرورت گفت وگو با بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس تاکید می کند و توضیح می دهد: اعتراض در این حوزه مثمرثمر نیست و باید باب گفت وگو باز شود. باید با بنیاد، جامعه علمی و پژوهشی و فرماندهان نهادهای نظامی و دیگر متولیان این حوزه به نتیجه رسید در غیر این صورت این بخشنامه و تبعات آن منجر به این خواهد شد که محققان و پژوهشگران حوزه های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی وارد موضوع جنگ نشوند و جنگ به تجربه ای بلااستفاده تبدیل شود.

چه کسانی حقایق تاریخی را تشخیص می دهند؟

علیرضا صدقی، دیگر پژوهشگر حوزه جنگ در گفت وگو با ایبنا، هم این آیین نامه را ذبح تاریخ جنگ به دست نهادی می داند که به لحاظ ساختاری امکان نقل صحیح تاریخ را ندارد. او به بخش های مختلف این آیین نامه اشاره هایی دارد و ایرادهای مربوط به آن را مطرح می کند. به گفته او، باید از همان مقدمه این ایرادها را مورد توجه قرار داد، چرا که این آیین نامه داخلی وابسته به نهاد نظامی است. یک نهاد فرهنگی نباید و نمی تواند تابع یک نهاد نظامی باشد. این نهاد براساس اساسنامه خود برای تمام ارکان فرهنگی کشور که در این حوزه کارهایی اساسی و جدی انجام داده اند، تعیین تکلیف کرده است در حالی که در خود بنیاد حفط آثار و ارزش های دفاع مقدس به دلیل رویکرد نظامی در این سازمان اجازه نقل تاریخ به لحاظ علمی و آکادمی وجود ندارد.

صدقی با بیان این که در محتوای این آیین نامه آمده است تولیدات  باید با حقایق جنگ تحمیلی انطباق داشته باشد اما چه افرادی حقایق جنگ تحمیلی را تشخیص می دهند، بیان می کند: آیا اساسا این بنیاد قرار است حقایق را تشخیص دهد و اصلا نماینده خوبی برای این کار است؟ آیا ظرفیت های لازم را دارد؟ با تاریخ نگاری به لحاظ حرفه ای آشناست؟ چقدر ظرفیت کارشناسی در این بنیاد وجود دارد که در این باره گفت وگو کند؟ مگر جنگ حقیقت مطلقی دارد که درباره حقایق آن صحبت کنیم؟

این روزنامه نگار معتقد است که جنگ در مقطعی هشت ساله رخ داده که مجموعه ای از اتفاقات از سوی عناصر درگیر در آن اتفاق افتاده است و هر کسی که در این جریان حضور داشته قرائت و روایت خاص خودش را دارد و کسی نمی تواند درست یا حقیقت از پیش تعیین شده ای برای آن اعلام کند. حقیقت تاریخ جنگ از دل روایت های مختلف به دست می آید و اگر بخواهیم جلوی آن را از ابتدا بگیریم جلوی چندصدایی در روایت تاریخی را گرفته ایم و اساسا جلوی نقد روایت تاریخی را گرفته ایم.

او با اشاره به تعریف سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس در این آیین نامه که یکی از سازمان های تخصصی تحت امر بنیاد است که از وظایف آن نظارت بر تولید و انتشار آثار ادبی و تاریخی دفاع مقدس و مقاومت است. می گوید: یک نهاد نظامی به لحاظ ساختاری و جایگاری نمی تواند متولی تاریخ باشد، پس چه کسی این وجاهت را به آن ها داده است؟ یا در جایی که ترکیب شورای نظارت معرفی شده است، ۱۷ عضو دارد که از مجموع این اعضا، ۱۰ نفر نظامی هستند، دو نفر دولتی اند، یک نفر از بنیاد شهید و امور ایثارگران، یک نفر رییس حوزه هنری، یک نفر نماینده تام الاختیار مدیریت حوزه های علمیه و دو نفر کارشناس خبره در حوزه نشر با پیشنهاد رئیس سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس و تأیید رئیس بنیاد اعلام شده اند؛ یعنی دو نفر کارشناس نشری که دو نفر نظامی باید آنها را تایید کنند. اینجا کدام استاد تاریخ دیده شده است؟ کجا به مقررات توجه شده است؟ کدام ادیب و نویسنده حضور دارد؟ چطور این کارها را به لحاظ فنی و ادبی ممیزی می کنند؟ در حالی که این کار، ممیزی نشری خارج از حوزه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی محسوب می شود.

 

پژوهش های تاریخ جنگ هشت ساله بی ارزش می شود

به گفته صدقی،  قرار است این افراد بر آثار تاریخی ممیزی کنند و اجازه انتشار یا عدم انتشار دهند در حالی که نه نگاه کارشناسی دارند و نه توانایی داوری بدون قضاوت و پیش فرض. نهاد نظامی وظیفه دارد و باید از عملکرد نظامی دفاع کنند که اشکالی ندارد و می پذیریم اما این نهاد می خواهد متولی همه تاریخ باشد و مجوز می دهد که چه کسی درباره تاریخ حرف بزنند. این آیین نامه ضربه مهلکی به تاریخ و فرایند جنگ می زند. نمی دانم با چه هدفی منتشر و تصویب شده اما هدف آن کاری جز روایت نامعتبر، غیرقابل ارجاع وغیر قابل درک خواهد بود و تاریخ جنگ را به مرز نابودی خواهد کشاند و هیچ اثری در حوزه جنگ که در داخل ایران منتشر شده باشد دیگر جایگاهی علمی نخواهد داشت.

این پژوهشگر در پاسخ به این سوال که آیا این آیین نامه قابلیت اجرایی در بلندمدت خواهد داشت، توضیح می دهد: این آیین نامه حتی اگر به طور کامل اجرا نشود قرائت خودش را به عنوان قرائت رسمی به جامعه تحمیل خواهد کرد و تمام قرائت های دیگر را تحت تاثیر قرار می دهد. به نظرم باید نهادهای مختلفی که در حوزه جنگ کار می کنند، حوزه هنری، گروه معارف ارتش، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس که کارهای فاخری منتشر کرده اند باید به شدت در برابر تمامیت خواهی بنیاد بایستند وگرنه که تمامیت جنگ ایران و عراق و به شدت زیر سوال خواهد رفت.

صورت مساله تاریخ نگاری جنگ مشکل دارد

با این حال، محمد درودیان، پژوهشگر جنگ در گفت وگو با ایبنا، اعتقاد دارد که ابتدا باید صورت مساله روشن شود به این معنا که ما با چه موضوع و مساله ای مواجه هستیم؟ ضمن اینکه این نوع مسائل اساسی و تاریخی صرفا از طریق آیین نامه  قابل مدیریت نیست. در جایی که هنوز وضعیت پژوهش های آماری و اسنادی جنگ نواقص زیادی دارد، صرفا با آیین نامه نمی توان مسائل را مدیریت کرد. او می گوید: در شرایط فعلی مشکل این است که چارچوب درست، مشخص و درک روشنی از آن چه در حوزه پژوهش جنگ وجود دارد، نداریم و در نتیجه با موضوعات و مسائل اساسی جنگ برخورد سیاسی و سازمانی می شود. در واقع معتقدم ما به صورت عمیق با آنچه گرفتارش هستیم برخورد نمی کنیم. بنیاد حفظ آثار نگفته تحقیق نکنید، بلکه هر کسی که تحقیق می کند باید اسناد و منابع را ببیند و با افراد گفت وگو کند و اگر این کارها را بکند و مستدل بنویسد یا بگوید، مشکلی وجود ندارد که لازم باشد با آن برخورد شود. بنابراین این هیاهوها در واکنش به بیانیه برای چیست؟

این پژوهشگر جنگ ایران و عراق با بیان این که جنگ هشت ساله، طولانی بوده و فراز و نشیب های زیادی داشته است، توضیح می دهد: همین موارد باعث شده تا ابهامات زیادی درباره جنگ وجود داشته باشد که باید روشن شوند، همزمان باید از برخوردهای سیاسی، هیاهوی تبلیغاتی و ابزاری با وقایع جنگ خودداری کنیم تا بتوانیم روش مند و تاریخ مند به این برهه از تاریخ نگاه کنیم و امکان هایی فراهم کنیم که افراد، حرف هایشان را مستند و مستدل بزنند تا معلوم شود مساله چیست و کجا کمبود سند و اطلاعات داریم تا فهم عمومی نسبت به مسائل مربوط به جنگ شکل بگیرد.

به گفته درودیان، اگر کسی به حرفی که درباره جنگ می زند، متعهد باشد می تواند حتی در فضای مجازی بدون کوچکترین مشکلی و با نام حقیقی مسئولیت آن را پذیرفته و نظراتش را بیان کند مساله اساسی تحریف و دروغ است که بیان می شود.

انتشار آیین نامه نظارت بر تولید و نشر آثار ادبی و تاریخی دفاع مقدس همچنان بحث هایی را به دنبال دارد که ایبنا قرار است در یک نشست با حضور متولیان و منتقدان آن، به پرسش ها و ابهام های مخاطبان پاسخ دهد.