کمالیسم راست‌گرا و ارتش ترکیه
در دوران پس از 1971 ارتش یک موضع ایدئولوژیک جدید اتخاذ کرد؛ کمالیسم راست‌گرا. کمالیسم راست‌گرا تماماً ضد مذهب نیست اما خطوط قرمزی دارد که انتظار دارد شخصیت‌های مذهبی از آنها عبور نکنند. اسلام‌گرایانی مانند رجب طیب اردوغان رئیس جمهور فعلی ترکیه و متحدانش در جنبش سری فتح الله گولن تلاش کردند قدرت کمالیست‌ها را در درون ارتش از بین ببرند و جای افسران کمالیست را با نیروهای وفادار به خود پر کنند.
روایت اسلام گرایانه همواره ارتش ترکیه را به عنوان یک نهاد همگن دارای مواضع ضد مذهبی به تصویر کشیده است.
اما امروز می بینیم که خلوصی آکار فرماندۀ سابق ارتش و وزیر فعلی دفاع در یک حکومت اسلام گرا است و اخیراً هزینه های ساخت یک مسجد را به نام خود تأمین کرده است.
اینک ما چگونه باید موضع فعلی ارتش ترکیه را دربارۀ اسلام سیاسی بشناسیم؟
در گذشته، علی رغم اصلاحات رادیکال کمالیستی، ارتش تا اواخر دهۀ ۱۹۶۰ از افسران کهنه کار محافظه کار تشکیل شده بود.
به عنوان مثال، فوزی چکمک که به عنوان نخستین رئیس ستاد کل ارتش تا سال ۱۹۴۴ خدمت کرد، هیچ گاه یک فرد عمیقاً سکولار نبود. او را بنا به وصیت خود در جوار آرامگاه یک شیخ طریقت نقشبندی دفن کردند تا به این وسیله پیوند خود را با این طریقت صوفیانه نشان دهد.
چکمک از لحاظ سیاسی نیز متفاوت بود. او در یک نبرد سیاسی با حزب کمالیست جمهوری خواه خلق (CHP) و عصمت اینونو رهبر این حزب و دومین رئیس جمهور ترکیه درگیر بود. برنامۀ چکممک این بود که با ایجاد یک حزب سیاسی جایگزین، اینونو و CHP را به دردسر بیاندازد اما موفق نشد.
چکمک در طول ۲۳ سال فرماندهیش بر نیروهای نظامی هیچ گاه مایل نبود با اسلام گرایان مبارزه کند. ارتش مواضع سنتی خنثای خود را در سال های دهۀ ۱۹۵۰ نیز حفظ کرد.
در سال ۱۹۵۷ سعید نورسی، بنیان گذار جنبش مذهبی نورجو و رهبر معنوی اسلام گرایان امروزی، همراه با تعداد زیادی از افسران ارتش یک مسجد بنا کرد. محبوب ترین مرید نورسی، خلوصی یحیی گیل، یک افسر ارتش بود که علی رغم روابطش با اسلام گرایان از ارتش اخراج نشد.
یک نمونۀ جالب دیگر حسین حلمی ایشک بنیان گذار جنبش ایشکچیلار است، گروهی که هنوز بر اسلام گرایان امروز ترکیه تأثیر دارد. این گروه نخستین اعضای خود را در مدرسۀ عالی نظامی کوللی استانبول جذب کرد.
کودتای نظامی ۲۷ می ۱۹۶۰ نقطۀ عطفی برای ارتش ترکیه بود، اگر چه هدف اولیۀ آن احیای سکولاریسم نبود. نظامیان کودتاچی خود را مخالف سیاست های خودسرانۀ حکومت عدنان مندرس نخست وزیر وقت اعلام کردند.
علاوه بر این، کودتاچیان از افزایش آشکار فرقه های مذهبی در دوران حکومت مندرس ناخرسند بودند، اما در عین حال افسرانی همچون احمد عر نیز در میان آنان بودند، کسی که به توزیع کتاب های نورسی یا مظفر اوزداغ که او نیز یک مسلمان مؤمن بود، افتخار می کرد. لحن ضد اسلامی ارتش در دوران پس از ۱۹۶۰ شدیدتر شد.
نخست، رهبران راست گرای جدید مانند سلیمان دمیرل فرقۀ مندرس را که پس از کودتای ۱۹۶۰ توسط یک دادگاه نظامی اعدام شده بود، وارد ذهنیت محافظه کار کردند.
دوم، در این دوران بود که اینونو اعلام کرد CHP یک حزب چپ میانه است. نزدیک شدن کمالیست ها به چپ واکنش محافظه کاران را در پی داشت چرا که این حرکت را ضد مذهبی می دانستند. ظهور کمالیسم چپ گرا دیدگاه اسلام گرایان را نسبت به ارتش به عنوان یک نهاد ضد مذهبی تقویت کرد.
تلاش برای کودتا توسط افسران کمالیست چپ گرا در ۹ مارس ۱۹۷۱ این نگرانی ها را تأیید کرد. اما این کودتا توسط افسران دیگر به رهبری ممدوح تاغماچ فرماندۀ ارتش متوقف شد. شکست کودتای ۹ مارس نشان داد که اکثریت افسران ارتش در ایدئولوژی و استراتژی با افسران کمالیست چپ گرا شریک نیستند. پس از سال ۱۹۷۱ بسیاری از افسران کمالیست چپ گرا از ارتش اخراج شدند و نیروهای دارای دیدگاهی ملی گرایانه تر برای تسلط بر مدارس نظامی ارتقا یافتند.
در دوران پس از ۱۹۷۱ ارتش یک موضع ایدئولوژیک جدید اتخاذ کرد؛ کمالیسم راست گرا. اما میراث کمالیست های چپ گرای دهۀ ۱۹۶۰ باعث شد اسلام گرایان ارتش را همچنان به عنوان نهادی همگن با دیدگاه های افراطی ضد مذهبی ببینند.
کمالیسم راست گرا تماماً ضد مذهب نیست اما خطوط قرمزی دارد که انتظار دارد شخصیت های مذهبی از آنها عبور نکنند. از همین رو، افسران کمالیست راست گرا حتی در دوران حکومت نظامیان در پی کودتای سال ۱۹۸۰، با بازیگران اسلام گرا به خوبی همکاری کردند.
اما در دهۀ ۱۹۹۰ هنگامی که حزب اسلام گرای رفاه بزرگ ترین حزب شد، کمالیسم راست گرا با یک بحران مواجه شد. احساسات مذهبی در کشور چنان قوی شده بود که نگاه داشتن آن در چارچوبی که افسران کمالیست راست گرا می خواستند، ممکن نبود. در نتیجه، ارتش در سال ۱۹۹۹ حزب رفاه را از حکومت برکنار کرد اما در این روند مشروعیت داخلی و بین المللی خود را از دست داد.
اسلام گرایانی مانند رجب طیب اردوغان رئیس جمهور فعلی ترکیه، که در سال ۲۰۰۳ به عنوان نخست وزیر به قدرت رسید، و متحدانش در جنبش سری فتح الله گولن عالم اسلامی ساکن ایالات متحده، تلاش کردند قدرت کمالیست ها را در درون ارتش از بین ببرند و جای افسران کمالیست را با نیروهای وفادار به خود پر کنند.
اما از زمان کودتای جولای ۲۰۱۶ که حکومت می گوید توسط گولنیست ها انجام شده است، هزاران تن از پیروان آن روحانی منزوی از ارتش اخراج شده اند و اردوغان سیستم آموزش نظامی را تغییر داده است تا افسران اسلام گراتری تربیت کند که چندان به هویت کمالیستی راست گرای سابق پایبند نباشند.
* گوکهان باجیک استاد علوم سیاسی دانشگاه پالاتسکی شهر اولوموتس در جمهوری چک است. وی در خصوص خاورمیانۀ مدرن، اسلام و سیاست و سیاست ترکیه تحقیق می کند.