شیرینکاری پردردسر
بیشتر سطح کرهزمین را آب فراگرفته که این آب، بهدلیل شوری برای ما قابل استفاده نیست. اما اگر بتوانیم از شر نمک آب خلاص شویم چطور؟ خبر خوب این است که بشر سالهاست فناوریهایی برای نمکزدایی از آب دریا در اختیار دارد. اما خبر بد این است که حتی آب دریاها هم آن منبع بیپایانی نیست که ما تصور میکنیم.
همین حالا که شما در حال خواندن این متن هستید، حدود ۱٫۲میلیارد نفر، یعنی یک پنجم مردم جهان در مناطقی زندگی میکنند که کمبود آب شیرین دارند. اما از آن بدتر این است که بهزودی ۵۰۰ میلیون نفر دیگر هم به جمع آن ۱٫۲میلیارد نفر خواهند پیوست. از این بین حدود ۷۰۰ میلیون نفر، حتی برای برطرف کردن نیازهای روزمره بهداشتی هم به آب سالم و تمیز دسترسی ندارند. در بین این افراد، حدود ۳۲۰میلیون نفر در جنوب صحرای آفریقا و مناطق همجوارش هیچ منبع قابل اتکای آب شربی ندارند و در بسیاری از موارد مجبورند ساعتها در روز برای دسترسی به آب آشامیدنی پیادهروی کنند.
نتایج یک پژوهش که بهتازگی در«Nature climate change» منتشر شد، نشان داد؛ اگرگرمایش زمین به زیر دو درجه محدود نشود (که شانس اندکی دارد) یک چهارم مناطق زیستپذیر جهان برای همیشه (در مقیاس عمر نسل انسان) خشک و دسترسینداشتن به آب آشامیدنی تشدید خواهد شد. این در حالی است که بیشتر سطح کرهزمین را آب فراگرفته که این آب، بهدلیل شوری برای ما قابل استفاده نیست. اما اگر بتوانیم از شر نمک آب خلاص شویم چطور؟ خبر خوب این است که بشر سالهاست فناوریهایی برای نمکزدایی از آب دریا در اختیار دارد. اما خبر بد این است که حتی آب دریاها هم آن منبع بیپایانی نیست که ما تصور میکنیم.
شیرینکردن آب در محیط آبی نیمهبستهای مثل خلیجفارس، به شوری بیش از پیش آب این پهنه آبی منجر خواهد شد، چون پساب تولیدشده در فرایند شیرینسازی بسیار شور بوده و دوباره به دریا پمپاژ میشود…در ۲۰سال گذشته شوری آب خلیجفارس دو برابر شدهاست.
توهم تفکرات میانههای قرن بیستم که ما قدرت تاثیرگذاری بر جهان اطرافمان را نداریم از میان رفت و حالا به خوبی مشخص است آنچه میکنیم با چه شدتی در حال تغییر جهان است. بنابراین شیرینکردن آب دریا هرچند یک راهحل است، اما راهحل نهایی نیست و در ادامه خواهیم دید شاید راهحل نهایی آن چیزی نباشد که ما تصور میکنیم.
کیمیاگری با آب شور
در جهانی با این میزان بحران، شیرین کردن آب شور، بهمثابه کیمیاگری است. این کار ریشهای قدیمی دارد و نخستینبار در متون ارسطو درباره تئوری آن صحبت شده است. ارسطو مشاهده کرد که بخار جمع شده آب شور دریا، شیرین و بینمک است. اما نخستین موارد ثبت شده شیرینکردن آب دریا در حجم نسبتا زیاد، در کشتیهای بزرگ رخ داد که از اقیانوس عبور میکردند و جایی برای حمل آب نداشتند. همچنین توماس جفرسون یکی از بنیانگذاران آمریکا و سومین رئیسجمهوری این کشور و نویسنده اصلی اعلامیه استقلال یکی از کسانی بود که تکنیکهای شیرینکردن آب دریا به وسیله حرارت دادن و سپس تقطیر را منسجم کرد و به شکل یک سیستم عملی در آورد. این کار زمینه ساخت دستگاههایی شد که بعدها در عقب همه کشتیها نصب شده بود.
اما شیرینکردن آب دریا به شیوه صنعتی به بعد از جنگ جهانی دوم باز میگردد، اینبار هم در آمریکا و بهویژه در کالیفرنیا پژوهشهای مدونی روی انواع سیستمهای آبشیرینکن در مقیاس صنعتی انجام شد. امروزه در جهان تکنیکهای زیادی برای شیرین کردن آب دریا به کار برده میشود، اما هیچکدام از این تکنیکها روشهایی برای برطرف کردن مشکلات ایجاد شده در کنار شیرین کردن آب دریا ندارند.
از شیرینی به شوری
در حال حاضر در بسیاری از نقاط جهان، شیرین کردن آب دریا یک منبع اصلی برای تهیه آب شرب و حتی استفادههای دیگر است. اما مطابق آمارهای سازمان ملل بیشترین میزان آب شیرینکنهای دنیا در خلیجفارس مستقرند؛ آب شیرینکنهایی که بخش عمده آب شرب کشورهای خشک و بدون آب حاشیه خلیج را تامین میکنند. حالا به حجم زیاد آبشیرینکنها در خلیجفارس اضافه کنید، علاقهمندی جدید ایران به استفاده از آب شیرینکنها درحالیکه همین حالا خاورمیانه میزبان ۷۰درصد آبشیرینکنهای دنیاست. این آب شیرینکنها البته در مقاطعی کمک بسیاری برای حل مسئله کمآبی در یکی از بیآبترین مناطق جهان کردهاند، اما آیا میشود به این کار به صورت بیپایان ادامه داد؟
مسئله مهم دیگر در زمینه شیرینکردن آب، میزان مصرف انرژی است. این فرایند نیاز به مصرف انرژی زیادی دارد و بهطور متوسط به ازای هر مترمکعب آب شیرین شده یک کیلووات ساعت انرژی مورد نیاز است. تولید این میزان انرژی برای کل جهان، نقش مهمی در تولید گازهای گلخانهای دارد.
برای پاسخ دادن به این سوال میتوان چند مسئله را در نظر گرفت؛ نخست مسئله اقتصادی است. شیرینکردن آب در محیط آبی نیمهبستهای مثل خلیجفارس، به شوری بیش از پیش آب این پهنه آبی منجر خواهد شد، چون پساب تولیدشده در فرایند شیرینسازی بسیار شور بوده و دوباره به دریا پمپاژ میشود. سالگذشته پروین فرشچی، معاون محیطزیست دریایی سازمان حفاظت محیطزیست، گفت در ۲۰سال گذشته شوری آب خلیجفارس دو برابر شدهاست. این دوبرابرشدن شوری، هزینههای شیرین کردن آب را هم بیشتر و بیشتر میکند و تولید آب شیرین گرانتر و گرانتر خواهد شد. همین عامل بهتنهایی زمانی تولید آب شیرین از آب دریا را در مناطقی همچون خلیجفارس متوقف خواهد کرد، اما چهزمانی؟ این زمان کی خواهد بود و آیا این توقف بهموقع رخ خواهد داد؟
شوری به کام محیطزیست
شیرینکردن آب و افزایش شوری خلیجفارس و جاهای مشابه مثل خزر، محیطزیست دریایی منطقه و به تبع آن حیات و اقتصاد مبتنی بر دریا را تهدید خواهد کرد. به گفته فرشچی متوسط دمای آبهای خلیجفارس در مدت دو دهه دوبرابر شده است و نرخ تبخیر هم به دلیل گرمشدن زمین افزایش یافتهاست. همین ملاحظه در مورد خزر هم وجود دارد و متوسط سطح آب دریای خزر از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۵ بهطور متوسط سالانه هفت سانتیمتر کاهش داشتهاست.
براساس نتایج یک پژوهش که چند ماه پیش درGeophysical Research Letters منتشر شد، روند فعلی با افزایش دما شدت گرفته و احتمالا اگر راهحلی برای موضوع اندیشیده نشود، بخش شمالی خزر تا ۷۵ سال آینده به کلی از بین خواهد رفت و میزان شوری آب این دریاچه به قدری زیاد خواهد شد که عمده حیات دریایی آن از بین خواهد رفت. بنابراین در چنین شرایطی استقرار آب شیرینکنهای بیشتر در کنار این مناطق، به روند شوری و مرگ این محیطهای آبی سرعت بیشتری خواهد داد.
در فرایند پمپاژ آب به درون آب شیرینکن، میزان زیادی از ارگانیسمهای زنده، تخم ماهی و پلانکتونها به درون سیستم مکیده میشود. در نتیجه این کار تهدیدی برای تنوع زیستی محیطهای آبی به شمار میرود.
فراموش نکنیم زندگی بخش مهمی از ساکنان کناره این مناطق هنوز وابسته به این اکوسیستمهای آبی است و مرگ این اکوسیستمها خسارات اقتصادی و اجتماعی بیشماری در پی خواهد داشت. مسئله مهم دیگر در زمینه شیرینکردن آب، میزان مصرف انرژی است. این فرایند نیاز به مصرف انرژی زیادی دارد و بهطور متوسط به ازای هر مترمکعب آب شیرین شده یک کیلووات ساعت انرژی مورد نیاز است. تولید این میزان انرژی برای کل جهان، نقش مهمی در تولید گازهای گلخانهای دارد. از سوی دیگر در فرایند پمپاژ آب به درون آب شیرینکن، میزان زیادی از ارگانیسمهای زنده، تخم ماهی و پلانکتونها به درون سیستم مکیده میشود. در نتیجه این کار تهدیدی برای تنوع زیستی محیطهای آبی به شمار میرود.
تراژدی منابع مشترک
با این حال، نیاز روزافزون به آب شیرین در برخی مناطق همچون خلیجفارس این فرایند را توقفناپذیر کردهاست. در چنین شرایطی بهتر است قوانین و ممنوعیتها و حتی سهمیههایی با همکاری کشورهای منطقه برای هر کشور حاشیه خلیجفارس در زمینه شیرینکردن آب دریا وضع شود، تا کشورها مطابق این قوانین به بهرهبرداری و شیرینکردن آب دریا بپردازند. در غیراین صورت همچنان که «گرت هاردین» در نیمههای قرن بیستم پیشبینی کرد، ادامه این فرایند و رقابت بر سر شیرینکردن آب در محیطهای آبی بسته و در نهایت کل جهان منجر به یک تراژدی خواهد شد که به نام تراژدی منابع مشترک مشهور است.
این تئوری وضعیتی را توصیف میکند که تعدادی بهرهبردار بدون قوانین محدودکننده شروع به بهرهبرداری از یک منبع مشترک میکنند. این وضعیت باعث ایجاد رقابت برای بهرهبرداری بیشتر و درنهایت از بین رفتن منبع میشود. اگر تصور این موضوع برایتان در مورد اقیانوسهای جهان خندهدار است بهخاطر بیاورید ما در کمتر از دو قرن چنان جو زمین را تغییر دادیم که حالا عواقبش بهشدت گریبانمان را گرفته و بهتر است. همین تجربه را در مورد محیطهای آبی که همین حالا از انواع آلودگیها مثل پلاستیک و اسیدی شدن رنج میبرند تکرار نکنیم. درغیراینصورت دیری نمیپاید که محیطهای آبی هم به سرنوشت جو زمین دچار میشوند و ممکن است راه چارهای هم برای آن وجود نداشته باشد