شمشیر دولبه فناوری «بلاکچین»

این روزها اخبار بیتکوین و دیگر ارزهای دیجیتال در صدر اخبار جهان قرار گرفته‌اند. بسیاری از مردم با شگفتی رشد قیمت باورنکردنی این ارزها را دنبال می‌کنند. حال سؤال اینجاست که براستی چه چیزی باعث قدرت گرفتن بیش از پیش ارزهای دیجیتال شده است؟ آیا تأثیرات این ارزها تنها محدود به حوزه اقتصاد است؟

برای پاسخ به پرسش‌های فوق لازم است ابتدا شرح کوتاهی از چیستی تکنولوژی بلاکچین که امکان ظهور ارزهای دیجیتال را فراهم کرده است ارائه دهیم. بلاکچین را به طور خلاصه می‌توان تکنولوژی ذخیره غیرمتمرکز رنجیره‌ای از اطلاعات رمزنگاری‌شده تعریف کرد. در این تعریف چند ویژگی مهم وجود دارد:

نخست آنکه این ذخیره‌سازی غیرمتمرکز است. به این معنی که اطلاعات در مجموعه‌ای از رایانه‌های داوطلب در سراسر جهان ذخیره شده و هیچکس قادر به تغییر آنها نیست. به عبارت دیگر برخلاف  فناوری‌های پیشین ذخیره‌سازی که اطلاعات را با آدرس مشخص بر روی سروری مشخص قرار می‌دادند، اطلاعات ذخیره شده توسط بلاکچین بر روی مجموعه‌ای از رایانه‌هایی که الزاما سرور هم نیستند ذخیره شده و دسترسی به کل آنها و ایجاد تغییرات در آنها غیر ممکن است.

فناوری بلاکچین می‌تواند به ابزار مهمی برای حذف سلطه تبدیل شده و امکان جایگزینی برای آن باشد. البته این سلطه تنها سلطه دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی نیست بلکه سلطه شرکتهای بزرگ چند ملیتی نیز  است.

ویژگی دوم این نوع از ذخیره‌سازی که در بالا نیز به آن اشاره شد، غیرقابل تغییر بودن این اطلاعات است. از آنجایی که داده‌ها به صورت رمزنگاری شده و غیر متمرکز ذخیره شده‌اند، تغییر در یک قسمت از آنها بر روی یک رایانه یا چند رایانه نمی‌تواند زنجیره را تغییر دهد و بی‌تأثیر است. به بیانی دیگر اطلاعات موجود بر روی این زنجیره در ارتباط با دیگر اعضای زنجیره معنی‌دار می‌شوند و از آنجایی که این رایانه‌ها در اختیار افراد مختلفی در سراسر جهان قرار دارد، کسی قادر به تصاحب زنجیره و تغییر آن نیست.

به عنوان ویژگی سوم باید به فناوری رمزنگاری بلاکچین اشاره کرد که دسترسی به اطلاعات ذخیره شده را برای هر کاربر محدود به اطلاعات ذخیره شده از طرف خود شخص می‌کند و هیچ کس دیگری بدون خواست فرد مالک اطلاعات قادر به دسترسی به این اطلاعات نخواهد بود. کافی است در اینجا این موضوع را مقایسه کنیم با نگرانیی که کاربران وبسایت‌ها و نرم‌افزارهای محبوب مانند گوگل، فیسبوک، واتساپ و تلگرام همواره درباره استفاده از اطلاعات خود از طرف شرکت‌های توسعه‌دهنده وب یا نرم‌افزار برای فروش و یا عرضه اطلاعات به نهادهای اطلاعاتی دارند. با این توضیح لازم است تأکید شود که توسعه دهنده یک نرم‌افزار بر پایه بلاکچین نیز پس از عرضه آن براساس بلاکچین قادر به دسترسی به اطلاعات ذخیره‌شده بر روی آن و تغییر آن اطلاعات نیست.

ویژگی بعدی حفظ تاریخ در خود است. به این معنا که اطلاعات جدید اضافه شده به بلاکچین، اطلاعات قبلی را از بین نمی‌برد و همواره اطلاعات گذشته بر روی بلاکچین موجود خواهد بود. اطلاعات جدید بر مبنای الگوریتمی ریاضی به اطلاعات گذشته اضافه شده و حلقه‌ای جدید به زنجیره اطلاعات می‌افزاید. این موضوع به شفافیت هر چه بیشتر کمک کرده تا جایی که امروزه بنیادهای خیریه زیادی بر اساس این فناوری در حال شکل‌گیری‌اند که خیرین آنها می‌توانند به صورت شفاف شاهد کلیه تراکنش‌های این سازمان‌ها باشند.

ویژگی آخر و بسیار مهم این فناوری طریق دسترسی به اطلاعات و ثبت آنها است. در این فناوری نیازی به وجود واسطه برای ذخیره‌سازی اطلاعات نیست. به این معنی هر شخصی قادر است اطلاعات خود را بر اساس الگوریتم بلاکچین ثبت کند. مثلا برای مبادله پول یا ارز دیجیتال بین دو شخص و یا نوشتن قراردادی بین دو نفر هیچ نهاد واسطی مانند دولت لازم نیست که این پروسه را ثبت یا تایید کند و به محض انجام مبادله، اطلاعات در کل زنجیره ذخیره شده و همه اعضا قادر به مشاهده و تأیید صحت مبادله‌اند.

این فناوری اگرچه امکان حذف واسطه‌گری دولت‌ها و شرکت‌ها را فراهم کرده اما خود در آینده می‌تواند به توسعه نرم‌افزارهایی بیانجامد که حیات آزاد بشر را مورد تهدید قرار داده و شاید «قفس آهنینی» شدیدتر از آن نوعی که وبر برای آینده بروکراسی درنظر می‌گرفت، شکل دهد.

با این آشنایی کوتاه با فناوری بلاکچین می‌توان تصور کرد که ارزهای دیجیتالی مانند بیتکوین و اتریوم که برپایه این فناوری بنا شده‌اند چگونه قادر به تحول جهان خواهند بود. برای مبادله یا تولید این ارزها نیازی به دولت و بانک‌های مرکزی نیست. الگوریتم ارزهای دیجیتال عموما در هنگام پردازش اطلاعات توسط رایانه‌های داوطلب برای ذخیره‌سازی تراکنش‌های جدید، به صورت خودکار و بر اساس برنامه‌ای از پیش موجود مقدار کمی ارز تولید کرده و به رایانه پردازشگر به عنوان کارمزد پرداخت می‌کنند و این پروسه تولید آنها را بی‌نیاز از دولت می‌کند.

کاربردهای زیادی برای این فناوری علاوه بر ارز دیجیتال پیشنهاد و بعضا اجرا شده است. از جمله برگزاری انتخابات به صورت کاملا شفاف و بدون امکان تقلب، اداره شرکت‌های بزرگ به صورت تعاونی، حمایت از پروژه‌های استارتآپ به صورت سرمایه‌گذاری جمعی ^(۱)، توسعه نرم‌افزارهای هوشمند امن جهت مدیریت‌های کلان شهری و …

حال باز می‌گردیم به سؤال دوم عنوان این یادداشت، فناوری بلاکچین چگونه می‌تواند منجر به آنارشیسم شود. اگر طبق تعریف وودکاک آنارشیسم را «یک نظام اندیشه اجتماعی که هدفش ایجاد دگرگونی‌های اساسی در ساختمان جامعه و به‌ویژه جایگزین کردن حکومت اقتدارگرا با یکی از اشکال تعاون غیرحکومتی میان افراد آزاد» ^(۲) بدانیم، با توجه به ویژگیهای بیان شده در بالا در مورد فناوری بلاکچین، این فناوری قطعا می‌تواند به ابزار مهمی برای حذف سلطه تبدیل شده و امکان جایگزینی برای آن باشد. البته این سلطه تنها سلطه دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی نیست بلکه سلطه شرکتهای بزرگ چند ملیتی نیز  است. این فناوری بستری امن، بدون واسطه، شفاف، غیرمتمرکز و جمعی را برای ارتباطات افراد فراهم کرده و بسیاری از امور روزمره را می‌تواند به صورت هوشمند و بر اساس داده‌های محیطی و یا با تصمیم جمعی کنترل کند.

اکنون سؤال اینجاست که آیا فراگیر شدن این فناوری در آینده می‌تواند منجر به نوعی رهایی برای بشر شود یا خیر؟ سؤالی که پاسخ به آن بسیار مشکل می‌نماید. این فناوری اگرچه امکان حذف واسطه‌گری دولت‌ها و شرکت‌ها را فراهم کرده و به افراد آزاد امکان مبادله اطلاعات و پول را می‌دهد اما خود درآینده می‌تواند به توسعه نرم‌افزارهایی بیانجامد که حیات آزاد بشر را مورد تهدید قرار داده و شاید «قفس آهنینی» شدیدتر از آن نوعی که وبر برای آینده بروکراسی درنظر می‌گرفت، شکل دهد. نرم‌افزارهایی که از کنترل ترافیک و حمل و نقل یا مبادله پول تا مدیریت منابع محیط زیست را به صورت ‌خودکار بر عهده خواهند داشت و رهایی از آنها خود فناوری دیگری را طلب خواهد کرد.