نفت به مثابه موتور محرکه بنیادگراهای مسلح
سوریه و عراق کماکان در آتش جنگی می‌سوزند که یکی از بازیگران اصلی آن داعش است. ائتلاف بین‌المللی راه‌اندازی شده توسط آمریکا علیه داعش، تاکنون موفق به متوقف کردن جنایات داعش نشده است. پاسخ به این سوال که هزینه‌های جنگی داعش از کجا تامین می‌شود، شاید بتواند به روشن‌تر شدن صحنه نبرد کمک کند. پیش از این گزارش‌هایی در خصوص خرید نفت داعش توسط ترکیه منتشر شده است. ترکیه‌ای که خود به‌عنوان عضوی از ناتو، از اعضای ائتلاف بین‌المللی به رهبری آمریکا علیه داعش به شمار می‌رود. گزارش زیر نشان می‌دهد که تسلط داعش بر میادین نفتی سوریه و نیاز بازارهای داخلی این کشور به نفت چگونه به ادامه حیات داعش یاری می‌رساند.
در حوالی میدان نفتی العمر در شرق سوریه، با هواپیماهایی که بر فراز آسمان پرواز می‌کنند، صفی از کامیون‌ها به طول ۶ کیلومتر امتداد دارد. بعضی راننده‌ها یک ماه منتظر می‌مانند تا کامیون خود را با نفت خام پر کنند.
دکه‌های فلافل‌فروشی و چایخانه‌ها سر برآورده‌اند تا خوراک راننده‌ها را فراهم کنند؛ این‌گونه است تقاضای نفت. تاجران گاهی کامیون‌هایشان را برای هفته‌ها بی هیچ محافظتی رها می‌کنند تا نوبتشان برسد.
این سرزمینِ داعش است، سازمانی بنیادگرا که نواری از قلمرو سوریه و عراق را در تسخیر خود دارد. تجارت نفت به‌عنوان یکی از اهداف اصلی ائتلاف نظامی بین‌المللی در نبرد با این گروه اعلام شده است؛ با این حال، تجارت نفت بدون مزاحمت، کماکان در جریان است.
طلای سیاه، سرمایه‌ی پرچم سیاه داعش است؛ ماشین جنگی‌اش را تغذیه می‌کند، برق را تامین می‌کند و اهرم فشاری در دست این دیوانگان بنیادگرا علیه همسایگان آنهاست.
طلای سیاه، سرمایه‌ی پرچم سیاه داعش است؛ ماشین جنگی‌اش را تغذیه می‌کند، برق را تامین می‌کند و اهرم فشاری در دست این دیوانگان بنیادگرا علیه همسایگان آنهاست.بیش از یک سال از راه‌اندازی ائتلافی بین‌المللی توسط اوباما برای نبرد علیه داعش می‌گذرد. اما تجارت پررونق نفت در العمر و حداقل ۸ میدان نفتی دیگر، حکایت از وضعیت پیچیده کارزار دارد؛ چگونگی سرنگون کردن «خلیفه» (خودخوانده) بدون بی‌ثبات کردن زندگی حدود ۱۰ میلیون شهروند ساکن در نواحی تحت کنترل داعش و مجازات هم‌پیمانان غرب.
سخت‌جانی داعش و ناتوانی کارزار تحت رهبری آمریکا موجب شد که روسیه به‌شکلی متهورانه وارد صحنه نبرد شود.
به‌رغم همه‌ی این تقلاها، ده‌ها مصاحبه با مهندسین نفت و تاجران سوری و همچنین با کارشناسان نفتی و مقامات رسمی امنیتی غربی، نشان از یک بهره‌برداری نفتی گسترده دارد؛ عملیاتی که به‌رغم تلاش‌های بین‌المللی برای متوقف کردن آن، از نظر رشد حجم و مهارت با عملکرد یک کمپانی نفتی دولتی قابل مقایسه است.
کمپانی نفتی داعش با مدیریتی دقیق، به‌شکلی مستمر و فعالانه نیروهایی ماهر از مهندس گرفته تا مربی و مدیر را به استخدام خود در می‌آورد.
کمپانی نفتی داعش با مدیریتی دقیق، به‌شکلی مستمر و فعالانه نیروهایی ماهر از مهندس گرفته تا مربی و مدیر را به استخدام خود در می‌آورد. تاجران و مهندسان محلی، تولید نفت خام در قلمرو داعش را ۳۴ تا ۴۰ هزار بشکه در روز تخمین می‌زنند.تاجران و مهندسان محلی، تولید نفت خام در قلمرو داعش را ۳۴ تا ۴۰ هزار بشکه در روز تخمین می‌زنند. نفت در سر چاه بشکه‌ای ۲۰ تا ۴۵ دلار به فروش می‌رسد، که به‌طور میانگین معادل عایدی یک‌و‌نیم میلیون دلاری جنگ‌طلبان در هر روز است.
یکی از سرکردگان شورشیان سوریه در حلب، در همان لحظه که نیروهایش در خطوط مقدم با داعش می‌جنگند، نفت دیزل را از مناطق تحت کنترل داعش می‌خرد. وی می‌گوید: «این موقعیت به‌طور هم‌زمان خنده‌دار و گریه‌آور است. ما انتخاب دیگری نداریم و انقلابیونی دست خالی هستیم. آیا کس دیگری حاضر است به ما سوخت برساند؟»
نفت به مثابه سلاحی استراتژیک
استراتژی نفتی داعش، برای مدت زمانی طولانی در حال ساخت و پرداخت بوده است. از زمانی که این گروه در سال ۲۰۱۳ در صحنه سوریه ظاهر شد و بسیار پیش‌تر از آنکه در عراق موصل را تسخیر کند، بنیادگراها نفت را به چشم تکیه‌گاهی برای تعبیر رویای دولت اسلامی می‌نگریستند. شورای حاکمیت داعش نفت را شالوده‌ی ادامه حیات شورش و از آن مهم‌تر، منبع مالی جاه‌طلبی‌شان برای ایجاد خلافت می‌دانست.
بخش عمده نفت تحت کنترل داعش، در منطقه نفت‌خیز شرق سوریه قرار دارد؛ جایی‌که در سال ۲۰۱۳ و مدتی کوتاه پس از عقب‌نشینی از نواحی شمال‌غربی- منطقه‌ای دارای اهمیت استراتژیک اما فاقد نفت- جای پای خود را محکم کرد. بعد از سقوط موصل در ۲۰۱۴، این سرپُل‌های نظامی برای تقویت کنترل بر کل سوریه شرقی مورد استفاده قرار گرفتند.
وقتی داعش به شمال عراق یورش برد و موصل را فتح کرد، میدان‌های نفتی علاس و عجیل را نیز در شمال‌شرق استان کرکوک عراق به تصرف خود در آورد. محلی‌ها می‌گویند شبه‌نظامیان در همان روز، به محافظت از میدان‌های نفتی پرداختند و مهندسانی را اعزام کردند تا عملیات استخراج را شروع و نفت را به بازار بفرستند.
حتی بدون توان صادرات نفت، داعش می‌تواند به مقصود خود برسد زیرا بازاری عظیم در سوریه و عراق را در بند خود دارد. در واقع بنزین و نفت دیزل تولیدی توسط داعش نه تنها در قلمرو تحت کنترلش مصرف می‌شود، بلکه در مناطقی که اصولا با آنها در نبرد است نیز به مصرف می‌رسد.یک شیخ محلی از شهر کوچک الحویجه در نزدیکی کرکوک می‌گوید: «آنها آماده بودند؛ افرادی مسئول بخش مالی بودند و افرادی متخصص فرآیند پرکردن (مخازن) و ذخیره‌سازی را کنترل می‌کردند. آنها صدها کامیون از کرکوک و موصل آوردند و شروع کردند به استخراج و صادرات نفت.» روزانه به‌طور میانگین حدود ۱۵۰ کامیون پر می‌شوند، که بار هر کدام از آنها معادل ۱۰۰۰۰ دلار است. داعش این میدان‌های نفتی را در ماه آوریل به ارتش واگذار کرد اما برآورد می‌شود که طی ۱۰ ماه کنترل بر این منطقه، درآمدی معادل ۳.۶ میلیون دلار (از فروش نفت) کسب کرده باشد.
در حالی‌که القاعده به هدایای مالی حامیان خارجی‌اش وابسته است، توان مالیِ داعش از جایگاهش به‌عنوان تولیدکننده انحصاریِ یک کالای حیاتی نشات می‌گیرد؛ کالایی که در ناحیه تحت سلطه‌اش، در مقیاسی وسیع مصرف می‌شود. حتی بدون توان صادرات نفت، داعش می‌تواند به مقصود خود برسد زیرا بازاری عظیم در سوریه و عراق را در بند خود دارد. در واقع بنزین و نفت دیزل تولیدی توسط داعش نه تنها در قلمرو تحت کنترلش مصرف می‌شود، بلکه در مناطقی که اصولا با آنها در نبرد است نیز به مصرف می‌رسد. از جمله در شمال سوریه که در تصرف شورشیان است؛ این ناحیه برای ادامه حیات، به سوخت داعشی‌ها وابسته است. بیمارستان‌ها، مغازه‌ها، تراکتورها و ماشین‌آلات بیرون آوردن اجساد قربانیان از زیر آوار، با ژنراتورهایی کار می‌کنند که از نفت داعش جان می‌گیرند.
یکی از تاجران نفت که هر هفته از حلب (تحت کنترل شورشیان) برای خرید نفت می‌آید، در تماس تلفنی با فایننشال تایمز می‌گوید « هر لحظه ممکن است نفت دیزل تمام شود. داعش می‌داند بدون نفت دیزل، حیات ما کاملا به پایان می‌رسد.»
یک شرکت نفت ملی
استراتژی داعش بر پایه ارائه تصویری از یک دولتِ در حال ساخت است و می‌کوشد از طریق تقلید شیوه‌های شرکت‌های ملی نفت، صنعت‌نفت خود را راه‌اندازی کند. طبق گفته سوری‌هایی که مدعی تلاش داعش برای استخدام آنها هستند، مهندسان کاریاب داعش دستمزدهایی رقابتی به افراد دارای تخصص موردنظرشان پیشنهاد کرده و کارمندان بالقوه را تشویق می‌کنند فرم‌های تقاضای کار را به دایره منابع انسانی داعش بفرستند.
تاجرانی که نفت داعش را می‌خرند و مهندسانی که در میادین نفتی تحت کنترل داعش کار کرده‌اند می‌گویند یک کمیته سیّار از متخصصان داعش به میادین نفتی رسیدگی کرده، بر تولید نظارت داشته و درباره عملیات (تولید نفت) با کارگران صحبت می‌کند.تاجرانی که نفت داعش را می‌خرند و مهندسانی که در میادین نفتی تحت کنترل داعش کار کرده‌اند می‌گویند یک کمیته سیّار از متخصصان داعش به میادین نفتی رسیدگی کرده، بر تولید نظارت داشته و درباره عملیات (تولید نفت) با کارگران صحبت می‌کند. این کمیته همچنین آن اعضای داعش را که سابقه کار در کمپانی‌های نفتی عربستان سعودی یا هر جای دیگر خاورمیانه دارند را به‌عنوان امیر یا والی منصوب می‌کند تا مهم‌ترین تاسیسات (نفتی) داعش را اداره کنند.
برخی از نیروهای متخصص، با اشتیاق فراوان از سوی کاریابان داعش دعوت به کار می‌شوند. فردی با اسم مستعار رامی پیش از تبدیل شدن به یک سرکرده شورشی، در صنعت‌نفت استان دیرالزور سوریه کار می‌کرد. بعدها یکی از امیران نظامی داعش در عراق، از طریق واتس‌آپ با او تماس گرفت.
رامی می‌گوید: «او به من وعده داد می‌توانم منصب دلخواهم را انتخاب و خودم دستمزدم را تعیین کنم.» رامی نهایتا پیشنهاد را رد کرد و به ترکیه فراری شد، چرا که پروژه داعش را مشکوک می‌دانست.
یکی از تاجران نفت که هر هفته از حلب (تحت کنترل شورشیان) برای خرید نفت می‌آید، در تماس تلفنی با فایننشال تایمز می‌گوید « هر لحظه ممکن است نفت دیزل تمام شود. داعش می‌داند بدون نفت دیزل، حیات ما کاملا به پایان می‌رسد.»داعش همچنین از بین حامیانش در خارج دست به استخدام می‌زند. ابوبکر بغدادی در نطقش بعد از سقوط موصل، نه تنها جنگ‌جویان که مهندسان، دکترها و دیگر نیروهای ماهر را فرا خواند. طبق گفته مهندس یک نفت عراقی از موصل که نخواست نامش فاش شود، داعش اخیرا یک مهندس مصری را که قبلا در سوئد زندگی می‌کرد به‌عنوان مدیر جدید پالایشگاه قیاره در شمال عراق منصوب کرده است.
نقش کلیدی نفت، از جایگاهش در ساختار قدرت داعش نمایان است.
رویکرد داعش نسبت به حاکمیت بر سراسر قلمرو تحت کنترلش، به‌شدت تمرکززدایی شده است. این رویکرد برای اداره قلمروها، تا حد زیادی متکی بر حاکمیت والی‌های منطقه‌ای بر طبق احکام شورای مرکزی است.
با این‌حال، نفت نیز همراستا با عملیات‌های نظامی و امنیتی داعش و خروجی رسانه‌ای پر رنگ و لعابش به‌طور مرکزی و توسط سران رده‌بالای این گروه کنترل می‌شود. به گفته یک مقام ارشد رسمی امنیتی غرب «آنها در رویکردشان نسبت به نفت سازمان‌مند هستند.» او ضمن اشاره به «کابینه» حاکم داعش می‌افزاید: «نفت کلیدی است که به‌شکلی مرکزی، ناحیه (تحت حاکمیت داعش) را کنترل کرده و سندیت می‌بخشد. نفت، مساله اساسی شورای مرکزی است.»
تا همین اواخر امیر داعش در امور نفت، ابوسیاف بود؛ یک تونسی که نام واقعی‌اش طبق اعلام پنتاگون، فتحی بن‌عون بن‌جیلدی مراد التونسی است و در حمله ناگهانی نیروهای ویژه آمریکا در ماه می امسال کشته شد. بر اساس اظهارات مقامات رسمی امنیتی اروپایی و آمریکایی، اسناد بسیار ارزشمندی در رابطه با عملیات‌های نفتی داعش به همراه او کشف شد. این اسناد از یک عملیات اجرایی بسیار دقیق پرده بر می‌دارد؛ درآمد (هر یک از) چاه‌های نفت و هزینه‌های به‌دقت محاسبه شده. اسناد همچنین از یک رویکرد عملی در قیمت‌گذاری، و برآورد دقیق داعش از اختلاف در تقاضای نفت در سراسر قلمروش برای کسب سود حداکثری حکایت دارند.
رویکرد داعش نسبت به حاکمیت بر سراسر قلمرو تحت کنترلش، به‌شدت تمرکززدایی شده است. این رویکرد برای اداره قلمروها، تا حد زیادی متکی بر حاکمیت والی‌های منطقه‌ای بر طبق احکام شورای مرکزی است.نظارت بر چاه‌های نفت، به‌دقت توسط امنیه (پلیسی مخفی داعش) به‌دقت کنترل می‌شود؛ سازمانی که مراقبت می‌کند درآمدها همان‌جایی می‌رود که باید برود- و در غیر این‌صورت، مجازات‌هایی بی‌رحمانه (برای خاطیان)، در نظر می‌گیرد. محافظان در اطراف ایستگاه‌های پمپاژ گشت‌زنی می‌کنند، در حالی‌که تک چاه‌های پرت و دور افتاده با خاکریزهای حفاظتی احاطه شده‌اند و هر تاجری که برای پر کردن کامیونش وارد می‌شود به‌دقت مورد بازرسی قرار می‌گیرد.
بنابر گفته یکی از تاجران نفت حسکه، در میدان نفتی الجیبسه در استان حسکه در شمال‌شرق سوریه که روزانه ۲۵۰۰-۳۰۰۰ بشکه نفت تولید می‌کند، «هر روز تقریبا ۳۰ تا ۴۰ کانتینر بزرگ با ظرفیت ۷۵ بشکه (هر بشکه با ظرفیت ۱۵۹ لیتر) بارگیری می‌کنند».
شبکه توزیع داعش
بیشترین میزان استخراج نفت در العمر است. بر اساس گفته‌های تاجری که مرتبا از آنجا نفت می‌خرد، این سیستم با صف ۶ کیلومتری‌اش کُند عمل می‌کند اما بازیگران بازار نفت خود را با آن انطباق داده‌اند. راننده‌ها سندی همراه با جواز شماره پلاک و ظرفیت تانکرشان به مقامات رسمی داعش ارائه می‌دهند تا اطلاعات آنها را ثبت کرده و برایشان یک شماره صادر کنند.
نظارت بر چاه‌های نفت، به‌دقت توسط امنیه (پلیسی مخفی داعش) به‌دقت کنترل می‌شود؛ سازمانی که مراقبت می‌کند درآمدها همان‌جایی می‌رود که باید برود- و در غیر این‌صورت، مجازات‌هایی بی‌رحمانه (برای خاطیان)، در نظر می‌گیرد.
سپس بیشتر آنها به روستاهایشان بر می‌گردند و هر دو یا سه روز یکبار به محل می‌روند تا کامیون‌هایشان را چک کنند. تاجران می‌گویند به آخر ماه که نزدیک می‌شویم، بعضی‌ها بر می‌گردند و چادر می‌زنند که نزدیک کامیون‌هایشان باشند تا نوبتشان برسد.
تاجرانی که مالک نفتِ العمر می‌شوند، یا آن‌را به پالایشگاه‌های محلی می‌برند یا با میزانی سود به واسطه‌هایی می‌فروشند که با وسایل نقلیه کوچک‌تر خود نفت را به شهرهای غربی‌تر سوریه مثل حلب با ادلب انتقال می‌دهند.
اقبال نفتی داعش شاید دیری نپاید. با این وجود، بازرگانی که در نزدیکی حلب کار می‌کند، می‌گوید: «اینجا همه به نفت دیزل احتیاج دارند: برای آب، برای کشاورزی، برای بیمارستان‌ها و ادارات. اتمام نفت دیزل یعنی پایان حیات. داعش می‌داند نفت برگ برنده‌اش است.»اقبال نفتی داعش شاید دیری نپاید. بمباران ائتلاف، حضور روسیه و قیمت‌های پایین نفت، درآمد داعش را با مضیقه روبرو می‌کند. اما تا اینجای کار بزرگ‌ترین تهدید برای تولید داعش، تقلیل (نفت تولیدی از) میدان‌های نفتی قدیمی سوریه است. داعش از تکنولوژی کمپانی‌های بزرگ خارجی برخوردار نیست تا با آنچه محلی‌ها افت آرام تولید توصیف می‌کنند، مقابله کند. نیاز داعش به سوخت برای عملیات‌های نظامی‌اش نیز، به معنای وجود نفتی کمتر برای فروش در بازار است.
با این وجود و در حال حاضر، بنیادگراها در قلمرو داعش عرضه نفت را کنترل می‌کنند و تقاضا نیز دچار کمبود نشده است. بازرگانی که در نزدیکی حلب کار می‌کند، می‌گوید: «اینجا همه به نفت دیزل احتیاج دارند: برای آب، برای کشاورزی، برای بیمارستان‌ها و ادارات. اتمام نفت دیزل یعنی پایان حیات. داعش می‌داند نفت برگ برنده‌اش است.»
منبع ترجمه: فایننشال تایمز