بحران فرونشست زمین؛ از ورامین تا میدان انقلاب
تهران رکورددار جهانی فرونشست زمین است. این موضوع چقدر به مهندسی پروژه‌های شهری به ویژه مترو و حفاری‌های آن مرتبط است؟
سه حادثه ریزش زمین در حوالی کارگاه‌های مترو سطح تهران در تابستان امسال رسانه‌ای شده است، اما اکنون همزمان با انتشار خبر فرونشست زمین در بزرگراه آزادگان که علت آن هنوز مشخص نیست، مدیر بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات مسکن از بروز حداقل ٣٨ مورد ریزش زمین خبر می‌دهد که در ۵سال گذشته بر اثر عملیات حفاری مترو در شهر تهران ایجاد شده اما شانس رسانه‌ای شدن نیافته‌اند: «البته اینها مواردی است که دوستان ما در شرکت گاز برای تامین ایمنی در جریان آن قرار گرفته‌اند در حالی که بسیاری از این موارد هم بدون اطلاع شرکت‌های دیگر اتفاق می‌افتد.»
از میان همه حوادثی که بر اثر فروریزش زمین در شهر تهران اتفاق افتاده است تنها سه حادثه در شهران، خیابان پیامبر و صفی‌علی‌شاه در ماه‌های گذشته رسانه‌ای شده است در حالی که بسیاری از این خبرها به علت نداشتن تلفات مالی یا جانی شانس رسانه‌ای شدن ندارند. این موضوع را «علی بیتاللهی» در گفت‌وگو با «شهروند» عنوان می‌کند؛ آن هم در شرایطی که فرونشست و فروریزش زمین دو حادثه با علت‌های تقریبا متفاوتند و در اطلاع‌رسانی باید از هم تفکیک شوند. او علاوه بر اینها، می‌گوید که مرز فرونشست‌ها از ورامین تا میدان انقلاب هم گسترش یافته، در حالی که نیمه‌جنوبی تهران با بیشترین میزان فرونشست مواجه است. مدیر بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات مسکن معتقد است که دلیل بسیاری از فروریزش‌های زمین که گزارش هم نمی‌شود، حفاری تونل مترو در زیرزمین بوده است: «اثر آب‌های زیر سطحی که در تهران وجود دارد در تلفیقی با غیرچسبنده بودن مواد آبرفتی سطح زمین و خاکی که روی زمین به‌ویژه در بخش‌های میانی و شمالی شهر به‌شدت حساسیت ریزشی پیدا می‌کند که اگر هنگام حفاری لایه‌های خاکی ضعیف با تمهیدات مهندسی روش‌های حفاری درستی به کار برده نشود، احتمال ایجاد حفره در سطح زمین وجود دارد که بسیار هم خطرساز است.»
اگر هنگام حفاری لایه‌های خاکی ضعیف با تمهیدات مهندسی روش‌های حفاری درستی به کار برده نشود، احتمال ایجاد حفره در سطح زمین وجود دارد که بسیار هم خطرساز استدیروز معاون وزیر راه و شهرسازی و رئیس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی هم خبرهای تازه‌تری در این‌باره داشت. او از ارایه گزارش‌هایی مبنی بر فرونشست زمین در بزرگراه آزادگان تهران خبر داد و گفت که مشکل برداشت بی‌رویه آب در شهر تهران بسیار جدی است چون علاوه بر اتفاق رخ داده در خیابان پیامبر، در بزرگراه آزادگان نیز آثار و علایمی از فرونشست مشاهده شده است. محمد شکرچی‌زاده در این‌باره گفت: «در دو، سه ماه گذشته، گزارش‌هایی از سوی سازمان زمین‌شناسی در اختیار مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی قرار گرفته است که نشان از ایجاد فرونشست‌هایی در مناطق جنوب غربی تهران به‌ویژه بزرگراه آزادگان دارد که عامل اصلی این فرونشست‌ها مربوط به برداشت بی‌رویه و غیرمجاز آب‌های زیرزمینی است.» او این را هم گفت که «براساس اطلاعات ارایه شده از سوی سازمان زمین‌شناسی که مسئولیت اعلام آمار فرونشست‌ها را برعهده دارد، حدود یک‌سوم از فضای سرزمین ایران دچار فرونشست شده است.»
حالا مدیر بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات مسکن هم این گفته‌ها را تایید می‌کند. او می‌گوید: «مسأله فرونشست زمین به علت برداشت بی‌رویه از سفرههای زیرزمینی اتفاق می‌افتد و آخرین تحقیقات سازمان نقشه‌برداری کشور نشان می‌دهد که مرز فرونشست‌ها از ورامین تا میدان انقلاب هم گسترش یافته است در حالی که نیمه‌جنوبی تهران با بیشترین میزان فرونشست مواجه بوده است.» بیتاللهی با خطرناک دانستن فرونشست‌هایی که در این بخش‌ها وجود دارد، توضیح می‌دهد: «وقتی فرونشست‌ها در برخورد با المان‌های شهری مسأله‌ساز می‌شود، مورد توجه قرار می‌گیرد در حالی که بخش زیادی از آن در دشت‌های حاصلخیز ما در جنوب تهران و حتی خارج از آن اتفاق می‌افتد. دانه‌های خاک به علت خشکسالی و برداشت بی‌رویه از چاه‌های مجاز و غیر مجاز آب از لابه‌لای خاک خالی می‌شود و چسبندگی پیدا می‌کند و دشت‌هایی چون دشت قزوین، کاشان، یزد، اردکان و فارس حاصلخیزی خود را از دست می‌دهند و حتی اگر بارندگی ١٠ برابر هم اتفاق بیفتد باز هم به حالت طبیعی برنمی‌گردد.» او ابراز امیدواری می‌کند که اتفاقاتی از این دست که در نقاط مختلف تهران رخ می‌دهد، منجر به اتخاذ تصمیم‌های مدیریتی درست برای محدود کردن برداشت‌ها از سفرههای زیرزمینی شود: «دیگر نمی‌شود با این وضعیت مماشات کرد چون در دوره خشکسالی گسترده‌ای قرار داریم که اگر در برابر آن جدی نباشیم هیچ چیزی از کشورمان باقی نمی‌ماند.»
محمدرضا رضایی کوچی، رئیس کمیسیون عمران مجلس هم روز دوشنبه از مکاتبه کمیسیون عمران با شهردار تهران، سازمان بازرسی کل کشور، سازمان مدیریت بحران، وزارت راه و شهرسازی و شورای اسلامی شهرتهران درخصوص فرونشست های اخیر از جمله نشست زمین درخیابان پیامبر(ص) خبرداد و گفت: چندی قبل نشست زمین در منطقه شهران در استان تهران رخ داده بود، در این رابطه گزارش دستگاه های مربوطه اخذ و اکنون درحال بررسی است. باید مراجع ذی ربط به مواردی که به ایمنی شهرها مرتبط است حساس باشند و لازم است تا مسئولان ضمن بررسی علل و آسیب شناسی مشکلات اقدامات و تمهیدات لازم را در دستورکار خود قرار دهند.
علاوه بر این، «مجتبی شاکری»، عضو شورای شهر تهران هم دراین‌باره واکنش نشان داد. او گفت: «بعضی فضاهایی که در زیر سطح زمین وجود دارد قدمت‌های طولانی دارد و حفره‌های خالی به اندازه زمین فوتبال در زیر سطح زمین ایجاد شده و مردم روی آن درحال زندگی هستند. رودخانه‌هایی که آب تهران را تأمین می‌کنند، آب بعد از مصرف در همین مسیرها در زیر زمین رفت‌‌وآمد می‌کند و لایه‌ها را می‌شوید و هر از چندگاهی بر اثر فشار لایه‌ها حفره‌ای ایجاد و باعث شکاف در سطح زمین می‌شود. البته خواسته‌ایم گزارش‌های جامعی در این زمینه ارایه شود.»
«مازیار حسینی»، معاون حمل‌ونقل ترافیک شهرداری تهران هم دیروز مسأله کانل تاسیسات شهری را مورد اشاره قرار داد. او دراین‌باره گفت: «بحث حفره‌های زیرزمینی شبیه آلودگی هواست که دستگاه‌های مختلف در آن دخیل هستند و باید یک نفر در این زمینه محور باشد.» او یک بار دیگر تاکید کرد که حوادثی که در چند روز گذشته در میدان شوش، صفی‌علی‌شاه و … رخ داد باعث فرونشست زمین شده است: «شبکه آب تهران گسترده است و از داخل کانال تاسیسات عبور نکرده است. کانال‌های تاسیسات آب و فاضلاب در داخل خاک هستند و با توجه به شستگی و خاک تهران که آبرفتی است، قابلیت شست‌وشو و نشتی دارد و خطراتی زیر سطح آسفالت ایجاد می‌کند.»
تغییر مسیر سفرههای زیرزمینی با احداث ساختمان‌های بلندمرتبه
شاید کمی دور از تصور باشد که حتی ساختمان‌های بلندمرتبه هم می‌توانند باعث بروز ریزش در سطح زمین شوند، اما این موضوعی است که بیتاللهی هم به آن اشاره کرده و توضیح می‌دهد: «پارکینگ ساختمان‌های بلندمرتبه بزرگ تا چندین طبقه زیر زمین ساخته می‌شود، گاهی هم تا ۴٠ متر زیرزمین نفوذ می‌کنند. دیواره‌های اطراف اینها برای جلوگیری از نفوذ آب بتنی ساخته می‌شود که به وسیله آن نفوذ آب از مسیر گذر طبیعی قطع می‌شود، بنابراین انحراف آب و تغییر حرکت آهنگ آب زیرزمینی باعث شستگی شدید آب می‌شود که ممکن است باعث فروریزش شود.» او با اشاره به حادثه ریزش خیابان پیامبر که در هفته گذشته اتفاق افتاد، می‌گوید: «زمانی که این اتفاق افتاد اکیپی را به محل فرستادیم اما به علت ترافیک موفق نشدند. یک روز بعد که گودال پر شده بود، نمایندگان ما به محل رفتند اما به‌دلایل امنیتی اجازه بازدید به آنها داده نشد. در نهایت بررسی‌ها نشان داد که هیچ لوله آبی در آن‌جا نشت یا شکستگی نداشته است، بنابراین احتمال بیشتری وجود دارد که دلیل این ریزش کارگاه مترو بوده باشد اما یک احتمال دیگر هم درباره تغییر مسیر آب‌های زیرزمینی که بر اثر احداث ساختمان کورش ایجاد شده است، وجود دارد.»
بیتاللهی با اشاره به حادثه شهران می‌افزاید: «در این حادثه مسجل شد که حفاری غلط، عدم اتخاذ تصمیمات مهندسی مناسب توسط پیمانکار، عدم وجود سیستم نظارت قوی و اهمال‌کاری‌هایی که در خط مترو صورت گرفته است، مهم‌ترین علت‌های وقوع بوده است. بنابراین شهرداری هم در کنار کار ارزشمندی که برای ساخت مترو انجام می‌دهد باید حتما روش‌های مطمئن و مدرنی را برای حفاری در پیش بگیرد؛ همان‌طور که در بسیاری از کشورهای دنیا تونل و مترو حتی در کف اقیانوس ساخته می‌شود، بدون اینکه چنین سوانحی به وجود آید.»