خطر آلودگی جیوه‌ای در «زنجان‌رود»
تا قبل از عید، پسماند سمی شهرک صنعتی روی زنجان وارد روستای «سردهات» میشود. محل دپو را درست وسط مسیل‌های رودخانه زنجان‌رود ساخته‌اند و یک بارندگی شدید در این زمین نفوذ ناپذیر، جیوه، روی، سرب و کادمیوم را در رود جاری می‌کنند. فعالان محیط زیستی با استناد به تحقیق انجام‌شده در شهرک روی زنجان نگران بروز اپیدمی ناهنجاری وسرطان‌اند.
تا قبل از عید، پسماند سمی شهرک صنعتی روی وارد روستای «سردهات» میشود. محل دپو را درست وسط مسیل‌های رودخانه زنجان‌رود ساخته‌اند و یک بارندگی شدید در این زمین نفوذ ناپذیر، جیوه، روی، سرب و کادمیوم را در رود جاری می‌کنند. فعالان محیط زیستی با استناد به تحقیق انجام‌شده در شهرک روی زنجان نگران بروز اپیدمی ناهنجاری وسرطان‌اند. حال آن‌که تحقیقی که به سفارش محیط زیست انجام شد، حاکی از وجود جیوه حتی در موی کارکنان مجموعه است.
مسئولان استان بی‌توجه به اینکه جیوه شهرک سرب و روی هزاران برابر حد مجاز بوده، بعد از ضرب‌الاجل ریاست قوه قضائیه تصمیم گرفته‌اند که این بمب متحرک را در سردهات خالی کنند.شهریور پارسال با دستور رئیس دستگاه قضا بر تعیین تکلیف ۱۰ میلیون تن پسماند شهرک صنعتی روی، مسئولان استان زنجان به فکر انتقال این ضایعات افتادند. قرعه در ابتدا به نام روستای مرصع افتاد، اما اعتراضات پیاپی مردم مسیر انتقال را به سمت روستای سردهات چرخاند. اصرارهای شرکت «بهین فرآور» نیز در این انتقال بی تاثیر نبود. آذرماه امسال محسن کرمی، دادستان عمومی و انقلاب مرکز استان زنجان درباره تغییر یکباره محل انتقال پسماند از روستای مرصع به روستای سردهات به میزان گفته بود: «موضوع جابه‌جایی محل دپوی پسماند اصرار همین شرکت‌ها بود که گفتند در محل جدید چند صد هکتار زمین از سال ۹۱ خریدیم و مطالعات انجام دادیم و طرح نوشتیم.»
مشاور طرح ارزیابی، مدیرعامل سابق شرکت روی
طرح ارزیابی با تصمیم مدیر شرکت بهین فرآور، همزمان با فرایند انتقال توسط دانشگاه زنجان انجام شد. جالب آن‌که داود مرادخانی، مدیرعامل سابق شرکت مهندسی و تحقیقاتی فلزات غیرآهنی هلدینگ توسعه معادن روی، نفر اصلی این تیم تحقیقاتی بوده است. فردی که تخصص دانشگاهیش هم مهندسی مواد است نه محیط زیست.
اعتراضات اهالی سردهات و کنشگران محیط زیستی به این موضوع تاکنون بی‌نتیجه بوده است. در تازه‌ترین اقدام اهالی و کنشگران به ریاست قوه قضائیه نامه نوشته‌اند و خواستار توقف فرایند این انتقال شده‌اند.
در این نامه آمده است : «در پی دستور ویژه‌ای که برای حل مشکل قدیمی پسماندهای شهرک روی زنجان صادر فرمودید، تصمیم‌ها و مصوبه‌هایی شکل گرفته است که ناقض قوانین جمهوری اسلامی ایران و برخلاف معیارهای علمی بوده و مسئولان استان از پاسخگویی‌های لازم به نقدها و نظرهای مستقل کارشناسی خودداری کرده و برای فرار از مسئولیت اقدامات غیرقانونی خود، دستورات حضرتعالی را مستمسک قرار می‌دهند. به گونه‌ای که بسیاری از مسئولان امر با وجود درخواست‌ها و پیگیری‌های مکرر کارشناسان، پژوهشگران و فعالان اجتماعی مبنی بر ارائه «مطالعات مکان‌یابی» و «مطالعه ارزیابی محیط زیستی محل جدید انباشت پسماندهای شهرک روی زنجان» از ارائه این مطالعات خودداری کرده و پس از پیگیری‌های مستمر چند ماهه، تنها به انتشار خلاصه مطالعات ارزیابی اثرات محیط زیستی محل جدید بسنده کرده‌اند، اما بررسی مندرجات همین سند مختصر، به شکلی واضح نشان می‌دهد که تخلف‌های گسترده و سلسله‌واری در روند اتخاذ تصمیم و تصویب طرح انتقال پسماندهای شهرک روی زنجان به اراضی روستای سردهات رخ داده است که از یک طرف موجب تشدید و گسترش خطر آلوده شدن زنجان‌رود و زمین‌های زراعی و باغی حاشیه آن تا ده‌ها کیلومتر و از طرف دیگر باعث دامن زدن به فساد اداری میشود.»
مدیر کل محیط زیست: انتقال پسماند اصولی است
طرح انتقال این پسماندها از شهریور ماه کلید خورد و مطالعات ارزیابی‌اش هم همزمان توسط یک دانشگاه غیرمرتبط انجام شد. با این حال محیط زیست این استان پای این انتقال ایستاده است. حسین آبسالان، مدیر‌کل حفاظت محیط زیست این استان دی ماه امسال گفته بود: «انتقال پسماندهای روی به روستای سردهات مشکل زیست محیطی نداشته و این اقدام، تصمیم کارگروه استانی است.» او معتقد است که انتقال پسماندها به محل جدید کاملاً اصولی، حساب‌شده و با نظارت خواهد بود و هیچ‌گونه مشکلی ندارد.
در حالی آبسالان از روند قانونی کار می‌گوید که مهدی حیدری، کارشناس برنامه‌ریزی و بودجه به «پیام‌ما» می‌گوید: «باید هزینه‌های این پژوهش به سازمان محیط زیست واریز می‌شد و بعد سازمان محیط زیست یک مشاور دارای صلاحیت را از طریق فراخوان عمومی انتخاب می‌کرد.» به گفته او شرکت «بهین‌فرآور» بدون برگزاری هیچ مناقصه‌ای و راسا انجام این مطالعات را به صورت کلی به دانشگاه زنجان سپرده است.
حیدری درباره روند قانونی و معمول این مطالعات می‌گوید: «در یک پروسه معمولی، بعد از انتخاب مشاور ذی‌صلاح که مکان‌یابی را انجام می‌دهد، باید این مکان‌یابی از سوی سازمان حفاظت محیط زیست یا حداقل اداره صنعت، معدن و تجارت مورد سنجش قرار گیرد و بعد از آن گزینه‌های انتقال بررسی و یک مشاور دیگر عملیات عمرانی را انجام و نقشه را مشخص کند.»
به گفته او در این فرایند باید تراکم خاک، مطالعات زمین‌شناسی، جهت باد و موارد دیگری لحاظ شود چرا که حتی احتمال تاثیر این باطله‌ها در رانش خاک و فعال کردن گسل‌ها وجود دارد. با این همه این‌طور که حیدری می‌گوید، این فرایند به دلیل تعجیل صورت نگرفته و پروسه انتقال همزمان با انجام مطالعات زیست محیطی انجام شده است.
اینها در حالی است که یافته‌های مقاله پژوهشی «ارزیابی وضعیت فلزات سنگین در منطقه شهرک صنعتی روی زنجان به کمک شاخص بار آلودگی» که پنج سال پیش در نشریه علمی مدیریت خاک و تولید پایدار منتشر شده نشان می‌دهد خاک‌های منطقه در اطراف شهرک صنعتی زنجان به عناصر روی، سرب و کادمیوم آلوده شده‌اند. در این پژوهش آمده است: «پهنه‌های دارای بیشترین مقادیر بار آلودگی در اطراف شهرک تخصصی روی متمرکز شده‌اند.» این پژوهش نتیجه‌گیری می‌کند: «فعالیت‌های صنعتی مربوط به فرآوری فلز روی، موجب ورود همزمان چندین فلز سنگین به خاک‌های اطراف و کاهش کیفیت اراضی منطقه شده است.»
فرایند مطالعات دانشگاه غیرقانونی بود
این کارشناس برنامه و بودجه در پاسخ به این پرسش که آیا دانشگاه زنجان مرجع مناسبی برای این مطالعات است، می گوید: «فقط شرکت‌هایی که درجه محیط زیستی را از سازمان برنامه و بودجه دریافت کرده‌اند، مجاز به انجام این مطالعات هستند و یک دانشگاه به صرف اینکه چند پژوهشگر در این زمینه دارد، نمی‌تواند این مطالعات را انجام دهد.»
با همه اینها فرایند انتقال این پسماندها مراحل آخر خود را طی می‌کند. ۲۲ آذر ماه معاون عمرانی استاندار زنجان گفته بود که تا یک ماه و نیم دیگر این انتقال آغاز میشود. قرار است روزانه ۲ هزار تن پسماند شهرک روی که حاوی جیوه، روی و سرب است، ۵۰ کیلومتر دورتر از کارخانه در روستای سردهات خالی شود. شرکت مذکور ربع قرن است که مدعی است این باطله‌ها ضایعات جیوه ندارد، اما نتایج تیم تحقیقاتی بررسی آلاینده جیوه در کشور نشان داد که هزاران برابر میزان استاندارد جیوه در این کارخانه است.
تایید وجود جیوه در موی کارکنان شهرک روی
محمدرضا فاطمی که ده سال پیش مدیریت این تحقیق در کل کشور را به عهده داشته به «پیام ما» می‌گوید: «صنایع سرب و روی زنجان بیشتر از هر صنعت دیگری در کشور آلایندگی داشتند.» به گفته او میزان جیوه موجود در نمونه‌های گرفته شده در این کارخانه هزاران برابر میزان استاندارد بوده است. او در تشریح تحقیقات این تیم که به سفارش سازمان محیط زیست صورت گرفته، می‌گوید: «ما از نقاط مختلف کارخانه، موی سر کارکنان، مخازن درون کارخانه و برگ درختان تا محدوده ۵کیلومتری نمونه برداشتیم. نتایج وحشتناک بود و میزان جیوه موجود در نمونه‌ها حتی در موی سر افراد، هزاران برابر میزان استاندارد بوده است.»
این اظهارات در حالی مطرح شده که پیش از انجام این تحقیقات، متولی شهرک روی زنجان ادعا کرده بود که این کارخانه واحد جیوه‌زدایی دارد و جیوه‌ای در این کارخانه موجود نیست.
جیوه خطرناک‌تر از آرسنیک
به گفته فاطمی جیوه خطرناک‌ترین آلاینده طبیعت است، حتی خطرناک‌تر از آرسنیک. این موضوع تا جایی بحرانی است که چهار سال پیش ایران نیز به عضویت کنوانسیون میناماتا (کنوانسیون کنترل جیوه) درآمد. این کنوانسیون جهانی به یاد قربانیان اولیه جیوه در ژاپن تشکیل شد، از همان سال بود که کشورها تصمیم گرفتند که به هر نحوی مانع ورود جیوه به محیط شوند. شدت آلایندگی جیوه به حدی است که هم وارد غذا و خاک میشود و و هم ذراتش در هوا متصاعد میشود. ناهنجاری، بیماری خونی، ناراحتی‌های تنفسی و سرطان از عوارض جیوه است. با این حال هنوز هیچ تحقیق مستندی درباره شیوع سرطان در محدوده این شهرک صورت نگرفته و اعداد و ارقامی از آن منتشر نشده است. این عضو بازنشسته واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی نبود این آمار را دلیلی برای انکار آلودگی جیوه نمی‌داند. او مدعی است که «با وجود آن حجم از جیوه در این محدوده مطمئنا بیماری‌های تنفسی و سرطان در زنجان زیاد است اما اعداد و ارقام آن منتشر نمی‌شود». فاطمی معتقد است قبل از انتقال این ضایعات باید پژوهشی دوباره‌ای درباره حجم جیوه در محدوده شهرک و ضایعات شرکت انجام شود و نقطه انتقال نیز باید خارج از محدوده جمعیتی و وزش باد باشد.
احتمال ورود جیوه به زنجان‌رود
پژوهش‌های زمین‌شناسی نشان می‌دهد که منطقه‌ای که در آن سد باطله ساختند، فارغ از اینکه نزدیک روستاست، محل تجمع مسیل‌هاست و خاک نفوذناپذیری دارد. چند ماه قبل به سفارش کنشگران محیط زیستی منطقه، تیم دانشگاه علوم پایه زمین‌شناسی برای بررسی و پایش خاک منطقه مطالعه‌ای انجام داد. رضا رمضانی، کارشناس محیط زیست زنجان به «پیام‌ما» می‌گوید: «نتایج مطالعات این تیم نشان داد که تجمع مسیل‌ها در منطقه زیاد است. شیب‌ها و جریان آب در شرایط سیلابی به قدری زیاد است که مسیل‌های زیادی ایجاد کرده است. به اضافه اینکه چون لایه‌های پایین نفوذناپذیر است، این آب به لایه‌های پایین نفوذ نمی کند.» به گفته او همین نفوذ ناپذیری لایه‌های خاک در کنار شواهد زمین‌شناسی احتمال خطر ورود جیوه و سرب به زنجان‌رود را دوچندان می‌کند. رمضانی توضیح می‌دهد: «آب‌های جاری و آب‌های زیر قشری با باران شدید، پسماندها را می‌شوید و از طریق مسیل‌ها به رودخانه زنجان سرازیر می‌کند.
مسیری که سرتاسرش باغات مردمی است که آبشان یا از طریق زنجان‌رود تامین میشود یا از طریق چاه‌هایی با عمق زیر ۲۰ متر.»
از نگاه این فعال محیط زیست که دکترای زیست شناسی دارد، ثمره این اتفاق در نهایت آلوده شدن خاک، آب و محصولات کشاورزی به فلزات سنگین است. «وقتی که خاک آلوده به فلزات سنگین باشد، محصولات زراعی آن هم از نظر عملکرد و هم از نظر کیفیت افت پیدا می‌کند. در کنار آن سلامت انسان و سایر جانداران آن منطقه نیز در معرض خطر خواهد بود.»
کمتر از یک ماه دیگر به انتقال این مواد سمی به روستای سردهات مانده است. محیط زیست پشت این انتقال ایستاده است و توجیهش این است که چون ضایعات قبلی منتقل نمی‌شود، مشکلی نیست. اما فعالان محیط زیستی و دانشگاهی این استان نگران تبعاتی هستند که سالیان بعد گریبان‌گیر زنجان میشود.
با سلام و تشکر و سپاس بیکران از میدان به خاطر نشر و بازتاب موضوع به این مهمی که زندگی، جان و آینده مردم منطقه رو بشدت به مخاطره انداخته. سوال اینجاست چه راهکارهایی برای جلوگیری از این موضوع موجود هست و میشود به آنها متوسل شد تا از این اتفاق مهیب و خطرناک جلوگیری کرد؟
از سایت وزین میدان خواهشمندم در این خصوص اگر پیشنهاد یا ایده ای دارند ارائه کنند.