شهرِ روشنِ ما، ستاره‌ها را دستِ کم می‌گیرد
صحبت شهر و آلودگی که پیش می‌آید، بیش از هر چیز آلودگی هوا و یا عدم پاکیزگی فضای عمومی شهری به ذهن ما می‌رسد. در کلان‌شهرهایی چون تهران آلودگی صوتی هم مطرح می‌شود. اما آلودگی های شهری تنها در موارد گفته شده خلاصه نمی‌شود؛ نورپردازی‌های شهری از دیگر مواردی است که به صورت نامحسوس در زوال طبیعت و به خطر افتادن اکوسیستم موجود تأثیر زیادی دارد. نویسنده در این یادداشت به پیامدهای آلودگی نوری در زندگی و محیط‌زیست پرداخته است.
چراغ‌های شهر ستاره‌ها را از ما دزدیده‌اند. آلودگی نوری یکی از انواع آلودگی‌هاست که با وجود روشنی‌اش خیلی به چشم نمی‌آید و ستاره‌ها تنها گمشدگان این روشنایی نیستند؛ آلودگی عبارت است از هرگونه تغییر در ویژگی‌های اجزای متشکل محیط به طوری که استفاده پیشین از آن‌ها ناممکن گردد و به طور مستقیم یا غیر مستقیم منافع و حیات موجودات زنده را به مخاطره اندازد(۱). استفاده غیراستاندارد و نادرست انسان از نورهای مصنوعی که به اشکال مختلف حیات بر روی زمین را تهدید می‌کند، آلودگی نوری نام می‌گیرد. با این همه، روشنایی شهر، لامپ‌های رنگی و نورپردازی‌های رنگارنگ بخشی از جذابیت شهر محسوب می‌شوند، علاوه براینکه روشنایی استاندارد برای تامین امنیت در شب های شهر ضروری است و تابلوهای چشمک‌زن مراکز خرید شاید بخشی از ملزومات بازار باشد. استفاده اصولی و در نظر گرفتن برخی تمهیدات می‌تواند نورهای مصنوعی را کنترل کند و نویدبخش رهایی شهرها از آلودگی نوری باشد؛ در واقع آلودگی نوری به استفاده‌ی نادرست و افراطی از نورهای مصنوعی که ریتم طبیعی شب و روز را دچار اختلال می‌کند گفته می‌شود.
دیدن درختانی با برگ های سبز در فصل پاییز و یا تماشای درختانی که در فصل سرد همچنان برگ‌هایشان را حفظ کرده‌اند در نگاه نخست جالب به نظر می‌رسد اما خارج شدن از روند طبیعی و فراموش کردن فصل‌ها حیات گیاهان شهر را تهدید می‌کند. استفاده مداوم ما از نورهای مصنوعی با برهم زدن سیکل زندگی گیاهان، حیات آن‌ها را به مخاطره انداخته است. آلودگی ناشی از نورهای مصنوعی ممکن است در توانایی جهت‌یابی شب‌پره‌ها و سایر حشرات نیز اختلال ایجاد کند و درنتیجه به گل‌های شب‌شکوفا هم که برای گرده افشانی متکی به شب‌پره‌ها هستند آسیب برساند. به همین ترتیب آلودگی نوری با کاهش جمعیت حشرات و ایجاد اختلال در فعالیت‌های آن‌ها از جمله گرده‌افشانی می‌تواند در درازمدت به کاهش جمعیت برخی گونه‌های گیاهی و در نتیجه ایجاد بی‌نظمی و مشکل در اکوسیستم‌های طبیعی منجر شود. به طور کلی تغییر در سطح نور می‌تواند در فعالیت‌های مختلف حیوانات شب فعال از جمله رفتارهای تولید مثلی، تغذیه و توانایی جهت‌یابی آن‌ها تاثیرات منفی داشته باشد. شواهد علمی نشان می‌دهد که نور مصنوعی در شب اثرات منفی و مرگ‌باری بر زندگی بسیاری از موجودات از جمله دوزیستان، پرندگان، پستانداران و حشرات دارد. پرندگان مهاجر و شب‌فعال ممکن است در اثر نور سازه‌های مرتفع در تشخیص جهت دچار اشتباه شوند، سالانه میلیون‌ها پرنده در اثر برخورد با سازه‌های مرتفع جانشان را از دست می‌دهند؛ برآورد شده است که تنها در ایالات متحده امریکا سالانه حدود پنج میلیون پرنده در اثر انحراف از مسیر مهاجرت و برخورد با برج‌های شهرها کشته می‌شوند(۲). بیش از ۸۰ درصد پرندگان با افزایش آلودگی نوری، تهران را ترک کرده‌اند و پرندگان مهاجر به ویژه گنجشک‌های مهاجر دیگر وارد تهران نمی‌شوند.(۳)
پرندگان مهاجر و شب‌فعال ممکن است در اثر نور سازه‌های مرتفع در تشخیص جهت دچار اشتباه شوند، سالانه میلیون‌ها پرنده در اثر برخورد با سازه‌های مرتفع جانشان را از دست می‌دهند؛ برآورد شده است که تنها در ایالات متحده امریکا سالانه حدود پنج میلیون پرنده در اثر انحراف از مسیر مهاجرت و برخورد با برج‌های شهرها کشته می‌شوند. بیش از ۸۰ درصد پرندگان با افزایش آلودگی نوری، تهران را ترک کرده‌اند و پرندگان مهاجر به ویژه گنجشک‌های مهاجر دیگر وارد تهران نمیشوندشبهای روشن اکوسیستم شهرها را تهدید می‌کنند و شهرهایی چون تهران علاوه بر انواع آلودگی‌ها از جمله هوا و آب، باید آلودگی نوری را هم به لیست بلندبالای معضلات‌شان اضافه کنند. در رده بندی آسمان، سه رده ی تاریک، حاشیه و فاجعه وجود دارد؛ آسمان شهر تهران، آسمان فاجعه است و در بدترین شرایط آلودگی نوری قرار دارد(۴). شهرهای مشهد و اصفهان نیز در موقعیت بحرانی آسمان شب قرار دارند و در واقع آسمان آن‌ها در درجه آخر از ۹دسته قرار می‌گیرد، به طوری که شما به سختی می‌توانید در شهر چند ستاره پر نور آسمان را پیدا کنید(۵). اما آلودگی نوری تنها به کلان‌شهرهایی چون تهران اختصاص ندارد، شهرهای ساحلی و سواحلی چون کیش و قشم از جمله مناطقی هستند که آلودگی نوری در آن‌ها مشکلاتی ایجاد کرده است. نور مصنوعی، تخم‌گذاری لاک‌پشت‌های دریایی را با اختلال مواجه کرده و بچه لاک‌پشت‌های تازه سر از تخم درآورده را از رفتن به دریا منصرف می‌کند. لاک‌پشت‌های کوچک جذب انواع نورهای مصنوعی موجود در سواحل می‌شوند و گاه جانشان را در این راه از دست می‌دهند. نورهای مصنوعی و آلودگی نوری علاوه بر جان موجودات دیگر، سلامت انسان‌ها را هم به دلیل ایجاد اختلال در ساعت بیولوژیک بدن به خطر انداخته‌اند و تازه این همه‌ی ماجرا نیست؛ در داستان سلوک محمود دولت آبادی آمده است:«در کودکی دچار چنین تردیدی نشده بودم که چرا ستاره‌ها از آن بالا نمی‌افتند، نه. فقط هر شب نگاهشان می‌کردم و چندی به صرافت افتاده بودم که بشمارم‌شان. البته خیلی زود متوجه شدم شمردن آسمان امری ناممکن است. اما نگریستن به آن … چه عادت زیبایی بود. تا نیمه عمر در شهرها هم، هر شب که مقدور بود سر پشت بام می‌خوابیدم تا غرق در نگریستن، آرام شوم و می‌شدم هم . اما نشد. نه آسمان باقی ماند و نه پشت بام. و به جای هر دو قرص های آرام کننده آمد»(۶)
آسمان شب بخشی از طبیعتِ فراموش شده‌ی شهرهاست، ما تماشای راه شیری را با تماشای اتوبان‌های پیچ در پیچِ روشن تاخت زدیم و بام بی‌ستاره‌ی شهر، نمایش غم‌انگیز این معامله‌ی تلخ است. کاش این بار وقتی از بام تهران، شهر را تماشا می‌کنیم، همان موقع که قند توی دلمان آب می‌شود برای برج‌های بلندمرتبه‌اش، برای شباهت شهرمان به شهرهای مدرن، برای دشتِ روشنِ گسترده مقابل دیدگان‌مان، از پرنده‌هایی که در همین لحظه اسیر نورافشانی‌های بی‌مورد و غیر اصولی شهرمان شده‌اند و پرنده‌هایی که شهرمان را برای همیشه بدرود گفته‌اند یاد کنیم. یاد کنیم از ستاره‌هایی که روشنایی شهر توی جیب خودش آن‌ها را پنهان کرده است، سر بلند کنیم به سوی آسمان و جای ستاره‌ها را توی دل آسمان شهرمان خالی کنیم.
منابع:
۱-دبیری، مینو.۱۳۸۹، آلودگی محیط زیست(هوا،آب،خاک،صوت)، نشر اتحاد.
۴-پورتیموریان،فریباو صفورا پورتیموریان.۱۳۹۲،آلودگی های نوری،کنفرانس آلودگی نوری شرکت توزیع نیروی برق استان یزد.
۵-رحیمی،مهتاب،سیدمصطفی رسولی ومحبوبه اکبرزاده.۱۳۹۲،جایگاه صنعت آستروتوریسم در روشنایی شب، کنفرانس آلودگی نوری شرکت توزیع نیروی برق استان یزد.
۶-دولت آبادی، محمود.۱۳۸۲،سلوک، نشر چشمه.