هر سال یک سد کرج هندوانه صادر می‌کنیم
سالانه بیش از250 میلیارد لیتر آب معادل 250 میلیون متر مکعب برای صادرات 500 هزار تن هندوانه مصرف می‌کنیم. برای اینکه به تصویر روشن‌تری برسیم 250 میلیون متر مکعب آب مجازی را با حجم آب سد کرج مقایسه کنید که حدود 205 میلیون متر مکعب است. به عبارت دیگر ایران سالانه فقط از طریق هندوانه حجمی برابر با سد کرج، آب صادر می‌کند.
هندوانه یا گوجه فرنگی؟ پاسخ این سؤال بستگی به این دارد که چه کاره باشید. اگر از یک کشاورز بپرسید، قطعاً بهتر می‌تواند پاسخ دهد. هر دو محصول، صادراتی هستند آن هم با حجم بالا. پس هر کدام را بکارند، بُرد کرده‌اند. ضمن اینکه در هر شرایطی حتی در خشک‌ترین زمین‌ها می‌شود یک جوری این محصولات را به بار آورد و روانه بازار کرد. یک سؤال دیگر؛ می‌دانید با صادرات هر کیلو هندوانه، چند لیتر آب از کشور خارج می‌کنیم؟ دقیقاً ۵۰۰ لیتر و برای یک عدد گوجه فرنگی ۷۰ گرمی، دقیقاً ۱۳ لیتر. کارشناسان به این شکل از خروج آب، صادرات آب مجازی می‌گویند؛ آبی که به چشم نمی‌آید.
یک عدد سیب‌زمینی ۱۰۰ گرمی ۲۵ لیتر آب می‌خورد و یک عدد سیب ۱۰۰ گرمی ۷۰ لیتر اما سیب آذربایجان غربی ما در کشورهای دور و بر خواهان بیشتری دارد تا سیب‌زمینی همین استان یا استان اردبیل. معنی این حرف این است که خارجی‌ها با محصولات آب‌بر ما میانه بهتری دارند. در واقع آنها فقط سیب و هندوانه از ما نمی‌خرند، بلکه آب‌های زیرزمینی ما را هم به شکلی مجازی می‌خرند.
می‌دانید با صادرات هر کیلو هندوانه، چند لیتر آب از کشور خارج می‌کنیم؟ دقیقاً ۵۰۰ لیتر و برای یک عدد گوجه فرنگی ۷۰ گرمی، دقیقاً ۱۳ لیتر. کارشناسان به این شکل از خروج آب، صادرات آب مجازی می‌گویند؛ آبی که به چشم نمی‌آید.
هر محصول صنعتی و کشاورزی به میزان مشخصی آب نیاز دارد که در کشورهای توسعه‌یافته بر این اساس برنامه‌ریزی می‌شود؛ اینکه تولید چه چیزی به صرفه نیست و باید وارد کرد و چه چیزی صرف دارد و با کمترین میزان آب می‌شود فروخت. جدول میزان مصرف آب می‌گوید، برای تولید هر کیلو خیار ۲۰۰ لیتر آب نیاز داریم و برای تولید هر کیلو برنج چهار هزار لیتر. یک کیلو گندم هزار و ۳۰۰ لیتر آب برمی‌دارد، یک کیلو گوشت مرغ چهار هزار لیتر و یک کیلو گوشت گاو ۱۵ هزار لیتر. همچنین یک عدد پرتقال ۱۰۰ گرمی ۵۰ لیتر، یک لیوان شیر ۲۰۰ لیتر، یک جفت کفش چرم هشت هزار لیتر، یک قالب پنیر دو هزار و ۵۰۰ لیتر، یک بسته چیپس ۲۰۰ گرمی هشت هزار لیتر و یک دستگاه خودرو ۸۰۰ هزار لیتر.
برگردیم به بحث شیرین هندوانه؛ طبق جدیدترین آمار، تا مرداد ماه امسال هندوانه با ۴/۵۰۳ هزار تن و گوجه فرنگی با ۵/۱۳۶ هزار تن عمده اقلام صادراتی به لحاظ وزنی در بخش کشاورزی بوده‌اند. با توجه به آمار بالاتر هندوانه آن هم با اختلاف زیاد، معلوم می‌شود که کشاورزان علاقه بیشتری به کاشت این محصول داشته‌اند. شاید به همین خاطر است که چند وقتی است نام هندوانه و صادرات آب مجازی را زیاد در کنار هم می‌شنویم. این در حالی است که کارشناسان می‌گویند لااقل با ایجاد صنایع تبدیلی می‌توان از خام فروشی هندوانه و محصولاتی از این دست با ارزان‌ترین قیمت ممکن جلوگیری کرد. به‌عنوان مثال پودر هندوانه یا کنسانتره این محصول.
در ۱۰ سال اخیر، ایران رتبه چهارم تولید هندوانه را در جهان به خود اختصاص داده است؛ محصولی صادراتی که چهارفصل است و بازار هدفش در پنج ماه اول امسال، بلاروس، اتریش، جمهوری آذربایجان، آرژانتین، ارمنستان، استونی، افغانستان، آلمان، امارات متحده عربی، انگلستان، بحرین، بلغارستان، پاکستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان، رومانی، سوئد، عراق، عمان، فدراسیون روسیه، قبرس، قزاقستان، قطر، کویت، گرجستان، لهستان، مجارستان و هلند بوده‌اند.
شاید به نظر برسد کاشت هندوانه سود زیادی برای کشاورزان دارد که حاضرند به هر قیمتی، به کشت این محصول ادامه دهند. کشاورزان اما این طور فکر نمی‌کنند.
در میان مشتریان هندوانه ایران، عراق با خرید بیش از ۳۲۱ هزار تن از این محصول حدود ۷۰ درصد سهم بازار را از آن خود کرده و رتبه نخست را در میان دیگر خریداران دارد. پس از آن امارات با ۹۹ هزار تن، ترکیه با ۳۶ هزار تن، کویت با ۱۲ هزار تن، افغانستان با ۹ هزار تن، قطر با هشت هزار تن و عمان با هفت هزار تن در رتبه‌های بعدی مقاصد صادراتی هندوانه ایرانی قرار دارند.
هندوانه به روزهای داغ، شب‌های گرم و مقدار زیادی جا برای پرورش نیاز دارد. به همین خاطر هم هست که حتی در خشک‌ترین استان‌ها وقتی از قطعه زمین به نظر خشکی عبور می‌کنید، با کمال تعجب متوجه می‌شوید که در حال گذر از مزارع هندوانه هستید که البته در فصل برداشت، شکل و شمایل بهتری به لحاظ سرسبزی دارند. هرمزگان، سیستان و بلوچستان، یزد، خوزستان، خراسان جنوبی و کرمان، استان‌های خشک و کم آبی هستند که اتفاقاً از قطب‌های تولید هندوانه به شمار می‌روند.
حالا ماشین حساب را بردارید و اعداد را ضرب و تقسیم کنید. سالانه بیش از۲۵۰ میلیارد لیتر آب معادل ۲۵۰ میلیون متر مکعب برای صادرات ۵۰۰ هزار تن هندوانه مصرف می‌کنیم، بماند که این رقم تا ۷۰۰ هزار تن نیز در سال‌های گذشته رسیده و باز از انصاف نگذریم که از سال ۹۵ به این سو با سیاست‌های آبی دولت میزان مصرف هر کیلو هندوانه تا ۲۸۶ لیتر نیز پایین آمده که معادل ۱۴۳ میلیارد لیتر آب است. برای اینکه به تصویر روشن‌تری برسیم ۲۵۰ میلیون متر مکعب آب مجازی را با حجم آب سد کرج مقایسه کنید که حدود ۲۰۵ میلیون متر مکعب است. به عبارت دیگر ایران سالانه فقط از طریق هندوانه حجمی برابر با سد کرج، آب صادر می‌کند. این رقم البته کمتر از آب مصرفی برای تولید گندم و برنج است. اما با توجه به اینکه گندم و برنج جزو محصولات کشاورزی استراتژیک محسوب می‌شوند، شاید مقایسه درستی نباشد.
شاید به نظر برسد کاشت هندوانه سود زیادی برای کشاورزان دارد که حاضرند به هر قیمتی، به کشت این محصول ادامه دهند. کشاورزان اما این طور فکر نمی‌کنند. محمد بلوچ، کشاورز در منطقه چابهار در این باره می‌گوید: «من و برادرم دو هکتار هندوانه کاشته‌ایم. کل کار را هم خودمان می‌کنیم و خیلی کار زحمت‌داری است. هندوانه چابهار معروف است اما زمین‌های ما خشک است و با وجود اینکه هزینه زیادی برای کشت محصول می‌کنیم، درآمدمان حتی هزینه‌کردمان را جبران نمی‌کند. برای هر هکتار حدود هشت میلیون تومان هزینه می‌کنیم و خیلی درآمدمان بشود، ۶میلیون از هر هکتار. ضرر هم می‌کنیم چون هوا گرم است و اگر با قیمت پایین محصول را نفروشیم، روی دستمان می‌مانَد و خراب می‌شود. سودش را واسطه‌ها می‌کنند. می‌گویند هزینه باربری زیاد است. ما هم که کشاورزیم، هیچ وقت سودی نمی‌بریم.»
در برخی ایام هندوانه با میانگین قیمت هزار و ۵۰۰ تومان در تهران به فروش می‌رسد. این در حالی است که کشاورز بیشتر مواقع برای فروش هر کیلو هندوانه به طور میانگین رقمی کمتر از یک‌سوم این عدد را دریافت می‌کند.
امیر مسعود طایفه، کارشناس کشاورزی در این‌باره می‌گوید: «در خیلی استان‌ها سطح زیرکشت محصولاتی که به آبدهی زیاد نیاز دارند، کاهش یافته است. این مسأله در استان‌های شمال غربی ایران بیشتر دیده می‌شود. در حال حاضر مسأله این است که کشاورزان اطلاعات درستی نسبت به میزان آبیاری ندارند و هنوز سنتی عمل می‌کنند. هر محصولی که خوب بار دهد، همان را می‌کارند در حالی که ممکن است حتی ضرر هم بدهند. در این زمینه اطلاع‌رسانی نقش مهمی دارد. باید اطلاعات لازم به کشاورزان داده و از روش‌های نوین آبیاری استفاده شود.»
در برخی ایام هندوانه با میانگین قیمت هزار و ۵۰۰ تومان در تهران به فروش می‌رسد. این در حالی است که کشاورز بیشتر مواقع برای فروش هر کیلو هندوانه به طور میانگین رقمی کمتر از یک‌سوم این عدد را دریافت می‌کند. حالا حساب کنید قیمت آبی را که برای تولید این محصول مصرف می‌شود.
مسئولان وزارت نیرو، قیمت تمام شده آب کشاورزی را تقریباً مجانی می‌دانند و شاید به این دلیل هم هست که کشاورزان بی‌محابا به کشت محصولاتی اقدام می‌کنند که گرچه میزان آب مصرفی‌شان زیاد است، اما سود حاصل از فروش‌شان اندک است و گاهی حتی برای کشاورز ضرر و زیان هم به همراه دارد اما کشاورزان برای اینکه شغل و تولید خود را حفظ کنند، همچنان به آن اشتغال دارند. آنها ناچارند هندوانه بکارند و ضرر برداشت کنند.