حاشیه‌ای بر گفتگوی روزنامه سازندگی با دکتر مینو محرز

روزنامه سازندگی روز پنج‌شنبه گفتگوی اختصاصی خانم مریم لطفی با دکتر محرز را به‌عنوان تیتر نخست خود در صفحه یک بازتاب داده است. این روزنامه علاوه بر تیتر اصلی «استقبال مردم از واکسن کرونا»، سه زیر تیتر دیگر را به شرح زیر در صفحه نخست خود پوشش داده است:

• «تیم پزشکی واکسن کرونا، تیمی قابل اعتماد است.»
• «کارخانه عظیمی در ایران وجود دارد که قرار است واکسن در آنجا تولید شود.»
• «بسیاری از دانشگاه‌ها با ما تماس گرفتند و اعلام کردند آماده تست واکسن هستند و پرسیدند باید به کجا مراجعه کنند.»

این گفتگو – به نظرم – از دو زاویه قابل نقد است. یکی پاسخ‌های خانم محرز و دوم ازنظر روزنامه‌نگاری علم. من سعی می‌کنم این دو موضوع را در ادامه توضیح دهم.

نقدی بر محتوای پاسخ مینو محرز

دلیل مته بر خشخاش گذاشتن ادعاها و سخنان دکتر محرز به این دلیل است که ایشان در حال حاضر به‌عنوان عالی‌ترین و معتبرترین مقام در حوزه واکسن قرارگرفته‌اند. در شرایطی که دستگاه سلامت و پروژه واکسن نیاز به اعتمادسازی به جامعه دارد خطاهای حتی جزئی در گفته‌های ایشان نه‌تنها کمکی به بازسازی و تقویت اعتماد نمی‌کند که آن را زیر سؤال می‌برد.

این گفتگو در قالب گزارش گفتگو تدوین و منتشرشده است و بخشی از آن به سابقه خانم محرز پرداخته است؛ و سپس اولین پرسش در خصوص مساله مهم و پرسش پیش روی جامعه که داستان واکسن ایرانی است مطرح می‌شود و آن اشاره به بازتابی است که سخنان خانم محرز درباره تعلق دیه به داوطلبان آزمون می‌شود ایجاد کرده بود.

خانم محرز که بر اساس این گزارش سرپرستی پروژه واکسن ایرانی را بر عهده دارد (که خود این موضوعی است که نحوه بیان آن مورد پرسش است) ضمن اشاره به آزمون حیوانی، می‌گویند کسانی که واکسن را می‌سازند ابتدا روی خودشان تست می‌کنند.

این نکته عجیب و در صورت واقعی بودن نگران‌کننده است. بله در فیلم‌های سینمایی مانند فیلم مسری (Contagion) و یکی دو نمونه خاص تاریخی شاهد این هستیم که دانشمند تولیدکننده واکسن آن را روی خودش می‌آموزد؛ اما این روشی نیست که دنیای پزشکی دنبال می‌کند. در فاز انسانی آزمون دارو یا واکسن (هر کدام سه فاز اول) جمعیت موردبررسی باید از میان داوطلبان دارای صلاحیت به‌طور تصادفی، در حد امکان معادل بافت جمعیتی جامعه، انتخاب شوند، به‌طور دو سو کور به گروه دریافت‌کننده واکسن اصلی و دارونما تقسیم شوند و سپس مورد ردگیری قرار گیرند تا نتایج قابل‌اعتماد شود. یکی از اهداف چنین تحقیقاتی اصولاً این است که هر نوع سوگیری در نتیجه‌گیری را به حداقل برسانند و برای همین هم توصیه می‌شود کسانی که در پروژه حضور و فعالیت دارند حق شرکت در آزمون را ندارند. به این دلیل ساده که نخست؛ اثر روانی ممکن است بر نتیجه کار اثر بگذارد و دوم اینکه ممکن است افراد نه به‌طور تصادفی که بر اساس روابط واکسن اصلی یا دارونما را دریافت کنند. از سوی دیگر این گروه به‌طور طبیعی بخش آگاه‌تر جامعه از اصول بهداشتی و رعایت هستند. تصور کنید کل جامعه اولیه شما را کسانی تشکیل داده باشند که به‌طورجدی نسبت بهروش‌های شیوع آگاهی دارند و توصیه‌های پزشکی را با حداکثر دقت دنبال می‌کنند (درنهایت آن‌ها با ویروس سروکار دارند و رعایت پروتکل‌های سخت گیرانه بخشی از عادت حرفه‌ای آن‌ها است.) طبیعی است که این افراد با خطر کمتری نسبت به ابتلا قرار دارند نتیجه بررسی روی آن‌ها بازتاب‌دهنده جامعه نیست. به همین دلیل هم در برخی از موارد حتی اجازه مشارکت نزدیکان افراد درگیر در یک تحقیق پزشکی در طرح‌های بالینی داده نمی‌شود. امیدوارم این نقل‌قول درست نباشد و بد روایت‌شده باشد در غیر این صورت حداقل سؤال بزرگی درباره دقت آزمایش‌های بالینی ممکن است برای ناظران پیش بیاید. به‌خصوص که در طرحی که برای اخذ مجوز کمیته اخلاق ارائه‌شده است و دکتر جهانپور تصویر آن را در توییت خود منتشر کرده است به‌طور مشخص نوع آزمون بالینی فاز یک با تأکید بر جامعه تصادفی، دو سو کور و با بررسی دارونما است.

در بخشی دیگر از این گفتگو، خانم محرز، با اشاره به اینکه موسسه واکسن‌سازی رازی پیش‌تر واکسن ایرانی برای انسان تولید می‌کرد اما اکنون مدتی است تنها واکسن حیوانی تولید می‌کند می‌گوید: «اما الآن مدتی است که سایت بسیار بزرگی برای تولید واکسن راه‌اندازی شده است.» مصاحبه‌کننده نیز هیچ سوالی از این سایت تازه و مشخصات آن نمی‌کند.

اما ایشان در ادامه این بخش می‌گوید: «این اولین بار است که ایران ساخت واکسن در مورد بیماری‌های ویروسی را شروع کرده است.»

این بخش مهم و نگران‌کننده‌ای است. ایشان چند خط قبل گفته بودند موسسه واکسن‌سازی رازی قبلاً واکسن‌های انسانی ایرانی را می‌ساخته است. در گزارشی متعلق به سال ۱۳۸۷ که در آن ادعاشده است سرم و واکسن‌سازی رازی رتبه نخست ساخت واکسن در خاورمیانه را دارد، در مورد محصولات انسانی این شرکت آمده که این موسسه ’ واکسن‌های ایرانی سه گانه، دو گانه، دیفتری، کزاز، سیاه سرفه، واکسن ویروسی انسان مانند سرخک، سرخجه، اوریون، در قالب ۳ گانه MMR و واکسن فلج اطفال و سرم‌های درمانی ضد دیفتری و ضد کزاز ‘ را تولید کرده است.
همچنین بیش از ده سال است که صحبت از ساخت واکسن ایرانی آنفلوانزا می‌شود و در آخرین وعده‌ها گفته‌شده است این واکسن ایرانی تا سال آینده به بازار عرضه خواهد شد. آیا خانم محرز درست می‌گویند که این اولین تلاش ایران برای ساخت واکسن عفونتی ویروسی است؟ و همه ادعاهای قبلی و فعلی دروغ است؟ یا اینکه خانم محرز از سابقه واکسن‌سازی بی‌خبر است؟ یا روزنامه به‌اشتباه موضوع را منتقل کرده است؟ اگر هرکدام از موارد قبل بوده چرا خبرنگار و تحریریه سؤال تکمیلی نپرسیده‌اند؟

در بخشی دیگر از این گفتگو خانم دکتر محرز ادعا می‌کند استقبال از واکسن ایرانی بسیار خوب بوده است و روزنامه سازندگی هم این موضوع را تیتر خود می‌کند. ایشان می‌گویند:
«استقبال مردم از واکسن کوید-۱۹ ایرانی بسیار خوب بوده است. از بسیاری از دانشگاه‌ها با ما تماس می‌گیرند و می‌گویند داوطلب تست واکسن هستند و می‌پرسند به کجا باید مراجعه کنند. به‌قدری استقبال از این موضوع خوب بوده است که برای خودمان هم عجیب و جالب بود. البته هنوز کار را آغاز نکردیم؛ اما به‌زودی مراحل کارآزمایی بالینی واکسن کوید-۱۹ در ایران آغاز می‌شود.»

من نمی‌توانم معنی این جملات را درک کنم. آیا استقبال مردم خوب بوده است یا مراکز دانشگاهی؟ بر اساس کدام نظرسنجی و آمارگیری از استقبال خوب مردم مطلع شدیم – که سازندگی هم آن را تیتر برجسته خود کرده است – و دقیقا مردم از چه چیزی استقبال کرده‌اند؟ از واکسنی که ساخته نشده؟ از خبر تولید واکسن؟ اگر دانشگاه‌ها واقعاً چنین گفته باشند، مگر تست واکسن روی دانشگاه‌ها صورت می‌گیرد؟ تست بالینی چه ربطی به داوطلبی دانشگاه‌ها دارد؟ از آن مهم‌تر اگر این ادعا درست باشد که نشان‌دهنده اوج بی‌برنامگی و عدم شفافیت است که مدیران و پژوهشگران دانشگاهی باید به شما زنگ بزنند بپرسند به کجا باید مراجعه کنند؟ یعنی جامعه دانشگاهی اصولاً نمی‌داند چه کسی مشغول چه‌کاری است.