کشتن مرگ؛ ناپدیدشدگانی که نه مرده‌اند، نه زنده
وقتی گوری وجود ندارد، اثبات نسل‌کشی نیاز به مدرک دارد. از میان بردن مدارک، اعمال ددمنشانه را به «رویداد هیچ» بدل کرده است. ترکیه که یکی از پیشگامان ناپدید شدن‌های قهری در جهان است، عضو کنوانسیون ملل متحد برای ناپدید شدگان قهری نیست. حکومت ترکیه با ممنوع کردن اعتراضات مادران شنبه آن هم در هفتۀ آخر ماه اوت، نشان داد که روز جهانی ناپدید شدگان را به سخره گرفته است.
مارک نیچانیان فیلسوف ارمنی در پایان کتاب ارزنده‌اش «انحراف تاریخ‌نگاری» (انتشارات دانشگاه کلمبیا، ۲۰۰۹) برای همۀ افراد ناپدید شده و عزیزانشان که هنوز دنبال اثری از آنان می‌گردند، نوشته است: «از آغاز، حتی پیش از آغاز، قاتل اینجا است، روبروی من ایستاده است و به من می‌گوید: ثابت کن! اگر می‌توانی ثابت کن! و من ۹۰ سال است برخاسته‌ام و ثابت کرده‌ام. ۹۰ سال است واقعیت به کرات ثابت شده است، بیش از حد لزوم ثابت شده است، اما من همیشه برمی‌خیزم و ثابت می‌کنم، به واسطۀ خودم، به واسطۀ شهادتم ثابت می‌کنم… من به دستور جلاد پاسخ می‌دهم. ۹۰ سال است با ثابت کردن، با استفاده از شهادت به عنوان مدرک، به درخواست جلاد پاسخ می‌دهم. چون چیزی که او از ابتدا خواسته همین بوده است، غیر از این است؟»
وقتی گوری وجود ندارد، اثبات نسل‌کشی نیاز به مدرک دارد. علاوه بر این، از آنجا که از بین بردن مدارک بخشی از ماهیت نسل‌کشی است، این کشتار سازمان‌یافته نه تنها مردم را، بلکه مرگ را نیز می‌کشد. این انکار مطلق داستان پشت یک نقل قول رایج در ترکیه است: «ارمنی‌ها همواره تلاش کرده‌اند ثابت کنند اینجا کشته شده‌اند.»
از میان بردن مدارک اعمال ددمنشانه را به «رویداد هیچ» بدل کرده است. نسل‌کشی به یک معنا از میان بردن آرشیوها است که از انحراف تاریخ‌نگاری تغذیه می‌شود.
قتل‌عام از سنت‌های باستانی این سرزمین است. این کشور قلمرو مردگان بدون گور، یعنی مردگان بی مدرک است. تا جایی که حتی گورهای ارمنیان پیش از نسل‌کشی و نیاکان یونانی‌هایی که از کشور خود بیرون رانده شدند، تخریب شده و از میان رفته است. تنها به این خاطر که کسی نتواند پی ببرد که آنها زمانی اینجا بوده‌اند.
از میان بردن مدارک اعمال ددمنشانه را به «رویداد هیچ» بدل کرده است. نسل‌کشی به یک معنا از میان بردن آرشیوها است که از انحراف تاریخ‌نگاری تغذیه می‌شود.
بارزان شرفخان اوغلو روزنامه‌نگار یادآور می‌شود: «امروزه روی سه گورستان متعلق به ارمنیان در بتلیس ساختمان‌های حکومتی بنا شده است. روی یکی از آنها یک مرکز آموزشی تأسیس شده است. روی یکی دیگر از آنها، پس از آن که کلیسای موجود در گورستان که سال‌ها به عنوان زندان مورد استفاده قرار گرفته بود تخریب شد، شهرداری یک مدرسۀ ابتدایی تأسیس کرد. گورستان ارمنیان در محلۀ تاریخی ساپکور نیز کاملاً تخریب شد تا یک دبیرستان دینی به جای آن بنا شود.» این‌ها تنها چند نمونه از صدها تخریب مشابه بودند.
آدولف هیتلر یکی از نمونه‌های اخیر از قاتلان قتل است. وی در سال ۱۹۴۱ فرمانی صادر کرد که به «Nacht und Nebel» (شب و مه) شهرت یافت. این فرمان نمونۀ گویایی از استراتژی تروریستی حذف مردم «ناخواسته» بدون به جا گذاشتن هیچ ردی است. از آن سو، خویشاوندان کسانی که به این شیوه نابود شدند جرأت اعتراض نداشتند زیرا می‌ترسیدند آخرین امید آنها نیز از میان برود؛ «شاید او هنوز زنده است.»
در کشورهای آمریکای لاتین و اخیراً در ترکیه نیز اتفاقات مشابهی روی دادند. ناپدید شدن قهری مردم در آمریکای لاتین تنها توسط دیکتاتوری‌های نظامی انجام نشد، بلکه حکومت‌های منتخب نیز به صورت گسترده‌ای از این شیوه استفاده می‌کردند.
ژنرال خورخه رافائل ویدلا دیکتاتور آرژانتین از سال ۱۹۷۶ تا سال ۱۹۸۱ که مسئول ناپدید شدن بیش از ۳۰ هزار تن بود، در یک کنفرانس مطبوعاتی نه چندان پر سر و صدا گفت رسیدگی قانونی به موضوع افراد ناپدید شده ممکن نیست زیرا «آنها نه مرده اند، نه زنده.» و به راستی مردم ناپدید شده نه مرده اند، نه زنده.
آمار رسمی اعلام شده برای ناپدید شده های مکزیک در دوران ریاست جمهوری فلیپه کالدرون (سال های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۲) رقم ۲۶۱۲۱ است. انریکه پنیا نیتو رئیس جمهور بعدی مکزیک اذعان کرد که شمار شهروندان مکزیک که در یک دهۀ گذشته ناپدید شده اند بیشتر از ۳۲ هزار تن است. به عنوان نمونه، مورد ناپدید شدن ۴۳ دانشجو در سال ۲۰۱۴ رسانه‌های و فراگیر شد. آنها به سادگی غیب شدند.
کسانی که با استخراج طلا، آهن، نفت و سنگ شیل در آمریکای لاتین مخالفت می‌کنند با خطر ناپدیدشدن مواجه هستند. کسانی که مانع عملیات معدن می‌شوند، کشاورزانی که مالک زمین‌هایی هستند که شرکت‌های معدنی به آنها چشم دوخته‌اند، رزونامه‌نگارانی که سوءاستفاده‌های این تجارت‌ها را گزارش می‌کنند، حتی مردمی که کاملاً اتفاقی آنجا هستند؛ همه ناپدید می‌شوند.
تعداد کسانی که از زمان ناپدید شدن صباح‌الدین علی نویسندۀ ترک در سال ۱۹۴۸، در ترکیه ناپدید شده‌اند در سطح ده‌ها هزار تن تخمین زده می‌شود. حدود ۱۷ هزار قتل حل نشده وجود دارد. همچنین، آنکارا مسئول ناپدید شدن حدود یک هزار قبرسی یونانی تبار شناخته می شود، که در طی اشغال قبرس توسط ترکیه در جولای ۱۹۷۴ ناپدید شدند.
آمریکای لاتین الگویی برای اعتراض علیه ناپدید شدن مردم به وجود آورد. «مادران میدان مایو» الگویی برای اعتراض در میان ملت‌های دیگر شدند. این مادران آرژانتینی از سال ۱۹۷۷ در میدان مایو (پلازا دو مایو) در بوینوس آیرس، مقابل کاخ ریاست‌جمهوری کاسا روسادا، تجمع‌های خود را آغاز کردند. آنها به ناپدید شدن ده‌ها هزار تن در دوران دیکتاتوری نظامی سال‌های ۱۹۷۶ تا ۱۹۸۶ اعتراض کردند.
مادران میدان مایو از آن پس به مدت ۲۵ سال هر پنج‌شنبه در این میدان معروف بوینوس آیرس به شیوه‌ای مسالمت‌آمیز گرد آمدند. حتی وقتی که نظامیان از قدرت کناره‌گیری کردند و در سال ۱۹۸۳ حاکمیت را به حکومت مدنی واگذار کردند، مادران دست از اعتراض برنداشتند و بر درخواست اطلاعات بیشتر دربارۀ عزیزان گم‌شدۀ خود پافشاری کردند.
آنها سرانجام موفق شدند و باعث شدند برخی افسران نظامی، که عده ای از آنان افسران عالی‌رتبه بودند، مورد تعقیب قرار گرفته و به خاطر مفقود شدن مردم محکوم شدند.
تلاش مادران آمریکای لاتین و مادران آرژانتینی توجه جامعۀ بین المللی را به مسألۀ ناپدیدشدگان قهری جلب کرد. امروزه دو کانال بین‌الدولی برای پرداختن به این موضوع وجود دارد. کانال نخست «کنوانسیون بین المللی حمایت از همۀ افراد در برابر ناپدید شدن قهری» است که در سال ۲۰۰۶ توسط سازمان ملل متحد تصویب شد و از سال ۲۰۱۰ اجرایی شده است.
کانال دوم گروه کاری ملل متحد برای ناپدیدشدن‌های قهری یا غیر ارادی (UNWGEID) است که در سال ۱۹۸۰ ذیل دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر تأسیس شد.
علاوه بر این‌ها، روز ۳۰ اوت نیز به عنوان «روز جهانی ناپدیدشدگان» نام گذاری شده است تا توجه جامعۀ جهانی هر چه بیشتر به این موضوع جلب شود و آگاهی در خصوص آن افزایش یابد.
ترکیه که یکی از پیشگامان ناپدید شدن‌های قهری در جهان است، عضو کنوانسیون ملل متحد برای ناپدید شدگان قهری نیست. همچنین، حکومت ترکیه با ممنوع کردن اعتراضات مادران شنبه آن هم در هفتۀ آخر ماه اوت، نشان داد که روز جهانی ناپدید شدگان را به سخره گرفته است. گروه کاری دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر نیر نخستین و آخرین دیدار خود از ترکیه را در سپتامبر سال ۱۹۹۸ به عمل آورده است. این بدان معنا است که حزب عدالت و توسعه (AKP) که از سال ۲۰۰۲ قدرت را در دست دارد، همۀ درخواست‌های گروه کاری مذکور را رد کرده است. مشاهدات این گروه که در گزارش سال ۱۹۹۸ منتشر شده است، هنوز بعد از ۲۰ سال معتبر است.
مادران میدان مایو با ائتلاف بین المللی ضد ناپدید شدن قهری (ICAED)، که تشکل‌های متعلق به خانواده‌های ناپدید شدگان را گرد هم می‌آورد، همکاری می‌کنند. سازمان‌های مردم نهاد دیگری نیز وجود دارند که فعالانه برای طرح این موضوع در عرصۀ بین المللی تلاش می‌کنند.
چندان دور از انتظار نیست که حکومت ترکیه، که کاملاً در مسیر توتالیتاریانیسم قرار گرفته، به درخواست‌های صلح‌آمیز گروهی مانند مادران شنبه در جستجو برای عزیزانشان پاسخ ندهد یا حتی آن را تحمل نکند.
از منظر تاریخی، حکومت همواره در مقابل پاسخ‌گویی مقاومت کرده است. ناپدید شدن ناپدید شدگان هرگز اتفاقی نبوده است؛ و تا وقتی که مدرکی از مرگ آنها یافت نشود، مسئولیتی برای این جرم وجود ندارد.
مقطع کنونی دیگر اعتراض را بر نمی‌تابد، چرا که مؤثرترین و تهدید آمیزترین مخالفت با یک رژیم توتالیتر نافرمانی مدنی مسالمت‌آمیز است. اعتراض مادران شنبه می‌توانست در این رابطه الگو و مشوق باشد. حکومت ترکیه آن را ممنوع کرد.
* چنگیز آکتار استاد علوم سیاسی، روزنامه نگار و نویسندۀ ترک است. آکتار چندین کتاب در زمینۀ روابط اتحادیۀ اروپا با ترکیه به رشتۀ تحریر در آورده است. وی اینک با سازمان ملل متحد و اتحادیۀ اروپا همکاری می کند. آکتار از جملۀ کسانی است که معتقدند ترک ها باید به خاطر نسل کشی ارمنیان عذر خواهی کنند.
منبع: پایگاه خبری – تحلیلی احوال
ترجمه: خبرگزاری کردپرس – سرویس ترکیه